قارا جولدا ۇزىلگەن تالاي عۇمىر

بۇعان بۇلتارتپايتىن دالەلدى ءىىم-ءنىڭ قۇرمەتتى ارداگەرى دۇيسەنبەك عايسين العا تارتىپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە جىل سايىن جول-كولىك اپاتىنان ءۇش مىڭعا جۋىق ادام كوز جۇمادى. ال 18-19 مىڭ ادام دەنە جاراقاتىن الادى. ماسەلەن، بىلتىر 14 مىڭعا جۋىق جول اپاتىنان 2 270 ادام مەرت بولسا، 18 096 جولاۋشى زارداپ شەككەن.

– ادامدار جاراقات المايتىن جول-كولىك وقيعالارى كەزدەسەدى. مۇن­داي جاعدايدا كولىكتەردىڭ سوقتى­­عىس­قا­نى تۋرالى ەسەپ جالپى ستاتيس­تيكاعا قوسىلمايدى. مۇنداي وقي­عا­نىڭ سانى وتە كوپ. ال كولىكتەرى جول اپاتىنا تۇسكەن ادامداردىڭ مورالدىق كۇيزەلىسى مەن وتباسىنا كەلەتىن ماتەريالدىق شىعىنىن سالماقتى قارجىمەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنىڭ وزىنەن ەلىمىزدە جول اپاتىنىڭ قازىرگى جاعدايىن قارۋسىز سوعىسقا تەڭەۋگە بولادى، – دەيدى د.عايسين.

وبلىستىق پوليتسيا دەپارتا­مەن­تى­نىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنەن الىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، بيىلعى ءۇش ايدا 79 جول-كولىك وقيعاسى تىركەلىپ، 25 ادام قازا تاپقان. ال 98 ادام ءارتۇرلى دەنە جاراقاتىن العان. شە­تەل­دەردە تىركەۋدە تۇرعان كولىك قۇ­رالدارى 32 جول اپاتىنا سەبەپكەر بولعان. سونىڭ سالدارىنان 13 ادام قازا تا­ۋىپ، 38 ادام زارداپ شەكتى. جول-كولىك وقيعالارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى – ەلدى مەكەندەردە قوزعالىس جىلدامدىعىن ارت­تىرۋ، قارسى باعىتقا شىعۋ. وڭىر­دە جول-كولىك وقي­عاسى كوپ تىركە­لە­تىن اپاتتىق-قا­ۋىپتى ۋچاسكەلەر انىق­تال­دى. ونىڭ ىشىندە «دوسسور – قۇل­سارى   – بەي­نەۋ» تاس جولىنىڭ 18 ش­ا­قى­رى­مى قاۋىپتى ايماققا جاتادى.

– جول اپاتى زاردابىنىڭ ەسەبىن جۇرگىزۋ تارتىبىندە كەمشىلىكتەر بار. سول كەمشىلىكتەر تۇزەلسە، ستاتيس­تي­كا­­داعى جاراقات العاندار سانى تومەن ءتۇسىپ، قازا تاپقان ادامدار سانى بىر­نە­شە جۇزگە كوبەيىپ كەتۋى ابدەن مۇم­كىن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساق­تاۋ ۇيىمىنىڭ وتكەن جىلعى ما­لى­مەتى بويىنشا، قازاقستان – الەم­دە جول اپاتى كوپ بولاتىن بەس ەلدىڭ ءبىرى. جول بويىنداعى ءولىم كوەف­فيتسيەنتى ءار 100 مىڭ ادامعا شاق­قان­دا 24،5-ءتى قۇرايدى. جولداعى ءولىم قاۋپى ەۋروپا ەلدەرىندەگى كور­سەت­كىش­تەن ون ءبىر ەسە جو­عارى ەكەن، – دەيدى ارداگەر پوليتسەي.

 قارا جولدىڭ بويىندا كولىك اپاتىنىڭ جيىلەپ، تالاي عۇمىر­دىڭ ءۇزىلۋى، كەيبىرىنىڭ مۇگە­دەك­تىك قامىتىن كيەتىنى بارشانى الاڭ­داتىپ وتىر. بۇل ماسەلەگە ەل پرە­زي­دەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلعى ساۋىردە نازار اۋدارىپ، ءىىم جەكە قۇرامىمەن كەزدەسۋدە جول اپاتىنىڭ الدىن الۋدى تاپسىردى. بىراق جول اپاتىنىڭ ازايار ءتۇرى كورىنبەيدى. جولداعى اپاتتىڭ جيىلەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ونىڭ الدىن الۋ مۇمكىن بە؟ وسى ساۋالدار­دى كە­زىن­دە مەملەكەتتىك اۆتوينسپەكتسيادا جۇ­مىس ىستەگەن دۇيسەنبەك عايسينگە قويعان ەدىك.

– جول اپاتىنىڭ الدىن الۋ باعى­تىن­دا اتقارىلىپ جاتقان جۇ­مىس­تار از ەمەس. الايدا ناقتى ماق­سات­­قا جەتكەن جوقپىز. ارتى وكى­نىش­كە ۇلا­­ساتىن قاندى جول اپاتتارى ازاي­­عان جوق. سوناۋ 1936 جىلدان بەرى جول قوزعالىسىن رەتتەۋمەن اي­­نا­لىس­قان مامانداندىرىلعان ماي، جول پوليتسيا­­سى اتالعان تەح­­نيكالىق قۇ­­رىلىمدار جويىلدى. ونىڭ ىشكى قۇرىلىمدارى بول­شەكتەلگەن. سالا­نىڭ كاسىبي مامان­دا­­رىنىڭ ءبىرازى قىزمەتتەن كەتتى. قال­عاندارى باسقا قۇرىلىمدارعا جى­بە­رىلگەن. كاسىبي ماماندىقتى، كا­سىبي بىلگىرلىكتى قاجەت ەتەتىن لاۋازىمداردا تالاپقا سايكەس كەل­مەي­تىن باسقا ماماندىقتىڭ يەلەرى جۇمىس ىستەيدى. وسىنداي سەبەپتەر جول قوز­عا­لىسىن ۇيىمداستىرۋدا ەلەۋلى كەم­شى­لىكتەردىڭ ورىن الۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. جاسالعان ەكس­پە­ريمەنتتىڭ ساپالى ناتيجە بەر­مە­گەنى كورىنىپ تۇر. جول اپا­تى­نىڭ الدىن الۋ شارالارىنا جەتكىلىكتى ءمان بەرىلمەگەندىكتەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇبەگەيلى شارا قابىلداۋ قاجەت، – دەگەن ارداگەر بىر­نەشە ۇسى­نى­سىن العا تارتتى.

بىرىنشىدەن، جول قوزعالىسىن رەتتەۋ، جولدا ءتارتىپ ورناتۋ، مەم­لە­­­كەتتىك جول ستاندارتتارى مەن تەح­­­ني­­­ك­الىق ستاندارتتاردىڭ ساق­تا­لۋىن قاداعالاۋدى قازىرگى اكىم­شى­لىك جانە جەرگىلىكتى پوليتسيا قىز­مە­تىنىڭ قۇ­زىرىنا بولمەي، ناقتى بى­رە­ۋىنە جۇك­تەۋ قاجەت. نەمەسە جاڭا قۇ­­رى­لىم قۇرىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى تو­لىق­تاي مىندەتتەگەن ءجون. سەبەبى جول قوز­عا­­­لىسىن رەتتەۋ، قاداعالاۋ – تەح­ني­كا­­لىق، كاسىبي ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن قىزمەت.

ەكىنشىدەن، انىقتالعان جول قوز­عا­لىسىنا ناقتى جاۋاپتى قۇرى­لى­منىڭ تەحنيكالىق ساي­كەس­تىكتى، جول ستاندارتتارىن قاداعالايتىن بولىمدەرىنە جوعارى تەحنيكالىق، اۆتوجولدارى قۇرىلىسى سەكىلدى جو­عارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ءبى­لىم­دى، جول قوزعالىسىن رەتتەۋ ادىس­تە­رىن، تەحنيكالىق ستاندارتتار مەن جول ستاندارتتارىن جەتىك مەڭگەرگەن مامانداردى اتتەستاتسيالاۋ ارقىلى تاعايىنداۋدىڭ ماڭىزى زور.

ۇشىنشىدەن، جول قوزعالىسى مەن جول ءتارتىبىن قاداعالاۋ ءۇشىن (جول باقىلاۋ ينسپەكتورلارى) ار­نا­­يى دايىندىقتان وتكەن، جول ەرە­جە­سى مەن جول قوزعالىسى تۋرالى زاڭدى، اۆتوكولىكتىڭ تەحنيكالىق جاع­دايىن ناقتى بىلەتىن، اۋىر، جەڭىل اۆتوكولىكتەردى، موتوترانس­پورت­تى ەركىن جۇرگىزەتىن، جول قوز­عا­لى­سىن رەتتەۋدى مەڭگەرگەن قىز­مەت­كەر­لەردى شىعارۋدى قولعا الۋ كەرەك. ولار ءۇشىن ارنايى كۋرستار ۇيىم­داستىرۋ ارتىق ەتپەيدى. ويت­كە­نى ولار حالىقپەن تىكە­لەي بايلانىستا بولادى. ولاردىڭ قىز­مەتى ارقىلى پوليتسياعا باعا بە­رى­لەدى.

تورتىنشىدەن، «جول قوزعالىسى تۋرالى» زاڭ جانە جول ەرەجەسىنە ساپالى ساراپتامالار جاساپ، مەم­لەكەت­ارالىق ستاندارتتار مەن جول قا­ۋىپ­سىزدىگىنە تىكەلەي اسەرى جوق، جۇمىس ىستەمەيتىن باپتاردى قىسقار­تۋ كەرەك. بۇل حالىقتىڭ ەسىنە جەڭىل جانە ناقتى ساقتالاتىنداي ەتىپ ىق­شام­داۋدى قاجەت ەتەدى.

بەسىنشىدەن، اۆتوكولىك جۇر­گى­زۋ­شىگە ۇمىتكەرلەردى وزدىگىنەن دا­يىن­دالۋ ادىسىنە كوشىرۋ – قاتە شە­شىم. مۇنداي قاتە شەشىم ادام ومىرى­نە قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان، اۆتو­كو­لىك جۇرگىزۋشىنى مىندەتتى ارناۋلى دايىندىقتان وتكىزۋ ادىسىنە كوشىرۋ قاجەت. جۇرگىزۋشىلەر دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنا قويىلاتىن تالاپتاردى قاتايتاتىن ۋاقىت جەتتى.

التىنشىدان، پوليتسيا قىزمەت­كەر­لەرىنە اۆتوكولىكتى توقتاتۋ، تەكسەرۋ ءۇشىن بىرنەشە شەكتەۋ قويىلدى. قازىر ولار كولىكتىڭ ارتىنان ىلەسىپ (قۋىپ) ءجۇرىپ توقتاتپايدى. كولىكتى توق­­تاتۋ ءۇشىن ارنايى تاياقشانى پاي­­دالانا المايدى. مىنە، وسىنداي شەكتەۋلەردى جويۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.

جەتىنشىدەن، پوليتسيا قىزمەت­كەر­لەرىنىڭ مارتەبەسىن قايتا قاراپ، تەحنيكالىق قۇرالداردى (فوتو-ۆيدەو­) پايدالانۋ قۇقىن زاڭداستىرۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر. پوليتسيا قىز­مەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىنا كەدەر­گى كەل­تىرەتىن، زاڭدى تالاپتارىن ورىن­دا­ماعان ادامداردىڭ جاۋاپ­كەر­شىلىگىن قا­تايتۋ قاجەت-اق.

سەگىزىنشىدەن، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ بالاباقشا، ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا جول قوز­عالىسى مادەنيەتىن قالىپ­تاس­تى­رۋ ءپانىن ەنگىزگەن ءجون. وسى ورايدا قازاقستان جول قوزعالىسى قاۋىپ­سىز­دىگى اسسوتسياتسياسىنا حالىق­تى جولدا ءجۇ­رۋ مادەنيەتىنە تاربيەلەۋ ماسە­لە­سى مىندەتتەلۋى كەرەك.

توعىزىنشىدان، جول ەرەجەسىن ناقتى بىلمەيتىنى بايقالعان نەمەسە ەرەجەنىڭ ۇساق تۇرلەرىن بۇز­عان جۇر­گىزۋشىلەردى اۆتومەكتەپتەرگە جول ەرەجەسىن قايتالاۋ ساباق­تا­رى­نان (لەكتسيا) وتۋگە جولداۋ ءادىسىن زاڭ­داس­تىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ قاجەت.

– ارينە، بۇل ەسكىنى اڭساۋ ەمەس. مۇنداي تالاپتار ەنگىزىلسە، جول بو­يىنداعى قاندى اپاتتاردى توق­تا­تۋعا، پوليتسيا قىزمەت­كەر­لە­رى­نىڭ حا­لىق الدىنداعى بەدەلىن جوعارى دەڭ­گەيگە كوتەرۋگە وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ۇكىمەت پەن ىشكى ىستەر ءمينيسترى وسىن­داي ۇسىنىستاردى ەسكەرىپ، قا­را جولدى قانعا بوكتىرگەن جول اپات­­تارىنا توسقاۋىل قويۋعا، الدىن الۋ­عا ىقپال ەتەدى دەگەن سەنىمدەمىن. ويتكەنى بۇل ۇسىنىستار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ناقتى شەشىمىن تاپسا، تالاي ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالار ەدىك، – دەيدى د.عايسين.