كەزىندە دۇنيەنى كەزگەن، قازاق توپىراعىندا ءونىپ، نەشە قۇرلىق اسىپ، سول كەزدەگى وركەنيەتتىڭ ورىنە شىققان ەلدەر قابىلداپ ۇلگەرگەن مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستان يدەياسى تۋرالى ەندى-ەندى ايتىلا باستادى بىزدە.

تۇركىستان يدەياسى جەر بەتىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن كوكسەگەن تامام تۇران توپىراعىنىڭ ۇلى مادەنيەتىنەن باستاۋ الار ەدى. ونىڭ ىشىندە تۇركى جۇرتتارىنىڭ ونەرى مەن ادەبيەتى، ءبىلىمى مەن وركەنيەتى، ءانى مەن جىرى، سالتى مەن ءداستۇرى، ازاتتىق اڭساعان اسىل مۇراتى بار. وسىنىڭ ءبارى جينالا كەلە جالعىز-اق تۇركىستان يدەياسى دەگەن ۇلى مادەنيەتتى قۇرادى. جانە بۇل ۇعىم سول زامانداعى الدىڭعى قاتارلى فرانتسيا، گەرمانيا، تۇركيا، ۇلىبريتانيا سياقتى ەلدەردەن قولداۋ تاپتى. سەبەبى تۇركىستان يدەياسىنىڭ ءتۇبى باسقىنشىلىق ەمەس، ازاتتىق پەن ىزگىلىكتى كوكسەيتىن ۇلى قۇندىلىقتاردان تامىر تارتاتىن. ەل مەن ەلدى، حالىق پەن ۇلىستى، جۇرت پەن ۇلتتى بايلانىستىراتىن ادامزاتتىڭ اسىل مۇراتتارىنىڭ تۇنباسى ۇلى مادەنيەت، تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن تۇتاستىق يدەياسى تاتۋلىق پەن ىزگىلىككە جەتەلەمەگەندە شە؟
حالىق پەن حالىقتى دوستاستىراتىن سول ۇلتتاردىڭ قانى مەن جانىنان، اقىلى مەن ارىنان قايناپ شىعاتىن ۇلتتىق سەزىمدەرىنەن تۋاتىن ءتول مادەنيەتى دەگىمىز كەلەدى. ساياسات پەن ەكونوميكا ەمەس! ءبىرتۇتاس قوعام قالىپتاستىراتىن جالعىز كۇش ورتاق مادەنيەت ەكەندىگىن تاريح تا دالەلدەيدى، وقىمىستىلار دا ايتادى. ويتكەنى جەر بەتىندەگى ۇلتتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن سالت-ءداستۇرى باسقا بولعانىمەن، ادامزات بالاسىنىڭ جان دۇنيەسى ۇقساس، رۋحى تۋىس. وعان مىسال، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كرىلوۆتان اۋدارعان قىرىق مىسالى، ابايدىڭ پۋشكين مەن لەرمونتوۆتان اۋدارعان ولەڭدەرى. بۇلاردىڭ ءوزى كەزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن وقىعان ءبىر ءسوزدى ەسكە تۇسىرەدى. تاريحتى وقىتقاندا ءبىرىنشى ورىنعا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى شىعارا بەرمەۋ كەرەكتىگىن ايتادى ولجاس اعا. ونى كەلەسى ورىنعا ءتۇسىرىپ، حالىقتاردىڭ مادەني، رۋحاني بايلانىسىن ءبىرىنشى ورىنعا شىعارسا، ادامزات قوعامى سوندا تۇزەلە باستايدى دەگەن سىڭايدا ويى بار. دۇنيەنى الاتايداي ءبۇلدىرىپ، سوعىس تۋدىراتىن دا ساياسي كوزقاراستار ەكەنىن كوزى اشىق ەل جاقسى بىلەدى.
دۇنيەنى تۇتاستىراتىن رۋحانيات دەگەندى الىسقا بارماي-اق، وزىمىزدەن باستاپ ايتامىز دەسەك تە، حالىقتاردىڭ رۋحى مەن جانىنداعى تۋىستىق پەن ورتاق مادەنيەت ويدى ۇزاققا جەتەلەيدى. كەزىندە قازاقتىڭ 1000 ءانى مەن كۇيىن جيناقتاعان الەكساندر زاتاەۆيچ الاش دالاسىن جاياۋ-جالپى كەزىپ وتكەن دەسەدى بىلەتىندەر. بىرىنەن ءبىرى وتەتىن ۇلتتىق مۋزىكالىق مۇرامىزدى جيناقتاپ قانا قويماي، زەرتتەپ، زەردەلەپ، نوتاعا تۇسىرگەنى قاي قازاقتى بولسىن بەيجاي قالدىرماسا كەرەك. 1920 جىلعا دەيىن زاتاەۆيچ حالقىمىزدىڭ ءان-كۇيلەرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، تەك كەزدەسىپ قالعاندارىن عانا قاعازعا ءتۇسىرىپ جۇرگەنى ايتىلادى. سونىڭ وزىندە ورىنبوردا ءجۇرىپ كوپتەگەن قازاق مۋزىكاسىن جيناقتاپ، حاتقا جازىپ ۇلگەرگەن. باستاپقى ىزدەنىستەرى توڭىرەگىندە ول: «مەن نيەت بىلدىرگەندەردىڭ ءوز ورىنداۋلارىنداعى جانە ادەيى نەمەسە كەزدەيسوق تابىلعان مۋزىكالىق دۇنيەلەردى جازىپ ءجۇردىم»، دەيدى ەكەن. الدىنان شىققانىن عانا ءتۇرتىپ الىپ، قاعازعا كوشىرىپ جۇرگەندە 1920 جىلى ورىنبور قالاسىندا قازاق دالاسىنىڭ داڭعايىر ۇلى، سۋىرىپ سالما اقىن، ءانشى يسا بايزاقوۆتى كەزدەستىرەدى. يسانىڭ بويىنداعى اسىپ-تاسقان ونەر، انشىلىگىمەن قوسا اقىندىق قاسيەتى الەكساندردى اسىرەلەپ ايتقاندا كوكتەن يسا پايعامبار تۇسكەندەي اسەرگە قالدىرادى. ورىس تاربيەسىن كورگەن، ورىسشا وقىعان ادام ساحارادان كەلگەن قازاق مادەنيەتىنىڭ وكىلىنە ەسى كەتە قۇلاعانىن جاسىرىپ قالا الماعان. دالانىڭ ءبىرتۋار ۇلىنان ول بىرنەشە ءان مەن حالىق اۋەندەرىن جازىپ الادى جانە بايزاقوۆ تۋرالى: «يسا بايزاقوۆ، جاس، تاپقىرلىعى مەن تەمپەرامەنتىنە تولى اقىن ءارى جامان ەمەس ءانشى، ول اندەردى ۇلكەن پلاستيكاسىمەن، مانەرلىلىگىمەن ورىنداپ ءجۇر. ساحنالىق تۇرعىدان الىپ قاراستىرعاندا، وتە دارىندى تۇلعا، تۋا بىتكەن اكتەر ەدى، ديكتسياسى تازا، دەنە قيمىلدارى مەن ميميكاسى ايقىن. بەرىلگەن تاقىرىپقا نەمەسە تاقىرىپسىز-اق... ولەڭدى تەز سۋىرىپ سالىپ ايتادى، مەنىڭ كوزىمشە ونىڭ سۋىرىپ سالما ونەرى اۋقىمدى اۋديتوريانى تاڭعالدىرىپ، ءادىل باعانى بەرە الاتىنداردىڭ شاتتىعىنا دا سەبەپشى بولدى»، دەيدى. سويتەدى دە بۇل كىسى قازاق دالاسىن ارالاپ كەتەدى. سونداي-اق مۇنداي باعانى كوزى كورگەن يساعا عانا ەمەس، اقان سەرى، ءبىرجان سال سياقتى تاعى باسقا دا قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ شوقتىعى بيىك وكىلدەرىنە بەرىپ وتىرعان. ول جازبالارى مادەنيەت پەن عىلىمدا ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون بۇگىندە.
ءبىز زاتاەۆيچتى، ونىڭ جولىن جالعاعان، تۇڭعىش قازاق وپەراسىن جازعان برۋسيلوۆسكيدى كورگەن جوقپىز. ەسەسىنە ولاردان كەم قۇندىلىق قالدىرماعان، قازاق مادەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان گەرولد بەلگەر مەن يۋري ءاراۆيندى تانىپ-بىلدىك. تولىق تانىپ-بىلدىك دەگەن ارتىقتاۋ شىعار، ءتۇر-تۇلعاسىن كورىپ، ەسىمىنە قانىعىپ، ەڭبەكتەرىنىڭ شەت جاعاسىمەن تانىستىق. ۇلتى نەمىس گەرولد بەلگەر قازاقتى قازاقتاردىڭ وزىنەن دە قاتتى جاقسى كورىپ كەتكەن تۇلعا ەدى. انا تىلىمىزدەگى ءبىر ءسوزدىڭ 25 ءتۇرلى ءسينونيمىن، بالاما اتاۋىن تاپقان نەمىس تەكتى قازاققا ءتانتى بولماي كورىڭىز. ءبىر كەزدەرى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باس كەزىندە «قازاق بولۋ قيىنداپ بارادى» دەپ كۇيىنىپ جازعانى ەسىمدە. قازاق پەن نەمىستى، نەمىس پەن قازاقتى جاقىنداستىرۋعا جالعىز گەرولد بەلگەردىڭ رۋحاني مۇراسى جەتىپ جاتىر. وسىنداي تۇلعانىڭ بويىنان ۇشقىن اتقان ماحابباتتىڭ كۇشتىلىگى سول، بۇل ەكى ەلدى ەندى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالسا دا، وشتەسە المايتىنداي ىزگىلىك پەن تۋىسقاندىققا اپاردى. مادەنيەت پەن رۋحانيات دەگەن وسىنشاما قۇدىرەتتى دۇنيە. گەرولد بەلگەر ايتادى: «مەنىڭ ابايدى تانۋىم گەتەنى تۇسىنۋدەن باستالۋعا ءتيىس سىقىلدى ەدى. قانشاما قازاقشا وقىپ، قازاق اۋىلىندا ءوستىم دەگەنمەن، نەمىس ەمەسپىن بە؟ بىراق ءبارى كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. مەن اۋەلى اباي ارقىلى گەتەنى تاپتىم. بۇل انشەيىن ايتىلا سالعان جىلتىراق ءسوز ەمەس. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، گەتەنىڭ ايگىلى «جولاۋشىنىڭ تۇنگى جىرى» اتتى ولەڭىن مەن اۋەلى ابايدىڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» دەگەن ولەڭىن وقىپ بارىپ، لەرمونتوۆتىڭ «تاۋ شىڭدارى» ارقىلى بويىما ءسىڭىرىپپىن.
ۇلى ادامداردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءار حالىقتىڭ دانا اقىندارىنىڭ اراسىندا رۋحاني جاقىندىقتىڭ، رۋحاني تامىرلاستىقتىڭ، ءتىپتى تۋىسقاندىقتىڭ بارى انىق بولسا، سول جاقىندىق، سول تۋىستىق گەتە مەن اباي تۆورچەستۆوسىندا ايرىقشا ايقىن بىلىنەدى. ءارتۇرلى تاريحي-گەوگرافيالىق ورتادا، ءارتۇرلى قوعامدىق فورماتسيا مەن تاريحي كەزدەردە، ءتىل مەن ادەبي ءداستۇرى ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم الشاق جاعدايدا ءومىر سۇرگەندەرىنە قاراماستان، گەتە مەن اباي تاعدىرىندا، دۇنيەتانىمدارىندا، ىزدەنىستەرىندە، ادامگەرشىلىك ىنتا-تالابىندا، ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى وياتۋ باعىتىنداعى ەرەسەن ەڭبەكتەرىندە ۇندەس، سارىنداس اۋەندەر ءجيى كەزدەسەدى. ەكى ۇلى اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق ۇندەستىگى مەنى سوناۋ ستۋدەنت كەزىمنەن قىزىقتىرىپ، تولعاندىرىپ ءجۇر. سول ۇندەستىكتىڭ فيلوسوفيالىق، ەستەتيكالىق، تاريحي-قوعامدىق زاڭدىلىعى مەن استارى بار ەكەنىن كومەسكىلەۋ بولسا دا سەزەمىن»، دەيدى.
«دوس دەگەن ءبىر ءۇش-اق ءارىپ كەي كەزدە، تۋىس دەگەن ءتورت ارىپتەن جوعارى» دەگەنى بار اقىن رۋسلان نۇربايدىڭ. تۋرا سول سياقتى، اقىل مەن ويعا جەتەلەيتىن رۋحاني دوستىق بارىنەن بيىك، بارىنەن جوعارى. قوعامداعى ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءبىر-بىرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناسقا مادەنيەت پەن رۋحانياتتاعى بەلگىلى ءبىر تۇلعالار ارقىلى بارادى. سونىڭ جارقىن دالەلى – كۇللى عۇمىرىن قازاق رۋحى مەن مادەنيەتىن كوتەرۋگە ارناعان گەرولد بەلگەر، تاعى ءبىر دالەلى – جيىرما جىلدان استام تەلەۆيزيا سالاسىندا قازاق مۋزىكاسى تۋرالى مىڭنان اسا حابار ازىرلەگەن بەلگىلى عالىم، مۋزىكاتانۋشى پروفەسسور يۋري اراۆين. كەشەگى اعايىندى ابدۋلليندەر، بەرتىندەگى لاكي كەسوگلۋ، بۇگىندە ساحنادا جۇرگەن الىشەر كاريموۆتىڭ قازاق ونەرىن ناسيحاتتاۋى – حالىقتار دوستىعىنىڭ مادەنيەت ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن بىلدىرەدى.
بەلگيادا كوروناۆيرۋسقا قارسى ەكپە سالۋ قايتا باستالماق
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 09:05
قازاقستان مەن قىتايدا ەكى ەلدىڭ مادەنيەت ورتالىقتارى اشىلادى
قازاقستان • كەشە
ەلوردادا جوندەۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى جول جابىلادى
ەلوردا • كەشە
پولشادا قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى كونسۋلدىعى اشىلدى
الەم • كەشە
ەرتەڭ ەلىمىزدىڭ باسىم بولىگىندە اپتاپ ىستىق بولادى
اۋا رايى • كەشە
بقو-دا كولدە اعىپ كەتكەن بالا ءۇش كۇننەن كەيىن تابىلدى
ايماقتار • كەشە
قانات تايمەردەنوۆ جاڭا قىزمەتكە تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ۇكىمەت باسشىسى قانت باعاسىن رەتتەۋدى تاپسىردى
ۇكىمەت • كەشە
ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ ەكس-باسشىسى قاماۋعا الىندى
قوعام • كەشە
پرەزيدەنتتىڭ باق سالاسىنداعى سىيلىقتارى مەن گرانتتارى تابىستالدى
پرەزيدەنت • كەشە
پرەزيدەنت احقو باسقارۋشىسى قايرات كەلىمبەتوۆتى قابىلدادى
پرەزيدەنت • كەشە
ەلىمىزدە كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ سانى ارتتى
كوروناۆيرۋس • كەشە
اقتوبە وبلىسىندا 6 ءىرى سۋ قويماسى سالىنادى
ايماقتار • كەشە
الماتى اكىمدىگىنىڭ قۇرىلىمى وزگەردى
ايماقتار • 24 ماۋسىم، 2022
ابيبا ابۋجاقىنوۆا «Grand Slam» تۋرنيرىندە قولا جۇلدە الدى
كۇرەس • 24 ماۋسىم، 2022
«AMANAT» – 2022 مەديا سىيلىعىنىڭ جەڭىمپازدارى انىقتالدى
قوعام • 24 ماۋسىم، 2022
وقيعا • 24 ماۋسىم، 2022
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى AMANAT مەديا سىيلىعىن يەلەندى
ەگەمەن قازاقستان • 24 ماۋسىم، 2022
«IQanat» قورى اۋىل وقۋشىلارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋعا قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرادى
ءبىلىم • 24 ماۋسىم، 2022
مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى وسەدى
قوعام • 24 ماۋسىم، 2022
توقاەۆ سي تسزينپين ۇسىنعان جاھاندىق قاۋىپسىزدىك باستامالارىن قولدادى
پرەزيدەنت • 24 ماۋسىم، 2022
قاسىم-جومارت توقاەۆ ينفلياتسيانىڭ ءوسۋى وزەكتى ماسەلە ەكەنىن اتاپ ءوتتى
پرەزيدەنت • 24 ماۋسىم، 2022
الەمدە ازىق-ت ۇلىك ماسەلەسىنە قاتىستى جاعداي كۇردەلەنىپ كەتتى - توقاەۆ
پرەزيدەنت • 24 ماۋسىم، 2022
قاسىم-جومارت توقاەۆ بريكس+ ۇيىمىنىڭ جاھاندىق دامۋ جونىندەگى ديالوگىنا قاتىستى
پرەزيدەنت • 24 ماۋسىم، 2022
ۇلتتىق بانك ءرۋبلدىڭ نىعايۋ سەبەبىن ءتۇسىندىردى
ەكونوميكا • 24 ماۋسىم، 2022
قوستانايدا VII «بۇقارالىق سپورت وليمپياداسى» اياقتالدى
سپورت • 24 ماۋسىم، 2022
وزبەكستان تۇركى اكادەمياسى ۇيىمىنا باقىلاۋشى مارتەبەسىن الدى
قوعام • 24 ماۋسىم، 2022
ماۋلەن اشىمباەۆ: رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتى – ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ
پارلامەنت • 24 ماۋسىم، 2022
پەتروپاۆلدا قازاقستان پوليتسياسىنىڭ قۇرداسى قىزمەت ەتەدى
ايماقتار • 24 ماۋسىم، 2022
پارلامەنت • 24 ماۋسىم، 2022
امەريكادا قوعامدىق ورىندا قارۋ ۇستاۋعا رۇقسات بەرىلدى
الەم • 24 ماۋسىم، 2022
فلوريدادا سۋ استىنا سۇڭگۋ كەزىندە ەكى ادام قايتىس بولدى
الەم • 24 ماۋسىم، 2022
شقو تۇرعىندارىنان مينا مەن قارۋ تاركىلەندى
ايماقتار • 24 ماۋسىم، 2022
بۇگىن الەمدە 400 مىڭعا جۋىق ادامنان كوروناۆيرۋس انىقتالدى
كوروناۆيرۋس • 24 ماۋسىم، 2022
پرەزيدەنت فيدە-ءنىڭ ەڭ جاس چەمپيونى ماليكا ءزياديندى قۇتتىقتادى
پرەزيدەنت • 24 ماۋسىم، 2022
انتيكور نۇرلان ءماسىموۆ تۋرالى مالىمەت ءۇشىن سىياقى جاريالادى
ANTIKOR • 24 ماۋسىم، 2022
72 جاستاعى قاريا ۇلىتاۋدان پاۆلودارعا دەيىن جاياۋ جۇرگەن
قوعام • 24 ماۋسىم، 2022
ۇقساس جاڭالىقتار