ۋكراينا شيەلەنىسى: قازاقستان ەكونوميكاسىنا ىقپالى قانداي؟

شەتەلدىك تانىمال برەندتەر، كومپانيالار، كونتسەرندەر قازىردىڭ وزىندە-اق كەتىپ جاتىر. كورشى ەل نارىعىنا تەرىس باتا بەرەتىندەر ءتىزىمى ءالى دە تولىعا جاتار. ماسەلە سول، رەسەيدەن كەلەتىن ەكونو­ميكا­لىق اعىنعا توتەپ بەرە الامىز با، ماس­كەۋدەن تەرىس اينالعان كومپانيا، زاۋىت­تاردى شاقىرا الامىز با، كورشىنىڭ مۇش­كىل كۇيگە تۇسكەن ءساتىن ءوز پايدامىزعا جىعۋعا تاجىريبە، ستراتەگيا جەتە مە؟ كور­شى­نىڭ ءۇيى ورتەنگەندە باس ءۇيتىپ الۋ تاپ­­قىرلىق بولعانىمەن، ىرىمعا دا، ادام­دىققا دا قايشى. بىراق سول قايشى­لىققا دا ءبىر قادام تاياپ كورەتىن، ادەتتەگى قىمسىنۋ مەن قورقۋدى جيىپ قوياتىن كەز تۋعان سياقتى. ساراپشىلار نە دەيدى؟

* * *

عالىمجان قۋاتبەكوۆ ەسىمدى الەۋمەت­تىك جەلى قولدانۋشىسى ۇكىمەتتىڭ جان سالىپ جۇگىرەتىن ءساتى وسى كەز دەپ ەسەپتەيدى.

ء«بىز رەسەيدەن سىرت اينالعان كوم­پا­نيالارعا ماسكەۋگە تاۋەلدى ەمەس ەكەنى­مىزدى، ساۋدا-ساتتىق الاڭىن ۇسىنا الاتىنىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك. قاقتىعىس ەرتە مە، كەش پە اياقتالادى، ال ورتالىق ازيا نارىعى اشىق تۇر. الدە ءبىز ولاردى قابىلداۋعا دا­يىن ەمەسپىز بە؟! سول باياعى ەلەكتر جەتىس­پەي، زاڭ مۇمكىندىك بەرمەي، بيۋروكراتيا بۇيىر­دەن قىسىپ تۇرا ما؟»، دەپ پىكىر ايتادى.

ەكونوميست جاراس احمەتوۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەسەيدەگى زاۋىتتارىنا ق ۇلىپ سالعان كومپانيالار قازاقستانعا اۋىسا قويمايدى.

ء«بىرىنشى سەبەپ – بىزدەگى نارىق اۋقىمى­نىڭ ازدىعىندا. فورد، رەنو، نيسسان كوم­پا­نيا­لارى­نىڭ قازاقستانعا اۋىسارىنا كۇمانىم بار. ولار رەسەيگە سالىنعان سانكتسيانىڭ كەسى­رى تيە مە دەپ قورقادى. ودان بولەك، جال­پى ورتالىق ازيانىڭ نارىعى دا اسا ۇلكەن ەمەس، حالىقتىڭ كۇنكورىس دەڭگەيى تومەن. ولار ازىرگە كاسىپتەرىن توقتاتىپ، ەر­تەڭ جانجال اياقتالعاندا رەسەيگە قايتا بارۋى مۇمكىن. ويتكەنى وندا 80 ملن ادامدىق نا­رىق بار. ورتالىق ازياعا دا رەسەي ار­قىلى شىعادى. ءارى ءبىزدىڭ ەلدى جايلاعان جەم­­قور­لىق تا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ىن­تا­سىن وياتپايدى. ءىرى كومپانيالار تۇر­ماق، ورتا دەڭگەيلى بيزنەستىڭ دە قازاق­ستان­­­عا كەلە قويۋى ەكىتالاي»، دەيدى ەكونوميست.

بۇدان وزگە ساراپشى سوت جۇيەسى مەن ۆاليۋتا باعامىنىڭ السىزدىگى دە ينۆەستور­لاردىڭ بەتىن قايتارادى دەپ ەسەپتەيدى.

«ينۆەستور ءوز قۇقىعى لايىقتى قورعالاتىن ەلگە عانا كەلەدى. سوندىقتان ۇساق كاسىپ يەلەرىن عانا ارنايى ىزدەپ بارىپ شاقىرا الامىز. بىزدە الىپ كومپا­نيالار مۇناي-گاز سالاسىندا عانا شوعىرلانعان. ۆاليۋتالىق ساياسات نى­عايماي، جەمقورلىق جويىلماي، گيگانتتاردى ەلگە تارتۋ مۇمكىن ەمەس. سانكتسيا قۇقايىن كورگەن كومپانيالار قازاقستانعا اۋىسىپ، كاسىپتەرىن ودان ءارى تۇرالاتىپ العىسى كەلمەيدى»، دەدى ج.احمەتوۆ.

Visor Kazakhstan ديرەكتورلار كەڭەسى­نىڭ مۇشەسى الماس چۋكيننىڭ ايتۋىنشا، اسكەري قاقتىعىس سالدارىنىڭ ءۇش ستسەناريى بار: جا­مان، ناشار جانە سوراقى. سوعان قارا­ماس­تان ءدال قازىر ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن الاڭ­داۋعا سەبەپ جوق. قازىرگى احۋالدى داع­دارىس ەمەس، سىرتقى شوك دەپ اتاۋ كەرەك.

– «جامان» ستسەناري – جاقىن ارادا رف مەن ۋكراينا كەلىسىمگە كەلەدى. بىراق باتىس رەسەيگە سالعان سانكتسيالارىن بىردەن الىپ تاستامايدى. ونىڭ زاردابى ۇزاققا سوزىلادى. مۇنداي جاعدايدا ءوسىم 0-گە دەيىن قۇلدىراپ، اكتيۆتەر قۇنى 30-40 پايىزعا تومەندەۋى مۇمكىن. «ناشار» ستسەناريدە رەسەي ارەكەتى قاتتى قار­سىلىققا ۇشىرايدى، بىراق ولار سوندا دا كەتپەيدى. ۋكراينادا رەسەيدى ىعىس­تىرىپ شىعارارداي كۇش جەتىسپەيدى. اتىس تا جوق، تاتۋلىق تا جوق، يتجىعىس تىرلىك جالعاسادى. وداقتاستار كومەگىنىڭ وزىندە ۋكراينانىڭ دامۋى قيىنعا اينالادى. ال رەسەيگە قوسىمشا سانكتسيالار سالىنادى، سالدارىنان ەكونوميكاسى 30-40 پايىزعا دەيىن قۇلدىرايدى. بۇل ءبىز ءۇشىن قيىن. 30 پايىزعا دەيىن قۇلدىراۋ دەگەنىڭىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى كسرو-نىڭ كۇيى سەكىلدى، – دەيدى ا.چۋكين.

ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، «سوراقى» ستسەناري – ۋكراينانىڭ كۇيرەي جە­ڭى­لىپ، ەلدىڭ وككۋپاتسيالىق احۋالعا تو­لىق ءوتىپ، ۇكىمەت قۋىلىپ، ءارى قاراي پارتي­زاندىق سوعىستىڭ جالعاسۋى. «بۇل تۋرا­لى ويلاعىڭ دا كەلمەيدى ءارى ول جەردە ەكو­نو­ميكالىق تالداۋ دا قاجەتسىز»، دەيدى ول.

* * *

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اسكەر ەنگىزۋىنە بايلانىستى ۇلىبريتانيا قازاقستانعا ەشقانداي سانكتسيا سالمايدى. بۇل تۋرالى ۇلىبريتانيانىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا مەملەكەتتىك ءمينيسترى تاريك احماد پەن قازاقستانداعى ۇلىبريتانيا ەلشىسى كەتي ليچ مالىمدەدى.

قازاقستانعا قاتىستى اقش ۇستانىمى دا انىق بولدى. «اقش سانكتسيالارى رەسەي ەكونوميكاسىنا باعىتتالعان جانە وزگە ەلدەرگە، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا كەرى اسەرى تيمەيدى. سەرىكتەستىك ورناعان 30 جىلداعىداي ءبىز قازاقستان ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا جانە ارتاراپتاندىرۋعا بايلانىستى كومەكتەسۋگە ءازىرمىز»، دەلىنگەن اقش ەلشىلىگىنىڭ حابارلاماسىندا.

رەسەي ەكونوميكاسىنا باعىتتالعان سانكتسيانىڭ ەلىمىزگە اسەرى مۇلدە تيمەيدى دەپ كەسىپ ايتۋعا كەلمەس. جاماندى-جاقسىلى ارالاسىپ وتىرعان سوڭ اسەرى ارقاعا ايازداي باتپاسا دا، بەتىمىزدى از-ماز ۇسىك شالارىن سەزەردەيمىز. قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان سوڭ سول ۇسىكتىڭ وزىنە «الدا شۇكىر» ايتۋعا شاق وتىرمىز. جاقىندا Standard&Poor's قازاقستاننىڭ نەسيە رەيتينگىن «BBB-/ا-3»، ياعني «تۇراقتى» دەپ تانىدى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇشتى فيسكالدى جانە سىرتقى بالانسى، ءوتىمدى سىرتقى اكتيۆتەردىڭ بولۋى ورنىقتىلىققا دەمەۋ بەرىپ تۇر. رەيتينگ اگەنتتىگى بيىل قازاقستان ەكونوميكاسى 3،6 پايىزعا، 2025 جىلعا دەيىن 4 پايىزعا ءوسىم كورسەتەدى دەپ بولجاپتى. «اۋزىڭا ماي» دەيمىز.

تاياۋدا عانا Standard and Poor’s رەسەيدىڭ نەسيە رەيتينگىن سسس دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ تاستادى. Morgan Stanley دەرەك­تەرىنە سۇيەنگەن Bloomberg 15 ساۋىردە رەسەيدە دەفولت جاريالانۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى. وبليگاتسيالار قۇنى كۇن ساناپ تومەندەۋدە، سىرتقى قارىزدى وتەۋ مۇمكىندىگى ازايدى. ءۇستى-ۇستىنە سالىن­عان سانكتسيا ونسىز دا جەر باۋىرلاپ قال­عان ەكونوميكانىڭ بۇيرەگىنەن تەۋىپ جات­قانداي اسەر قالدىرادى. ال نەگە 15 ءساۋىر؟ بۇل كۋپوندىق تولەمدەر بويىنشا 30 كۇندىك جەڭىلدىك كەزەڭىنىڭ اياقتالۋىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.

«دەفولتتى ەڭ ىقتيمال ستسەناري دەپ ويلايمىز. دەفولتقا ۇشىراعان جاع­دايدا ول ادەتتەگىدەي بولمايدى، بۇل ءسىرا ۆەنەسۋەلا احۋالىنا كوبىرەك ۇقساي­دى»، دەيدى Morgan Stanley-ءدىڭ دامۋشى نارىقتاردى نەسيەلەۋ بويىنشا مامانى سايمون ۋەۆەر.

تۇسىنە بىلسەك، ءبىز عانا ەمەس، تۇتاس ورتالىق ازياعا قاۋىپ بار. وزبەكستاندىق قوعام قايراتكەرى ازيزا ۋماروۆا اقشاسى بار ورىستار مەن بەلارۋستەر ءباا-گە كەتەر، ال اقشاسى جوقتارى ءبىزدىڭ وڭىرگە اعىلادى»، دەيدى.

«رەسەي مەن بەلارۋستەن تاشكەنتكە قاراي قونىس اۋدارعىسى كەلەتىندەر كوبەيدى. وزبەك شاعىن جانە ورتا بيزنەسى ءۇشىن ءتۇرلى سالاداعى بىلىكتى كادرلاردى وزىنە تارتاتىن جاقسى مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. مەن تەك بىلىكتى IT-باعدارلاماشىلاردى عانا ەمەس، توقى­ماشى، ديزاينەر، كونس­ترۋكتور، ين­جە­نەر­لەردى دە شاقىرار ەدىم. سونداي-اق كوپ ۇزاماي ەڭبەك ميگرانت­تارىنىڭ دا اعى­نى باستالادى. ۇكىمەت ولاردى قايدا ورنا­­لاس­تى­را­تىنىن ويلانۋى كەرەك. جەر رەفور­ما­سىن جاساما­يىنشا، جەردى باي-ماناپ­تار­عا ۇلەستىرىپ بەرەتىن قازىرگى جۇيە جاع­دايىن­دا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ اشۋلانعان جانە جۇمىسسىز قالعان ميگرانتتار ءبىزدى ءتۇ­تىپ جەيتىن بولادى. ۋكرايناداعى قاقتىعىس وتە مۇ­قيات بولۋ كەرەگىن كورسەتتى»، دەيدى ساراپشى.

* * *

ەكونوميست قايىربەك ارىستان­بەكوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، ەكونوميكالىق، ساياسي وداقتاردان ىرگەنى اۋلاق سالۋ – ءدال قازىر ىسكە اسىراتىن شارۋا ەمەس. اسقان الاڭداۋ، بايىپتى شەشىم قابىلداۋدىڭ الدىنا تۇسپەگەنى ءجون.

ء«دال قازىر شەتەلدەن كەلەتىن لوگيس­تيكالىق حابتاردى ءارتاراپتاندىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قىتايمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولادى. ەكىنشىسى – ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستى كۇشەيتۋ. سوسىن كاسپي ارقىلى كاۆكازعا شىققان دۇرىس. باسقا جولى جوق. ال ەاەو مەن ۇقشۇ-دان قازىر شىعىپ كەتەتىن قادام جاساساق، وندا دونەتسك پەن لۋگانسكىنىڭ كەرى بىزگە كەلۋى ىقتيمال. ودان دا سولتۇستىك وبلىستاردا قاراگوزدەردىڭ ۇلەس سالماعىن ارتتىرۋ ساياساتى بەلسەندى ىسكە اسىرىلۋى كەرەك. ءبىز جاساۋىمىز كەرەك تاعى ءبىر ماڭىزدى ارەكەت – رەسەيمەن شەكارالاس ولكەلەردە – ساراتوۆ، ورىنبور جاقتاردا ءىشىنارا ەكونوميكالىق ەكسپانسيانى جۇزەگە اسىرۋ»، دەيدى ەكونوميست.

14 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا قازاق­ستان قور بيرجاسىندا (KASE) 1 دوللار 512 تەڭگەنى قۇرادى. ال بازالىق مول­شەر­لەمە 13،50 پايىز دەڭگەيىندە قالدى.

بۇرىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا «ەكونوميكانى كۇشەيتۋ» دەگەن مىندەت تۇرسا، ەندى وعان «ەكونوميكانى كۇيرەتىپ الماۋ» مىندەتى قوسىلدى. ۇلت بولىپ بىرىگەتىن، جۇرت بولىپ جۇمىلاتىن بۇدان باسقا قانداي ورايلى ءسات بولۋى مۇمكىن.