جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى: زاڭدا قانداي تالاپتار بولادى؟

«قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراق­تى­لىعى ۇلتتىق ەكونوميكانى ودان ءارى دامىتۋدىڭ كەپىلى ەكەنى بەلگىلى. ەكونوميكا ءوسىپ، حالىق­تىڭ تابىسىندا الشاقتىق پاي­دا بولعاندىقتان، تۇتىنۋ نەسيە­لەرى ايتارلىقتاي ارتتى. ونىڭ مولشەرى بيزنەستى نەسيەلەۋ كو­لەمىنەن اسىپ كەتتى. حالىق قازىرگى ۋاقىتتا كوپ نەسيە الىپ جاتىر. وسى­نى ەسكەرسەك، بۇل قارجى نارى­عىن قۇبىلتىپ، الەۋمەتتىك تۇراق­سىزدىق قاۋپىن تۋدىرۋى مۇمكىن» دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى ءماجى­لىس وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە.

كەيىنىرەك پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ تا زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ باستالعانىن مالىمدەدى. قارجى ساراپشىسى اندرەي چەبوتارەۆ بانكروتتىق جاساۋ – قارىزدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ سوڭعى امالى ەكەنىن، ءاربىر تۇتىنۋشى بانكروتتىق جاساعاننان كەيىن ءوزى­نىڭ قارجىلىق تاريحىندا ۇلكەن تاڭبا قالاتىنىن ەستەن شى­عار­ماۋعا تيىستىگىن جەتكىزدى.

«اقش-تا بانكروتتىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، بىراق بارىنە ورتاق نارسە – قارىزدان قۇتىلۋ ءۇشىن ەڭ قاجەتتىسىنەن وزگە ء(ۇيدى دە ساتادى) م ۇلىكتىڭ ءبارىن ساتادى جانە كوپ جاعدايدا جاڭا زايم الۋعا جول جابىلادى. بۇل شتاتتارداعى ءومىردى قيىنداتادى. گەرمانيا مەن فرانتسيادا دا وسىعان ۇقساس – جەكە زات، توزىعى جەتىپ تۇرعانى ءساندى م ۇلىكتەن باسقاسىنىڭ ءبارى (مۇندا دا ءۇي ساتىلادى) ساتىلىمعا شىعا­رى­لادى»، دەيدى ول.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق­ستاندا رەسەيلىك تاجىريبە نەگىزگە الىنۋى مۇمكىن: كورشى ەلدە 2015 جىلى 500 مىڭ رۋبلدەن اساتىن (2،8 ملن تەڭگە) سوماعا بانكروتتىق پروتسەدۋراسى ەنگىزىلگەن. ال 2020 جىلدىڭ كۇزى­نەن باستاپ 50-500 مىڭ رۋبل ارا­لىعىنداعى شاعىن قارىزدار ءۇشىن سوتتان تىس بانكروتتىق قىزمەتى جۇزەگە اسىرىلۋدا. سوڭعى قىزمەت تەگىن، ونى ءبىر جىلدا 2،4 مىڭ رەسەيلىك پايدالانىپتى.

«قازاقستاندا جەكە تۇلعالار بانكروتتىعىنىڭ مەحانيزمى قانداي بولارى بەلگىسىز. الدىن الا بولجاۋ بويىنشا، ءۇيدى ساتىلىمعا شىعارماي، قارىز الۋشىنىڭ مەنشىگىندە قالدىرا بەرۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، پروتسەدۋرادان وتكەن ازاماتتار قايتارا نەسيە راسىمدەي المايدى. ۇشىنشىدەن، پروتسەدۋرا ءۇشىن تابىس تۋرالى دەكلاراتسيا تولتىرادى جانە ودان كەيىن كىرىسىن باقىلاۋعا كەلىسىمىن بەرەدى. تورتىنشىدەن، بانكروتتىققا ءوتىنىش بەرگەنگە دەيىن تىعىرىقتان شىعار باسقا جول قالماعانىن دالەلدەۋى قاجەت بولاتىن سياقتى. قازاقستان ءۇشىن بانكروتتىقتىڭ بۇل ءتۇرى قاجەتتى قۇرال، الايدا اسا تانىمال بولا قويماۋى مۇمكىن. 2021 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى دەرەك بويىنشا تولەنبەگەنىنە 90 كۇننەن اسىپ كەتكەن «ناشار» نەسيە ۇلەسى 4،1 پايىزدى قۇراعان. ءبىر جىل بۇرىن 8،1 پايىز بولعان ەدى. ال ون جىل بۇرىن 31،4 پايىزدى يەكتەپ تۇرعان»، دەيدى ا.چەبوتارەۆ.

ەكونوميست ماقسات حالىق زاڭ جوباسى دايىندالماي تۇرىپ، الدىمەن حالىق تالقىسىنا ءتۇسۋى ءتيىس دەپ سانايدى.

«ەگەر ءبىر نەسيەسىن جابۋ ءۇشىن تاعى ەكى نەسيە السا، ونداي ازاماتتاردىڭ جاعدايىن قاراس­تىرىپ، بانكروت دەپ قاراس­تىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. شا­عىن نەسيەلىك ۇيىمدار مەن بانك­تەر ءبىراز شىعىن كورەدى. كوللەك­تورلىق كومپانيالار دا. ويتكەنى ءوندىرۋ بويىنشا بانكتىڭ قارىزىن وزدەرىنىڭ موينىنا الادى عوي. دەمەك، ولار ەرتەڭ ۇلكەن شىعىنعا باتايىن دەپ تۇر. ساقتاندىرۋ كومپانيالارى دا ءبىراز شىعىنعا ۇشىرايدى»، دەيدى ەكونوميست.

ال ەكونوميست ماقسات سەرا­لى­نىڭ سوزىنە قاراعاندا، زاڭ قا­بىلدانسا 1،5-2 ملن قازاق­ستان­دىق بانكروت بولۋى ىقتيمال. ويت­كەنى قارىزىن تولەي الماي وتىر­عان ازاماتتار سانى وسىعان تاياۋ.

«حالىق، ميكروكرەديتتىك ۇيىم، بانك ورتالىقتارى، ۇكىمەت تارا­پى، «اتامەكەن» ۇكپ-دان ەكس­پەرتتىك كوميسسيا قۇرىلۋى كەرەك. ولار جان-جاقتى قاراستىرۋعا ءتيىس. 3 اي مەن 6 ايدىڭ اراسىندا ادامعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. ويتكەنى جەكە تۇلعانى بىردەن بانكروت دەپ جاريالاۋ، ياعني قىسقا مەرزىمدى مۇمكىندىك بەرمەۋ دۇرىس ەمەس» دەگەن وي ايتادى.

Tukulov & Kassilgov Litigation زاڭگەرلىك فيرماسىنىڭ سەرىك­تەسى باحىت تۋكۋلوۆ پارلا­مەنت­­تە تالقىعا تۇسكەن «قازاق­ستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ­ناما­لىق اكتىلەرىنە بانكروتتىق ماسە­لەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تو­لىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرا­لى» زاڭ جوباسىن زەردەلەپ، بىرقا­­تار ەرەكشەلىكتى اتاپ ءوتتى. زاڭ­نىڭ نە­گىزگى ءماتىنى جوبا­داعى نۇس­قا­سى­نان باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە قاراماستان، بۇلاي­شا تۇسى­نىك بەرۋىمىز وقىرماندار ءۇشىن پايدالى بولار ەدى دەيدى زاڭ­گەر. ونىڭ ايتۋىنشا، جوبا ەكى نۇس­قادا قاراستىرىلۋى مۇمكىن. العاش­قىسى – قارىزى 1000 اەك-تەن (3 063 000 تەڭگە) كوپ ەمەس جانە مۇ­لىگى جوق بورىشكەرلەر، ودان كەيىن­گىسى – قارىزى 1000 اەك-تەن اسا­تىن­دار. العاشقىلارى سوتقا شا­عىم­دانباي-اق بانكروت اتانا الۋى مۇمكىن بولسا، كەيىنگىلەرى سوت پروتسەدۋراسىنا قاتىسادى. ول تولەم قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋ­دەن جانە م ۇلىكتى ساتۋدان تۇرادى. سوتتان تىس بانكروتتىق پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدەگى كەدەرگىلەر قانداي؟ ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە بورىشكەر زايم راسىم­دەمەيدى، كەپىلدىك بەرە المايدى جانە ەل اۋماعىنان شىعا المايدى. ال سوت بانكروتتىعىنا قانداي جاعدايدا ءوتىنىش بەرۋگە بولادى؟ بىرىنشىدەن، قارىز كولەمى 1000 اەك-تەن اسىپ كەتسە جانە ول ءبىر ايدان استام ۋاقىت بويى وتەلمەسە. ەكىنشىدەن، قارىز كولەمى م ۇلىك قۇنىنان اسىپ كەتكەن بولسا.

– سوتتان تىس نەمەسە سوت بان­كروت­تىعىنان سوڭ ءۇش جىل ىشىندە قارىز الۋشى ءۇشىن مىناداي شەكتەۋلەر بار. ول بانك نەمەسە مقۇ-دان زايم راسىمدەي المايدى. سون­داي-اق ونىڭ ورتاق قارىز الۋ­شى، كەپىل بەرۋشى، كەپىل نەمەسە كەپىل­گەر بولۋعا قۇقىعى جوق. جەكە كاسىپكەر رەتىندە دە تىركەلە المايدى. زاڭدى تۇلعا اتانۋعا دا قۇقىلى ەمەس. ونداي ادامعا نوتاريۋس، اۋديتور، جەكە سوت ورىنداۋشى، مەدياتور، باعالاۋشى جانە ادۆوكات بولىپ جۇمىس ىستەۋگە دە تىيىم سالىنادى. قارىز كەشى­رىل­گەنگە دەيىن قارىز الۋشى ەل اۋماعىنان سىرتقا شىعا الماي­دى. بەرەشەكتەر ەسەپتەن شىعا­رىل­عانعا دەيىنگى كەزەڭدە بورىشكەرگە قازاقستان اۋماعىنان تىس تۇرعىلىقتى جەرگە كەتۋگە تى­يىم سالىنادى، – دەيدى ول.

سونىمەن قاتار ب.تۋكۋلوۆتىڭ ايتۋىنشا، جوبا قارىزداردى كە­شىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەزىندە سوت قاراۋىنىڭ ەركىندىگىن كوزدەي­دى. بۇل ءوز كەزەگىندە سوتتىڭ ءتۇر­لى تا­راپ­تاردان جانە ءۇشىنشى تۇلعا­لار­دان تاۋەلسىز بولۋىن تالاپ ەتەدى.

– مۇنداي جاعدايدا ەگەر سوت وبەكتيۆتى بولماسا ونىڭ قاراۋى قاتەلىكتەر تۋدىرۋى ىقتيمال (ايتپەسە ەشكىمنىڭ دە قارىزى كەشىرىلمەيدى نەمەسە بارىنىكىن بىردەي كەشىرەدى نە بولماسا الا-قۇلا شەشىم تۋادى). سوت جۇيەسى مۇنداي جاۋاپكەرشىلىككە دايىن با، الدە قارىزدى ەسەپتەن شى­عارۋ كەزىندەگى سوت بيلىگىن ءبىر­شاما «تارىلتۋ» كەرەك پە؟ جوبا­دا قارىز سوماسى 100-1000 اەك ارا­لىعىنداعى قارىزداردى ەسەپ­تەن شىعارۋدىڭ سالىستىرمالى تۇردە قاراپايىم پروتسەسى قاراس­تىرىلعان. 100-1000 اەك ارالى­عىنداعى قارىزداردى ەسەپتەن شىعارۋدىڭ سالىستىرمالى جەڭىلدىگى بانكتەردى قارىزدى 1000 اەك-تەن اساتىنداي «ۇلعايتۋعا» يتەرمەلەۋى مۇمكىن. مىسالى، قارىز كولەمى 1000 اەك-تەن اسقانشا قارىز الۋشىنى مازالامايدى. ءبىز جوبانىڭ وسى بولىگىنە جاسالعان باقىلاۋ مەحانيزمىن كورمەدىك، – دەيدى زاڭگەر.

ەكونوميست ساپارباي جو­باەۆ­تىڭ پايىمىنا سۇيەنسەك، قازاق­ستاندا بانكروت بولۋ – قارجىلىق ەركىندىكتەن اجىراۋ.

«بانكروت بولسام، مەملەكەت بۇكىل قارىزىمدى كەشىرە سالادى دەپ جەڭىل ويلاۋعا بولمايدى. ەگەر زاڭ­دى تۇلعا نەمەسە كاسىپورىن بانك­روت بولسا ونىڭ م ۇلىگى، كەڭسە تەح­ني­كاسى، ءۇي-جايىن ساتىپ، كرەدي­تور الدىنداعى قارىز بولىگىن وتەۋ­گە بولادى. جەكە تۇلعانىڭ دا مۇ­لىگى مەن جىلجىمايتىن م ۇلىگىن ساتۋ­عا بولادى. بىراق م ۇلىگى جال­عىز جانە قول سۇعىلمايتىن بولسا، وندا ونى ساتۋ قيىن. دەمەك، كليەنت­­­تىڭ قارىزى كەشىرىلمەيدى، وتەۋ ءۇشىن كەيىنگە قالدىرۋ مۇمكىن­دى­گى بەرىلەدى. ايتپەسە ۇلكەن مول­شەر­دە نەسيە العان كەز كەلگەن قا­زاق­ستان­دىق بانك الدىنداعى جاۋاپ­­كەر­شىلىكتەن جالتارۋ ءۇشىن ءوزىن بان­كروت دەپ جاريالاي بەرۋى مۇم­­كىن عوي. سوندىقتان بۇل زاڭ جوبا­سى ۇزاق دايىندالادى»، دەيدى س.جوباەۆ.

ەكونوميست راحىم وشاقباەۆ زاڭدى دايىنداۋ كەزىندە جۇمىس توبىنا مىندەتتى تۇردە قاراپايىم قارىز الۋشىلاردىڭ وكىلدەرى قاتى­سىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ دا مۇد­دەسى ەسكەرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپ­تەيدى. ايتپەسە، مەملەكەت تاعى دا بانكتەردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ەرتەڭگى كۇنى تەك قارجى ينستيتۋتتارىنا عانا ءتيىمدى زاڭ اينالىمعا ەنىپ كەتۋى ىقتيمال.

«شىنىمەن قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندار عانا بانكروت بولۋعا ءتيىس. ەرتەڭ ءبارى جاپپاي بانك الدىن­دا­عى قارىزدارىنان قۇتى­لىپ كەتۋگە جول بەرمەۋ كەرەك. وندايدا تاۋەكەل ءوسىپ، تۇتىنۋ­شىلىق نەسيە ستاۆكالارى جوعا­رىلاپ كەتەدى. بۇل ءۇشىن قازىر­گى زاڭدى تۇلعالار بانكروت­تىعى تۋرالى زاڭعا جانە حالىق­ارا­لىق پراكتيكاعا سۇيەنۋ قاجەت. پروتسەدۋرا مىندەتتى تۇردە سوتپەن راسىمدەلۋگە ءتيىس. قاۋىمداستىق كەشىرىلەتىن قارىز شەگىن دە ۇسىندى. بانكروت بولىپ تانىلعانداردى ساۋىقتىرۋ دا قارالۋى كەرەك. قازىر 3-5 جىل ارالىعىندا ازامات ەشقانداي نەسيە الا المايدى، كاسىپ­ورىن قۇرا المايدى دە­گەن قاراس­تىرىلىپ وتىر. ول تەك جال­دامالى جۇمىسشى عانا بولا الادى»، دەيدى قارجىگەرلەر قاۋىم­داستى­عىنىڭ توراعاسى ەلەنا باحمۋتوۆا.

ءدال قازىر قازاقستاندىقتاردىڭ تۇتىنۋشىلىق زايمى 6 ملن تەڭ­گەنى قۇرايدى. قارجىگەرلەر قاۋىم­داستىعىنىڭ دەرەگىنشە قارىز الۋشىلاردىڭ 19 پايىزىن­دا بەرەشەكتى وتەۋ مەرزىمى 90 كۇن­نەن اسىپ كەتكەن.