ۋكراينا-رەسەي: احۋال الاڭداتادى

كورشىلەس ەلدەردەگى جاعداي ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ۋشىعىپ كەلدى. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى بۇل ماسەلەگە اسا الاڭداۋلى ەكە­نىن اشىق ايتقان. ۋكراينا مەن رەسەي شەكاراسىنداعى احۋالعا قاتىستى ناتو شىعىس ەۋروپادا اسكەري تەحنيكا سانىن ارتتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. اقش تا قاراپ وتىرعان جوق. ەگەر ەۋرو­پاداعى جاعداي ودان ءارى ۋشى­عىپ، ناتو قورعانۋ كەرەك دەپ تاپسا، اقش شامامەن 8500 امە­ريكالىق اسكەريدىڭ دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. ودان بولەك رەسەيگە ەكو­نوميكالىق شارا قولداناتىنىن ەسكەرتىپ، سانك­تسيامەن سەس كورسەتىپ وتىر­عانى تاعى بار.

باتىس ەلدەرى ماسكەۋدەن جا­ۋىن­گەرلەرىن شەكارادان ءارى اكە­تۋگە شاقىرىپ، قاجەت بولسا، سانكتسيا سالۋعا دايىن ەكەندەرىن جەتكىزدى. الايدا كرەمل كورشى ەلگە باسىپ كىرۋ تۋرالى مالىمەتتى تالاي مارتە جوققا شىعارىپ كەلدى. ۋكراينا جاعىنا كەلەتىن بول­ساق، جۋىردا ەل پرەزيدەنتى حالىق­قا ۇندەۋ جاساپ، دۇربەلەڭگە بوي ال­دىرماۋعا شاقىرعان.

اقش، ۇلىبريتانيا، اۋس­تراليا مەن گەرمانيا ۋكراي­نا­داعى ديپلوماتتارى مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن ەلدەرىنە قاي­تارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. ءتىپ­تى كەيبىرى ەۆاكۋاتسيا تۋرالى شەشىم قابىلداپ تا قويدى. رەسەي تاراپىنىڭ بۇل وقيعاعا قاتىستى وزىندىك ويى بار. رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسى حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كوميتەتىنىڭ باس­شىسى گريگوري كاراسين با­تىس ەلدەرىنىڭ ەلشىلىكتەرىن كيەۆ­تەن ەۆاكۋاتسيالاۋ تۋرالى شەشىمى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرۋ ءۇشىن جاسالعان قادام دەپ ەسەپ­تەيدى.

The New York Times باسىلىمى رەسەي ءوزىنىڭ ديپلوماتتارىن ۋكراينادان ەۆاكۋاتسيالاۋعا دايىندالىپ جاتقانىن حابارلاعان. كەيىننەن ۋكراينا مەن رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى بۇل اقپاراتتى جوققا شىعاردى. ەۋرووداق ءوز ديپلوماتتارىن ەلدەن الىپ شىعۋعا اسىقپايتىنىن جەتكىزدى.

ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆولوديمير زەلەنسكي شەكارا ماڭىندا 100 مىڭ­عا جۋىق ورىس اسكەرى بار ەكەنىن ايتسا، باتىس ەلدەرى رەسەي اسكەر­لەرىنىڭ بەلسەندى قوزعالىسى تۋرالى اقپاراتتى كيەۆكە جەتكىزگەن. زەلەن­سكي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قور­عانىس كەڭەسىنىڭ (ۇقك) وتىرىسى­نان كەيىن جاساعان ۇندەۋىندە كيەۆ دونباسستاعى جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن كۇش سالىپ جاتقانىن ايتتى جانە ەلدىڭ شىعىسىنداعى شيەلەنىستەر دۇر­بە­لەڭگە سەبەپ بولماۋى كەرەك دەدى. «بارلىعى باقىلاۋدا. دۇر­بەلەڭ­گە ەشقانداي سەبەپ جوق»، دەدى ۆ.زەلەن­سكي. ۋكراينا پرەزيدەنتىنىڭ ايتۋىنشا، بيلىك سەرىكتەستەرمەن، ديپلوماتتارمەن جانە اسكەري قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ءبارىن جاسايتىنىن مالىمدەگەن. ۆ.زەلەن­سكي ازاماتتاردى سابىرلى بولۋعا جانە ءبارى قۇرىدى دەپ بايبالام سالماۋعا شاقىرىپ وتىر.

راسىندا حالىق دۇربەلەڭگە ءتۇسىپ، ۇرەيگە بەرىلسە، جاعداي ودان ءارى ۋشىعا بەرەدى. مۇنداي پىكىر­دى ۋكراينانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىز­دىك كەڭە­سىنىڭ حاتشىسى الەكسەي دانيلوۆ تا ايتقان. ول BBC-گە بەر­گەن سۇحباتىندا «حالىق ۇرەيگە بەرىل­­سە، ەلىمىز ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى جاع­داي تۋادى. ويتكەنى ودان ءارى ماني­پۋليا­تسيا جاساۋ وڭاي بولماق، رەسەي­دىڭ كوزدەگەنى دە وسى» دەدى.

جالپى، رەسەيدىڭ ۋكراينانى شا­بۋىلداۋعا دايىندالىپ جاتقانى تۋرالى اقپارات بىلتىردان ايتىلىپ كەلەدى. كرەمل مۇنداي ايىپ­تاۋلاردى بىرنەشە رەت جوققا شى­عاردى جانە رەسەي اسكەرلەرىنىڭ ءوز تەر­ريتورياسىندا قوزعالعانىن، بۇلاي ەتۋگە قۇقىعى بار ەكەنىن باسا ايتتى. ۆ.پۋتين، ءوز كەزەگىندە، ناتو-نىڭ شىعىسقا قاراي كەڭەيمەۋىنە زاڭدى كەپىلدىكتەر قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى. وسىدان كەيىن جەنەۆا مەن بريۋسسەلدە رەسەي، اقش جانە ناتو اراسىندا كەلىسسوزدەر ءوتتى، الايدا ولار ناتيجەسىز اياقتالدى.

رەسەي باسشىسى ءباسپاسوز ءماسلي­حات­تارىنىڭ بىرىندە باتىس 1990 جىلدارى ناتو-نىڭ شىعىسقا قاراي كەڭەيمەيتىنىن ايتقان اۋىزشا ۋادەسىن بۇزدى دەپ ايىپتاعان. ۆ.ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، ناتو شىعىسقا قاراي، ياعني بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرىنىڭ ەسەبى­نەن كەڭەيمەۋگە ۋاعدالاسقان-مىس. پولشا، ماجارستان جانە چەحيا ناتو-عا 1999 جىلى، بولگاريا، رۋمى­نيا، سلوۆاكيا، سلوۆەنيا جانە بۇ­رىن­عى كەڭەستىك ەستونيا، لاتۆيا جانە ليتۆا رەسپۋبليكالارى 2004 جىلى قوسىلدى. ال ۇيىم كوش­باس­شىلارى رەسەيمەن ديپلوماتياعا دا­يىن ەكەنىن، الايدا ۇيىمعا قوسىلۋعا نيەتتى جاڭا مۇشەلەرگە ەسىگىن جاپپايتىنىن اشىپ ايتتى.

حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينانىڭ باتىسقا، باتىس ۇيىمدارىنا بەت بۇرا باستاۋى رەسەي باسشىلىعىنىڭ قىتىعىنا تيگەن سىندى. ۋكراينا ەۋروپالىق وداقپەن جانە رەسەيمەن شەكتەسەدى. الايدا بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكانىڭ رەسەيمەن الەۋمەتتىك، مادەني بايلانىسى الدەقايدا تەرەڭ، ورىس ءتىلى دە كەڭ قولدانىستا.

رەسەيدىڭ ناتو-عا قويعان تالاپتارى بەلگىلى. اقش-قا جىبەرىلگەن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى تۋرالى شارت­تىڭ جوباسىندا رەسەي ءوز تالاپتارىن جازعان. ماسەلەن، ناتو ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر ۋكراينا، سونداي-اق شىعىس ەۋرو­پانىڭ، وڭتۇستىك كاۆكازدىڭ جانە ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا مەم­لەكەت­­تەرىنىڭ اۋماعىندا ەشقانداي اسكەري ءىس-قيمىل جاساماۋعا ءتيىس دەلىن­گەن. سونداي-اق قۇجاتتا ۋكراينا­نىڭ ۇيىمعا كىرۋىنە تىيىم سالۋدى تالاپ ەتىلگەن. پولشا مەن ەستو­نيا، لاتۆيا جانە ليتۆا سىندى بال­تىق رەسپۋبليكالارىنان اسكەري بولىم­دەردىڭ شىعارىلۋىن، سونداي-اق پولشا مەن رۋمىنيا سياقتى ەلدەردە ورنالاستىرىلعان زىمىرانداردىڭ بولماۋىن دا سۇراپ وتىر.

باتىس ەلدەرى رەسەي ۋكرايناعا شابۋىل جاساعان جاعدايدا، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەكونوميكالىق قيىن­­دىقتارعا، سانكتسيالارعا تاپ بولادى دەپ ەسكەرتىپ كەلەدى. ەو ەل­دەرىنىڭ، ناتو مۇشەلەرىنىڭ ۋك­رايناعا قاتىستى ۇستانىمى ءبىر بولعانىمەن، وسى ماسەلەگە قاتىستى گەر­مانيانىڭ ناقتى شەشىمگە كەلە الماۋىنا كوپ سىن ايتىلدى. گەرمانيا قارۋ-جاراق جىبەرۋ سەكىل­دى شەشىمدەردەن تىس قا­لىپ، قار­جىلاي كومەك بەرەتىنىن ما­لىم­دەگەن. باتىس ساراپشىلارى نەمىس كوش­باس­شى­سىنىڭ رەسەيگە قاتىس­تى باتىل مالىم­دەمە جاساماۋىنا الاڭ­داۋ­لى. سە­بەبى گەرمانيانىڭ جاھان­داعى ءرولى مەن ىقپالىن، كەزىندە مەر­­كەل­دىڭ پۋتينگە اشىق سويلەۋىن ەسكە العان ساراپشىلار شولتس ۇكى­مە­تى­­­نەن ناقتى ۇستانىم كۇتەتىنىن ايتقان.

ۋكرايناداعى جاعدايعا قاتىستى جاپونيا ساياساتكەرلەرى دە ءۇنسىز قالمادى. بيلەۋشى پارتيا وكىلدەرى رەسەي ۋكرايناعا قارسى اسكەري شابۋىل جاساسا، ەكونوميكالىق سانكتسيالار ەنگىزىلۋى كەرەك دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ناقتى سانكتسيا رەتىندە رەسەي­دەن تابيعي گاز يمپورتىنا تىيىم سالۋدى ۇسىندى. سونداي-اق جاپو­نيا بيلىگى ۋكرايناداعى ديپ­لوماتتارىن ەلگە قايتارۋ ماسەلەسى قارالىپ جاتقانىن مالىمدەگەن.

وتكەن اپتادا اقش تاراپى رەسەيدىڭ تالاپتارىن ەسكەرە وتىرىپ، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە قاتىستى جازباشا جاۋاپ جىبەرەتىنىن ايتقان. قازىر باتىس پەن رەسەي ۋكراينادا اسكەري قاقتىعىستى بولدىرماۋدىڭ، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ءىرى داع­دارىستان شىعۋ جولىن وزدەرىنشە قاراستىرىپ جاتقانىنا قاراماستان، سوڭعى جاڭالىقتار احۋال ۋشىعىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى.