«باسقارۋ 4.0» جۇيەسىنە بولجام

قولدا بار ينستيتۋتتار ءتيىم­دى باس­قارىلعان كەزدە وعان كوڭىل بول­گەنىمىز جوق. بۇل ەكو­نومي­كانى جانە الەۋمەتتىك ءتارتىپ­­تىڭ ءىس جۇزىندە بارلىق اسپەكتىسىن قولداپ وتىراتىن كورىن­بەي­تىن ينفراقۇرىلىم. ال حح عا­سىر­دىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى «اي­تار­لىقتاي جاقسى باسقارۋ» تا­بىس­تىڭ وسۋىنە جانە الەۋمەتتىك تى­نىشتىققا جول اشتى.

دەگەنمەن قازىرگى تاڭدا كوپ­تە­گەن ادام باسشىلىققا سەنى­مىن جوعالتتى. ءتۇرلى تۇيتكىل­دەر­دىڭ كوبەيىپ، ونى شەشۋ­دەگى ۇجىمدىق ساتسىزدىككە تاپ كەل­­گەن­دىكتەن، كىنالىلەردى ىز­دەي باس­تادىق. كەيبىرەۋلەر وراشو­لاق ساياسي كوشباسشىلاردى نۇس­قاي­دى. ەندى ءبىرى «داۆوس ادامىن»، باس ديرەكتورلاردى ايىپتايدى. ال شاراسىز، كوبەيىپ كەلە جات­قان ازشىلىق قازىرگى اپات پەن قاراڭعىلىقتىڭ ارتىندا ەلي­تالىق قاستاندىقتى كورەدى.

بىراق شىندىق وتە كۇردەلى. جاھاندىق تاۋەكەلدەردى بولجاي الماۋىمىز بەن باسقارا الماۋىمىز نەگىزىنەن جاھاندىق باس­قارۋدىڭ شەشىلمەگەن ماسە­لەسىنە قاتىستى. ماسەلەن، كليمات­تىڭ وزگەرۋى جانە الەۋمەتتىك جىك­تە­لۋدىڭ تەرەڭدەۋى عانا ەمەس، سو­نىمەن قاتار جۇقپالى اۋرۋ­لاردىڭ قايتا پايدا بولۋى، قارىز داعدارىسى جانە تەحنولوگيالىق رەتتەۋدەگى ساتسىزدىك بۇعان دالەل. ينستيتۋتتارىمىز جانە ولاردىڭ باسشىلىعى ءوز مىندەتىنە ساي كەلمەي تۇر.

ءبىز تاريحتى جەر سىلكىنىسىنە ۇقساس ۇلكەن وقيعالار تىزبەگى رەتىن­دە قاراستىرامىز. بىراق جا­ھاندىق باسقارۋدىڭ دەگراداتسياسى بىرتىندەپ قۇلاۋعا اينالدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­تان كەيىنگى «باسقارۋ 1.0» كەزە­ڭىندە مەملەكەتتىك جانە كور­پو­راتيۆتىك باسقارۋ ء«بىر ادامنىڭ» – سايلانعان نەمەسە سايلانباعان «كۇشتى كوشباسشى» جانە «باستىقتىڭ» ەرەجەسىمەن بەلگىلەندى. كوشباسشىلىقتىڭ بۇل ءتۇرى اقپارات قۇنى جوعارى، يەرارحيالىق بيلىك پەن باسقارۋ سالىستىرمالى تۇردە بىركەلكى قىزمەت ەتەتىن، تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەر بارىنە پايدا اكەلەتىن قوعامدا جاقسى جۇمىس ىستەدى.

60-جىلداردىڭ اياعىندا پايدا بولعان «باسقارۋ 2.0» مودەلى ماتەريالدىق بايلىققا باسىمدىق بەردى. ەكونوميست ميلتون فريدمان ايتاتىن «اكتسيونەرلىك كاپيتاليزمى» مەن پروگرەسسيۆتى جاھاندىق قار­جى­لاندىرۋدىڭ وركەندەۋى­مەن تۇسپا-تۇس كەلدى. تەك اكتسيو­نەرلەر الدىندا ەسەپ بەرەتىن جاڭا باسقارۋشى تاپ ۇستەمدىككە جانە جاھاندىق دەڭگەيگە شىقتى. 2008 جىلعى جاھاندىق قار­جى داعدارىسى «باسقارۋ 2.0» جۇيەسىنە اۋىر سوققى بەرگەنىمەن، وعان قاتىستى بىرجاقتى كوزقاراس كوروناۆيرۋس پاندەمياسى باس­تالعانعا دەيىن كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇردى.

كوروناۆيرۋس ىندەتى اكەلگەن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق سىلكىنىس «باسقارۋ 3.0» جۇيەسىنە جول اشتى. قازىرگى تاڭدا داع­دارىستى ەڭسەرۋ شەشىم قابىل­داۋدا باسىمدىققا يە. كوش­باس­شىلار وپەراتسيالىق ويلاۋعا نازار اۋدارىپ، بولۋى ىقتيمال ماسەلەلەرگە سالىستىرمالى تۇردە ءمان بەرمەيدى. مۇنداي قىسقا مەرزىمدى، «سىناۋ جانە قاتەلەسۋ» ءتاسىلى پاندەميا مەن ونىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇلدىراۋىن باسقارۋدا كەزدەي­سوقتىققا يەك ارتتى.

بىراق پاندەميا اياقتالعان سوڭ بىزگە باسقارۋدىڭ جاڭا مو­دەلىن ەنگىزۋ قاجەت. «باسقارۋ 4.0» جۇيەسى الدىڭعى باسقارۋدان بىر­نەشە ىرگەلى ماسەلەدە ەرەكشە­لەنەدى. بىرىنشىدەن، قىسقا مەر­زىم­دى داعدارىستى باسقارۋدى ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق جوس­پارلاۋمەن الماستىرادى. پاندەميا، الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكالىق داعدارىستار جانە ادام­داردىڭ پسيحيكالىق دەن­ساۋ­لىعى سەكىلدى قازىرگى پروب­لەمالارعا كوڭىل ءبولىپ قانا قوي­ماۋى كەرەك. سونداي-اق كلي­ماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋ، بيو­الۋان­تۇرلىلىكتىڭ جوعالۋى جانە ادام ارەكەتىنىڭ سالدارىنان قورشاعان ورتاعا كەلگەن زياندى جويۋ جانە ەرىكسىز كوشى-قون سەكىلدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە دە كۇش سالعان ءجون.

ەكىنشىدەن، «باسقارۋ 4.0» بۇرىن باسىمدىقتى يەلەنگەن «تۋننەلدى كوزقاراس» پەن جوعارىدان تومەن كوزقاراسىن ال­م­اس­تىرۋعا ءتيىس. ءبىز وتە كۇردەلى جانە ءوزارا بايلانىسقان الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سونداي-اق قوعامداعى ءاربىر مۇددەلى تاراپ­تىڭ ءرولى مەن جاۋاپ­كەرشىلىگى وزگە­رۋى كەرەك. بيزنەس بۇدان بى­لاي الەۋمەتتىك سالاعا جانە قور­شا­عان ورتاعا تيگىزەتىن اسەرىن ەلەۋ­­سىز قالدىرا المايدى. ال ۇكى­مەت ەندىگى جەردە بارلىق ماسە­لە­دە جالعىز ءوزى ناتيجە بەرە المايدى.

ۇشىنشىدەن، ەكونوميكانىڭ تار كونتسەپتسياسىنا جانە قىسقا مەرزىمدى قارجىلىق مۇددەلەرگە ەكپىن بەرۋ توقتاتىلعانى ءجون. ونىڭ ورنىنا بيزنەس نەمەسە ۇكىمەت ءۇشىن قوعام مەن تابي­عاتتىڭ باسىمدىلىعى كەز كەلگەن جاڭا باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى بولۋى كەرەك. قارجى مەن بيزنەس وتە ماڭىزدى. بىراق ولار قوعام مەن تابيعاتقا قىزمەت ەتۋى قاجەت.

الەم وزگەردى، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك جانە كورپورا­تيۆ­­تىك باسقارۋ دا وزگەرۋگە ءتيىس. قازىرگى تاڭدا ء«تورتىنشى ونەر­كاسىپتىك رەۆوليۋتسيا» جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى سەكىلدى  ءىرى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر ءاربىر سالا مەن بيلىككە اسەرىن تيگىزەدى. بلوكچەين سەكىلدى تەحنولوگيالار ورتالىقتاندىرىلعان جانە يەرارحيالىق ۇيىمداردىڭ ورنىنا ورتالىقتاندىرىلماعان، اۆتونومدى قۇرىلىمداردى الىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك، ەكو­نو­ميكالىق جانە تسيفرلى تەڭسىز­دىكتەر ارتىپ كەلەدى.

ازىرگە كوپتەگەن كوشباسشى «باسقارۋ 2.0»-ءنىڭ اكتسيونەرلىك كاپي­تاليزم مەنتاليتەتىندە قا­لىپ قويعان. ال كەي قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن «باسقارۋ 1.0» جۇ­­يەسى بار. كوروناۆيرۋس قاۋپى سە­يىل­گەن­شە «باسقارۋ 3.0» جۇيە­سى داع­دا­رىستىق مەنتاليتەتپەن كۇرە­سۋ­دە باسىمدىققا يە بولادى.

بىراق كوپتەگەن كوشباس­شى باسقارۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى تۋرا­لى ويلانىپ، ارەكەت ەتۋگە كوش­تى. ولارعا ەكولوگيالىق، الەۋ­مەت­تىك جانە باسقارۋ (ESG) ول­شەم­دەرىن جاقتايتىن بيزنەس باس­شىلار، فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون، يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى ماريو دراگي سەكىلدى ساياسي كوشباسشىلار كىرەدى. ەڭ باستىسى، جاستار جاق­سى بولاشاقتى تالاپ ەتەدى.

بۇرىنعى ءداۋىردىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ءالى دە قولداناتىندار مۇن­داي كوشباسشىلاردى وزگەر­گەنى ءۇشىن سىنعا الادى. بىراق ءبىز بەلگىسىز سالاعا كوز جىبەرىپ، وزدەرىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەمەيتىن، كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋ جانە الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن ناقتى ارەكەتكە بارۋدى تالاپ ەتەتىن كوشباسشىلاردى جاقتاۋىمىز كەرەك.

XXI عاسىر بۇرىن-سوڭدى بولماعان كوپتەگەن سىناق اكەلەدى. ەگەر حح عاسىردىڭ اياعىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزگە ماسات­تان­عانىمىز سەكىلدى ءبىز بالالارى­مىز بەن نەمەرەلەرىمىز دە قۋان­عانىن قالاساق، وندا باسقارۋ مودەلى دامۋعا ءتيىس.

كلاۋس شۆاب،

دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە اتقارۋشى توراعاسى، The Great Narrative: For a Better Future كىتابى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى

Copyright: Project Syndicate، 2022.

www.project-syndicate.org