ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان

جارلىق بويىنشا تۇركىستان مەن دالا ولكەسىنەن مايدانعا وكوپ قازۋعا 400 مىڭ، سونىڭ ىشىندە قا­زاقتار قونىس­تانعان دالالىق وبلىستاردان – 100 مىڭنان استام، جەتىسۋ وڭىرىنەن – 87 مىڭ ادام تار­­تۋ جوسپارلاندى. وسى ارە­كەت حا­لىق­تىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولدى.

* * *

كوتەرىلىستىڭ باستى وشاعىنىڭ ءبىرى جە­تىسۋ وڭىرىندە ورىستەدى. 1916 جىل­­دىڭ شىلدە-تامىز ايلا­رىن­دا جاپپاي قارقىن العان كوتە­رى­لىس سالدارىنان جەرگىلىكتى بي­لىك شىلدەنىڭ 17-ءسى كۇنى ولكە­گە توتەن­شە جاعداي جاريالادى. ويت­كەنى كوتەرىلىسشىلەر شىل­دەنىڭ 12-ءسى كۇ­نى ۆەرنىي ۋەزىنە قاراس­تى قورام جانە قۇرام بولىستارىن ولتىرسە، تامىز­دىڭ 3-ىندە ەكى مىڭ ادام­دىق توپ ۋەزد باستىعىنىڭ كومەكشىسى حلى­نوۆس­كيدىڭ وتريادىنا شا­بۋىل جاسادى. تامىزدىڭ 6-سى كۇنى سامسى اڭعا­رىندا بوتباي، قاستەك، ىرعايتى بولىستارىنان جينالعان 5 مىڭ ادام جازالاۋشى وتريادپەن شايقاستى. ال تامىزدىڭ 8-ىندە اقسۋ جايلاۋىندا قازاق-قىرعىز سەزى ءوتىپ، پاتشا جارلىعىنا بىر­گە قار­سى تۇرۋعا شەشىم قابىلداندى. ءسوي­تىپ، كوتە­رىلىس اۋماعى شۋ وزەنى مەن ىستىق­كول­گە جاپ­سار­­لاس جاتقان بۇكىل ولكەنى قامتىدى.

جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىنە باي­لانىستى 1916 جىلى 20 شىل­دەدە گەنەرال كۋروپاتكين تۇر­كىس­تان ولكە­لىك گەنەرال-گۋبەر­نا­تور­­­لىعىنا تاعايىن­دالىپ، وعان «كوتەرىلىسشىلەردى تالقان­داۋ» جونىندە بۇيرىق بەرىلدى. ول م.فولباۋم باس­تاعان جازالاۋشى وتريادتى ۇيىمداستىرىپ، ورىس-كازاك ستانسالارىنا اسىعىس تۇردە قارۋ-جاراق تاراتتى. جا­زا­لاۋشى وتريادتار جانىنان كوتەرى­لىسشىلەردى جازالايتىن اسكە­ري دالا سوتى قۇرىلدى.

تۇركىستان ولكەسىنىڭ باسقا وب­لىس­تارىنان جەتىسۋعا ءۇش اسكەري جا­ساق، جەتى اتقىشتار روتاسى، 14 زەڭبىرەك جەتكىزىلىپ، مايدانداعى ارميادان ورىس-كازاك باتارەياسى جانە ەكى پۋلەمەت كومانداسى بار ەكى ۇلكەن پولك اكەلىندى. بۇلار سوڭعى شايقاستى 1916 جىلى كىركۇيەكتىڭ اياعىندا قاپال ۋەزىندەگى بىجى وزەنىنىڭ ما­ڭىندا جۇرگىزدى. مۇز­داي قارۋلانعان پاتشا اسكەرىنە توتەپ بەرە الماعان كوتەرىلىسشىلەر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، 300 مىڭنان استام قازاق تۋعان جەرىن ­تاستاپ، قىتايعا ءوتىپ كەتتى. ولاردى قۋا شىق­قان پاتشا جەندەتتەرى بەيبىت حا­لىق­تى جازالادى.

* * *

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ەكىن­شى تابا­نى تورعاي بولدى. بۇل كوتەرىلىس بۇقارالىق سيپات الىپ، ۇزاققا سوزىلدى ءھام جاقسى ۇيىم­داستىرىلدى. تورعاي، ىرعىز، اقتوبە، قوستاناي ۋەزدەرىن قام­تىعان كوتەرىلىسشىلەر سانى 50 مىڭعا جەتتى. كوتەرىلىس باسشىسى امانگەلدى يما­نوۆ ساربازدارىن وندىق، ەلۋلىك، جۇز­دىك، مىڭدىققا ءبولدى. ارنايى مەرگەندەر بولىم­شەسىن قۇردى. ولار 1916 جىلى 23 قازاندا تورعاي قالاسىن ازات ەتتى. كوتەرىلىسشىلەر قاراشانىڭ ورتاسىندا باتپاققاراعا جينا­لىپ، جازالاۋشىلار­عا قارسى پار­تيزاندىق كۇرەس ادىستەرىن پايدالانۋ جايلى شەشىم قابىلدادى.

تورعايداعى كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن گەنەرال لاۆرەنتەۆ باستاعان ارنايى جازالاۋ ەكسپەديتسياسى جاساقتالىپ، قۇرا­مىندا: 17-ءشى اتقىشتار روتاسى، 18-ءشى ورىس-­كازاك جۇزدىگى، 4 اتتى اس­كەر ەسكادرونى، 18 زەڭبىرەك، 10 پۋلە­مەت بولدى. كەيىن ­13 قا­راشا كۇنى اس­كە­ري قيمىل­عا قازان، ­پەرم، ورىنبور­دان قوسىم­شا پولكتار تار­تىلدى. جازا­لاۋ­شىلار مەن كوتەرىلىسشى­لەر اراسىنداعى سوعىس قيمىلى 1917 جىلى اقپان بۋرجۋا­زيالىق-دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن دە جالعاسىپ، پاتشا وكىمەتى قۇلاتىلعان سوڭ توقتادى.

* * *

ءۇشىنشى كەزەكتە – سەمەي جانە اق­مولا وبلىستارىندا جوعا­رى­دا­عى ەكى وبلىستاعىداي ۇيىم­داس­قان كوتەرىلىس بولماسا دا، جەكەلە­گەن قار­سىلىق ءىس-قيمىلدارى بو­لىپ جات­تى. ەل اراسىندا ورىن ال­عان دۇربەلەڭگە بايلانىستى اق­مو­لا قا­لاسىنا گەنەرال-گۋبەرناتور كە­لىپ، حالىقتى جيناپ ءسوز سوي­لەي­دى. ءدال وسى جيىندا بولعان قازاق­تىڭ كورنەكتى قايراتكەرى ساكەن سەي­فۋللين بىلاي دەپ باياندايدى: «گۋبەرناتوردىڭ ءتۇسى سۋىق، جاز­عىتۇرعى كۇيىتتەنىپ شابىنعان بۋ­را ءتارىزدى. جۇرت بورىكتەرىن قولى­نا ۇستاپ، ءيىن تىرەسىپ جينالىپ تۇر­­دى. بايلارى، بيلەرى الدىندا ءتىل­­ماش ارقىلى بورىكسىز باستارعا ايت­­قان ءسوزى مىناۋ: «اقمولا قا­زاق­­تا­رى پاتشانىڭ اسكەري قىز­مە­تىنە بارماۋعا، پاتشانىڭ جار­­لى­عى­نا مو­يىن­سۇنباي بۋنت شىعا­رىپ، كوتەرىلىس جاسا­ماق بولىپ جا­­تىر»، دەگەندى ەستىپ كەلدىم. قا­زاق­تىڭ مۇنىسى قۇتىرعاندىق، اقى­ماقتىق. ورىستىڭ اسكەرىنە، ورىستىڭ قارۋ-جاراعىنا قازاق قارسى تۇرا الا ما؟ سەندەر اق­سا­­­­قال­دار، بايلار، ءبىر جۇما­نىڭ ىشىن­­دە ەلگە شىعىپ، قازاقتى اس­كەر جۇمىسىنا بارۋعا كوندىرىپ كە­لىڭ­دەر! ءويتىپ كەلمەسەڭدەر، سەندەردى جازالايمىن! قىرعا، ءار ەلگە اس­كەر شىعارىپ، قا­­زاقتى قوي­­داي قىر­­دىرامىن! قازاق­تى شالعىمەن شاپ­قان شوپشە شاپ­­­تىرا­­­مىن! پۋ­لە­مەت دەگەندى بىلە­­سىڭدەر مە، وقتى جاڭ­بىرشا جاۋ­دى­­رادى. سول پۋلەمەتپەن اسكەر شىعا­رامىن. ءبىر جۇمادا سەندەر بارىپ، حابار الىپ كەلە الماساڭ­دار، اسكەردى قىرعا، جان-جاققا شىعا­رىپ، جول بويى كورىنگەن قازاقتى اتقىزا بەرەمىن. پۋلەمەتتەردى وق وتپەي­تىن اۆتو­موبيلگە سالىپ جۇرەدى. قا­زاق قوي­­شا قىرىلادى... ەستىدىڭ­دەر مە! بىل­دىڭ­دەر مە! ءبىر جۇمادا ءبا­رىڭ جان-جاققا شى­عىپ، قازاقتى كون­دىرىڭ­دەر. ايتپەسە وزدەرىڭدى اباقتىعا جابامىن. 15 مينۋت اقىلداسىڭدار دا، 15 مينۋت­تان سوڭ ماعان جاۋابىن بەرىڭدەر» (س.سەي­فۋللين. «تار جول، تايعاق كەشۋ» تاريحي-مەمۋارلىق رومان.«جازۋشى» ­باسپاسى، الماتى. – 1977. 27-ب).

وسى دۇربەلەڭ كەزىندە اقمولا وڭى­رىندە ەل ىشىندە «حان سايلاۋ» ءۇردىسى ەتەك الادى. بۇل حالىقتىڭ ورىس بودان­دىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ بايىر­عى حاندىق ءداۋىرىن اڭساۋدان جانە ەرتە­دەگى ۇلىس بۇ­تىن­دىگىن ارمانداۋدان تۋعان دۇنيە-ءتىن. ءبىر قىزىعى، قازاقتار ءوز اراسىنان حان سايلاعاندا، پاتشانىڭ بولىس-ستارشىندارىن ەمەس، پاتشالىق بيلىكتىڭ استاۋىنان ءدام تاتپاعان، جەكە حالىقشىل تۇلعالاردى تاۋىپ سايلاۋعا تىرىستى.

وسىلاي حالىق اراسىنان قاۋ­قارسىز حاندار سايلانىپ، ونىڭ ماڭىنا توپتاسا باستاعان ەلدى ىدىراتۋ ءۇشىن اقمولا وڭىرىنە ارنايى 12 اتتى اسكەر جۇزدىگى مەن 11 كۇشەيتىلگەن جاياۋ اسكەر روتاسى جۇ­مىلدىرىلعان ەكەن. بۇل كۇشتىك قۇرى­لىمدار دالاداعى ەلدى ارالاپ، كۇش بىرىكتىرۋگە ۇمتىلعان اۋىلداردى دەرەۋ ەس جيعىزباي شاۋىپ-جانشىپ تاستادى.

بۇنداعى قىر ەلىندە بولىپ جاتقان وقيعالار تۋرالى ساكەن سەيفۋللين بىلاي دەپ جازادى: «قىرعا لەك-لەگىمەن اس­كەر شىعىپ جاتىر. تالاي ەلدى شا­ۋىپ، تالاي قازاقتى تۇرمەگە اكەپ قاماپ جاتىر. الىستاعى ەل ۇرىككەن. مال تالانعان. جان تو­ناۋ­عا، زورلاۋعا تۇسكەن. جازىقسىز ەل شابىل­عان، جازاسىز جان اتىلعان. ەكى-ءۇش «حان» بولعان نادان سورلىلاردى اكەپ تۇرمەگە قاماپ تاس­تادى. ۇستالىپ اباقتىعا جابىلعان «حان­داردىڭ» ءبىرى – ءالجان قاجى. ءبىرى – شوڭ ءبيدىڭ بالالارى. قازاقتار تۇر­مە­گە سىيماي، پودۆالدارعا دا قاماپ جاتىر. تۇرمەدەگىلەردەن حابار الىندى. «بۋنت باستىقتارىن» تۇر­مەنىڭ ۇلىقتارى كۇندە دۇرە­لەيدى. «حانداردان» كۇندە جاۋاپ الىپ، ۇرىپ قويادى. ءالجان قاجىنى ۇرىپ تۇرمەدە ءولتىردى...

كەيبىر جەرلەردە قاشىپ كوش­كەن ەل جاساۋ-م ۇلىكتەرىن، دۇ­نيە­­­­-
لە­رىن مولاعا تىعىپ جاتىر. بول­ما­سا، دۇنيەلەرىن جەر قازىپ، ولگەن ادا­منىڭ قابىرى تارىز­دەندىرىپ قوي­ىپ كەتەدى. سولداتتار ءبىلىپ قا­لىپ تالاي مولانى بۇزىپ، قويماي تا­­­­­ۋ­ىپ العان. تالاي شىن مولالار­دى دا قويماي، ىزدەپ تالقانداپ بۇزعان.

سولداتقا كەز بولعان ەل تۋعا­لى كور­مە­گەن ءجابىرىن كوردى. اتىل­عان ادام... قىپ-قى­زىل دۇرە. ءجا­بىر-زور­لىق كورگەن قىز-قاتىن، جىلاعان بالا. استى-ۇستىنە كەلگەن ەل... قىس­قا­سى، قىرعا قارا پالە تيگەندەي بولدى.

ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتىپ، سەمينا­ريادا بىرگە وقىعان ءبىر ورىس-كازاك بالا­­سى­نا ۇشىراستىم. قىرداعى ەلگە بۋنت باسۋعا بارىپتى. ۇستىندە جىلتىراعان پراپورششيك كيىمى بار. امانداستىق، حالدارىمىزدى سۇراستىق.

ءوز قولىڭمەن قازاق ءولتىردىڭ بە، نەشە قازاق ءولتىردىڭ دەدىم. زيرانوۆ ك ۇلىپ:

– ا..، ءوز قولىممەن بەس-اق قازاق شاۋىپ ءولتىردىم دەدى. مىنە، حال وسىنداي بول­عان!.. (س.سەيفۋللين. «تار جول، تاي­عاق كەشۋ» تاريحي-مەمۋارلىق رومان. «جازۋشى» ­باس­­پاسى، الماتى – 1977. 38-39 بب).

* * *

كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ شا­­را­­سى اسا قاتىگەزدىكپەن جۇر­گىزىل­دى. زەرت­تەۋشى تۇردىحان جەك­سەن­باي مىرزا: كو­تەرى­لىستى تەز ارا­دا تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن ارنايى جا­ساقتالعان جازالاۋشى وتريادتار جى­بە­رۋ; جەرگىلىكتى ورىس-كازاكتار مەن قونىستانۋشى مۇجىقتاردى موبيليزاتسيالاپ، بۇراتانالاردى اياۋسىز جازالاۋ مەن تالاپ-توناۋعا بارىنشا پايدالانۋ; كوتەرىلىستى جانىشتاپ باسقان سوڭ، بايلىعى مول، شۇرايلى دا كورىكتى جەرلەردى بۇراتانالاردان تازارتىپ، تەك قانا ورىستار تۇراتىن مەكەنگە اينالدىرۋ..، ت.ب. جوسپار بولعانىن ايتادى. («قازاق ادەبيەتى». 18 ناۋرىز، 2016 ج.). وسى ستراتەگيالىق جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كوتەرىلىستى تەز ارادا اياۋسىز باسۋ ءۇشىن 30 مىڭداي جازالاۋشى كۇش جۇمىلدىرادى.

تۇركىستان ولكەسىنىڭ گۋبەرناتو­رى ءارى اسكەري قولباسشىسى كۋرو­پاتكين جازالاۋشى وترياد­تارعا: «سوڭعى 40 جىلدا جەر بەتىنەن قا­­زاق­­تاردى جىم-جىلاس جويىپ جىبەرۋ جوسپارى كەلىسىلىپ، ءتيىم­­دى جۇرگىزىلۋدە. بيلىك بۇعان شىن مانىندە تولىق ىڭعايلاندى. تەك قانا 1902 جىل مەن 1912 جىل ارا­لىعىندا قازاقتىڭ سا­نى 9 پايىزعا ازايدى... ەندى وسى كوتەرى­لىستى پاي­­­دالانىپ، بۇزا­قى­­لار­عا قار­سى شە­شۋشى جانە ەش­­قان­داي جاس، جى­نىس ەرەكشە­لىگى­نە قاراماي اياۋ­سىز جازا­لاۋ جۇر­گىزىل­سىن!»، دە­گەن قاندى بۇي­­رى­عىن بەرەدى (س.براي­ين، س.شافيرو. «الاشوردا تاري­حى جونىندەگى وچەرك­تەر». 1935. 26-ب).

كۋروپاتكين تۇركىستان ولكەسىن باس-اياعى 6-7 اي عانا بيلەدى. وسى ۋا­قىت ىشىن­دە 347 ادامدى دارعا اسۋ­­عا قول قو­يىپ، 3000-نان استام ادام­­دى كوتەرى­لىس­كە قاتىسقانى ءۇشىن ءتۇرلى جازاعا تارت­قان ەكەن. ول 1916 جىلدىڭ تامىز ايىندا ۋەزد باستىقتارىنا بەرگەن جار­­­لىعىندا: «ۆەرنىي ۋەزىندە ال­عاش باس كوتەرگەن بوتباي بولىسىنا حورۋنجي الەكساندروۆ قولاس­تىنداعى جۇزدىگىمەن بارىپ، وسى بولىستىڭ ءۇش اۋىلىنداعى ادامداردى ءتۇپ-تۇ­قيانىن قال­دىرماي تۇگەل قىرىپ، ۇيلە­رىن ور­تەپ، مالدارىن ايداپ اكەت­سىن... بۇ­لار­­دى وسىلايشا تاۋبەگە كەلتى­رۋ كە­رەك!» دەلىنسە (ت.جەك­سەنباي. «قازاق ادەبيەتى». 18 ناۋ­رىز، 2016 ج.) گەنە­رال-گۋبەرناتوردىڭ 1916 جىلى 13 قىركۇيەكتە لەپسى ۋەزد باس­تىعىنا جول­داعان جەدەلحاتىندا: ء«بىز­دىڭ اسكەرلەر مەن قارۋلى پەرەسەلەندەر­گە مىنانى جەتكىزىڭىز: كوتەرىلىستى تەز باسۋ­دىڭ ءبىر عانا جولى – ب ۇلىك شىعارعان بو­لىستىڭ بىرنەشە ءجۇز ادامىن بىردەن قىرىپ تاس­تاۋ»، دەيدى.

وسىلاي تۇركىستان ولكەسى جە­تىسۋ ءوڭى­­رىن باسقارعان قاتىگەز باسشىلارى­نان تاپ­سىرما العان تومەنگى ۋەزد باستىقتارى مەن جا­زالاۋشى وترياد باسشىلارى قارا حالىققا نە ىستەمەدى. مى­سالى، باكۋ­رەۆيچ دەگەن جازالاۋشى وترياد باس­تىعى ءوزىنىڭ قو­لاس­تىنداعىلارعا بەر­گەن بۇي­رى­عىندا: «جولدارىڭدا كەز­دەس­تىرگەن كىرعىزداردىڭ (قا­زاق­تار­دىڭ) ءبارى­نىڭ كوزىن قۇرتا بەرىڭدەر، ەشقانداي اياۋشى­لىق بولماسىن! ولاردىڭ از عانا بولسا دا توبىن كورسەڭدەر، ب ۇلىكشىلەر دەپ ساناڭدار دا، اياۋسىز جازالاڭدار. قولعا تۇسكەندەرىن اسكەري سوتقا تارتىپ، دەرەۋ دارعا اسىڭدار… اياۋشىلىق دەگەن بولماسىن!»، دەگەنى جايلى دەرەك بار ء(«بىر سۋرەت پەن ءبىر ماقالا جايىندا». «قا­زاق ادەبيەتى». 18 ناۋرىز، 2016 ج.).

سول سياقتى، پرينەستون ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ قىزمەتكەرى ە.دەيلي ءوزىنىڭ «باس­ما­شىلار مەن بولشەۆيكتەر» اتتى ەڭ­بە­گىندە: 1916 جىلى پولكوۆنيك يۆا­نوۆ­­تىڭ جازالاۋشى وتريادىنا: «رەسەي سولدا­تى ەتىگىنىڭ تاقاسى مىڭداعان جەرگى­لىكتى قاڭ­عىباستار ومىرىنەن باعا­لى»، دەپ نۇس­­قاۋ بەرىلگەنى جايلى دەرەكتى كەلتىرەدى.

جەتىسۋ كوتەرىلىسىنىڭ جە­تەك­شىسى بەك­بولات اشەكەەۆ 7 قىر­كۇيەكتە ۆەرنىي اسكەري گارنيزونى سوتى­نىڭ ۇكىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسى­لىپ، ۇكىمدى وبلىس­تىڭ اس­كە­ري گۋبەرناتورى فولباۋم سول كۇ­نى بەكىتىپ، 9 قىركۇيەكتە بورال­داي­دا دارعا اسىلدى. سوتسىز جا­نە تەرگەۋسىز اتىل­­عانداردى ەسەپ­تەمە­­گەندە، سوت ۇكىمى­مەن تۇركىس­تان ولكەسىندە 1917 جىلدىڭ 1 اق­­پا­­­­نىنا دەيىن 347 ادام ءولىم جا­زا­­سى­نا، 168 ادام كاتور­گالىق جۇ­مىس­تارعا، ­129 ادام تۇرمەگە جىبەرىلدى.

ودان كەيىن جاركەنت ۋەزىنىڭ كەگەن جازىعى، تەكەس، شالكودە اڭعا­رى، قار­قارا ءوڭىرى جانە پرجە­ۆالسك، پىشپەك ۋەزدە­رىندەگى ىس­تىق­كول جاعالاۋى، كەبەن، شۋ جا­زىعىنىڭ بولىگىندە اتام زاماننان مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى قازاق-قىرعىزدار اسكەر كۇشىمەن قىتايعا قۋىلدى دا، بۇل جەرلەردە تەك قانا ورىس­تار تۇراتىن ەرەكشە پرجەۆالسك ۋەزى پايدا بولدى.