جاڭا قازاقستانعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىمدى ۇرپاق قاجەت

ويتكەنى قازىر كاسىپكەر رەتىندە دە، قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسىپ جۇرگەن ادام رەتىندە دە كورەتىنىمىز – بارلىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ جۇيەسىندەگى ماماندار جاۋاپكەرشىلىك الۋدان كادىمگىدەي قورقىپ قالعان. تاعى ءبىر ماسەلە – كا­سىپكەرلىكتى دامىتۋ، سونىڭ ىشىندە ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ شىنايى ءتيىمدى تەتىكتەرى قاجەت. سەبەبى بار باعدارلامالار ناتيجە بەرمەي جاتىر. شىن مانىندە كاسىپكەرلىكتىڭ كوشىن العا سۇيرەۋگە ولارعا جاعداي جاساپ وتىرعان جوق. قازاقستانداعى ەكونوميكانىڭ كەمىندە جارتىسى ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە ارقا سۇيەۋگە ءتيىس. سوندا عانا ءبىز شيكىزاتقا نەمەسە باسقا دا حالىقارالىق نارىقتاعى ءسات سايىن سان قۇبىلىپ وتىراتىن جاعدايلارعا تاۋەلدى بولمايمىز.

وسى ماسەلەنىڭ بارلىعىن ەل پرەزي­دەنتى دە، ماماندار دا ايتىپ جاتىر. بىراق ونىڭ تامىرى قايدان قالىپتاسادى؟ ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز تەز ناتيجە بەرەتىن تەتىكتەردى ىزدەۋگە تىرىسامىز. جول جوندەسەك تە، ءۇي سالساق تا، بانكتەردە نەسيە بەرسەك تە تەز جانە جىلدام ناتيجە كورۋگە ۇمتىلامىز. الايدا وسىنىڭ بارلىعىن ىسكە اسىراتىن ساۋاتتى، بىلىكتى، قابىلەتتى ماماندار بولماسا، جالپى قوعامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق، ادامگەرشىلىك الەۋەتى وسپەسە، ءبىز العا جىلجي المايمىز. بۇل تەك كادر ماسەلەسىنە ەمەس، جالپى قوعامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىنە قاتىستى. ياعني كەز كەلگەن ادامنىڭ مورالدىق، ادامگەرشىلىك سيپاتى مەن ساپاسى جوعارى بولۋى كەرەك. مۇنى قازىر الەمدە ادامي كاپيتال دەپ اتايدى. ءبىز دە وسىلاي ايتىپ ءجۇرمىز، الايدا ونىڭ ءتۇپ مازمۇنىنا، نەدەن قۇرىلاتىنىنا كوپ كوڭىل بولە بەرمەيمىز. بۇل ادامداردىڭ دەنساۋلىعى، ولاردىڭ پسيحيكالىق ساۋلىعى، ءبىلىمى، قورشاعان ورتا تۋرالى تۇسىنىگى دەگەن ءسوز. ەگەر ادام ادامي كاپيتال ساپاسى تۇرعىسىنان ءسال دە بولسا جوعارى تۇرسا، ياعني ءبىلىمدى، بىلىكتى بولسا، مورالدىق بەينەسى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى دۇرىس قالىپتاسسا، ول ادام ەشقاشان بۇزاقىلىققا، قاتىگەزدىك پەن وزبىرلىققا بارمايدى. ءبىلىمدى ادام كىسى ءولتىرىپ، توناۋ­مەن اينالىسپايدى. ارينە، ساياسي ەرىك بىلدىرۋگە، پىكىر ايتۋعا دا ءبىلىمنىڭ تىكەلەي قاتىسى بار. ءبىلىم-بىلىكتىلىگى جوعارى قوعام ساياسي تۇرعىدان وتە بەلسەندى بولادى. بۇدان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق بۇل بەل­سەندىلىك اقىلعا سىيمايتىن قاتى­گەز­دىك پەن توناۋ، قاراقشىلىققا اپارمايدى.

وسى تۇستا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ باسقاشا قالىپتاسۋىنا دەن قويۋ كەرەك. بۇل تۋرالى كوپ ايتىلعانىمەن، جۇمىستار وتە از ىستەلەدى. 30 جىلدا قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن 10 ميلليون ادام ءوتتى. وسى جاڭا ۇرپاقتىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىنىڭ تومەندىگىنەن، مامان، تۇلعا رەتىندە ءتيىستى دارەجەدە قالىپتاسا ال­ماۋى­نىڭ سالدارىنان قوعامدا قازىر ءبىز كورىپ وتىرعان قايشىلىقتار كوبەيىپ كەتتى. ءتۇرلى توپ اراسىنداعى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەۋ، ءبىر-بىرىنە اشىق قارسى شىعۋ – وسىنىڭ سالدارى. ءبىر-بىرىنەن الشاق الەۋ­مەتتىك توپتاردىڭ بولۋى، الەۋمەت، باي­لىق، مۇمكىندىكتەر تۇرعىسىنان وسىنىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ-تامىرى بىلىمدە جاتىر. سەبەبى، شىن مانىندەگى ساپالى بىلىمگە قولى جەتەتىن ورتا بىزدە وتە از. بۇل – ءبىزدىڭ ەمەس، حالىقارالىق ساراپشىلار بەرىپ وتىرعان باعا. سونىڭ ىشىندە الەمدىك بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستانداعى وقۋشىلاردىڭ 1 پايىزى عانا قازىرگى حالىقارالىق تالاپتار بويىن­شا ساپالى دەۋگە بولاتىن ءبىلىم الىپ جاتىر. ءبىر-اق پايىزى عانا! ال ەلىمىزدە 3،5 ميلليون وقۋشى بار. سونىڭ شامامەن 35-50 مىڭى عانا شىن مانىندە جاقسى مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋدا. قالعاندارى ەكى، نە ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەردە. ياعني ولار مۇمكىندىكتەرى وتە شەكتەۋلى ءبىلىم جۇيەسىندە وقىپ ءجۇر. بۇل تەك ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا عانا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك دەپ قاراستىرۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى وسى سالاداعى ماماندار قولىنان كەلگەنىن جاساپ جاتىر. جالپى، مەملەكەت پەن قوعام ءبىلىم بەرۋگە دۇرىس كوڭىل بولمەيدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا جۇمسالاتىن قاراجات پەن ينۆەس­تيتسيا ۇنەمى دالاعا كەتكەن اقشا سەكىلدى قارالادى. ودان كەلەتىن پايدانى ەشكىم ءجىتى تۇسىنبەيدى. ال شىن مانىندە بىلىمگە سالعان قاراجاتتىڭ قايتارىمى كەز كەلگەن باسقا سالادان الدەقايدا جوعارى. ونى ەسەپتەۋ مەن باعالاۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرىن قاراستىرۋىمىز قاجەت.

ماسەلەن، جاڭاوزەن قالاسىندا قازىرگى تاڭدا 24 مەكتەپ بار. سوڭعى 2011 جىلعى وقيعادان بەرى مۇندا 25 مىڭداي تۇلەك بىتىرگەن. بۇل قازىرگى قالا حالقىنىڭ ءبىراز بولىگى. قالادا قازىر 180 مىڭداي حا­لىق تۇرسا، سونىڭ 20 مىڭى سوڭعى ون جىلدا مەكتەپ بىتىرگەن، الدى جاسى 30-عا تاياعان وتە بەلسەندى ورتا. كەشە الاڭدا تۇرعان دا نەگىزىنەن سول جاستار. نەگە ولار نارازى؟ ويتكەنى ولار ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە تۇلعا، مامان رەتىندە دۇرىس قالىپتاسىپ، جاقسى ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى ءبىلىم مەن داعدىلاردى الىپ شىققان جوق. ياعني كەشەگى بولعان وقيعالار ءبىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولمەۋىمىزدىڭ كەسىرى، سونىڭ سالدارى دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت. سول سەبەپتى مەملەكەت تە، قوعام دا، بيزنەس تە، ءتىپتى كەز كەلگەن ساۋاتتى ازامات تا بولاشاق ۇر­پاق تاربيەلەۋگە بەلسەندى تۇردە اتسالى­سۋى قاجەت. اسىرەسە الەۋمەتتىك جاع­دايى تومەن وڭىرلەردەگى مەكتەپ وقۋشى­لارىن جەكە-جەكە قامقورلىققا الۋدىڭ ماڭىزدىلىعى زور.

جىل سايىن جاڭاوزەن قالاسىنداعى مەكتەپتەردى بىتىرەتىن تۇلەكتەردىڭ سانى شامامەن 3 مىڭنىڭ اينالاسىندا. سول 3 مىڭ بالانىڭ ارقايسىسىمەن جەكە جوسپار قۇرىپ، قامقورلىققا الۋعا بولادى. ول بالا مەكتەپتى تامامداعان سوڭ قايدا بارىپ وقيدى، قانداي جوسپارى بار، جۇمىس ىستەي مە؟ وسى سۇراقتاردىڭ بارلىعى جان-جاقتى قامتىلۋى قاجەت. سول تۇلەكتىڭ كەمىندە ۇشتەن ءبىرى شەتەلگە شىعىپ، ۇلكەن قالالارعا بارۋى قاجەت. الەمدىك دەڭگەيدەگى جوو-عا ءتۇسىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىگى بولۋى كە­رەك. جاڭاوزەن سەكىلدى ايماقتارداعى مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ەرەكشە جاعداي جاسالۋعا ءتيىس.

PISA مەكتەپتەگى ءبىلىم ساپاسىن تەك­سەرەتىن حالىقارالىق زەرتتەۋىنىڭ ناتي­جەلەرى بويىنشا، وكىنىشكە قاراي، قازاق­ستانداعى ءبىلىم ساپاسى بارعان سايىن تومەندەپ بارا جاتىر. سونىڭ ىشىندە، ەڭ ناتيجەسى تومەن ايماق – ماڭعىستاۋ وبلىسى. ال ماڭعىستاۋداعى تومەنگى ناتي­جە جاڭاوزەن قالاسىنا تيەسىلى. مۇنىڭ بارلىعى كۇنى كەشە بەلگىلى بولعان جاعداي ەمەس، بۇل جايتتى ماماندار بۇرىننان بىلەدى. بىراق سوعان قاراماستان شەشىم قابىلدايتىن ورتا بۇل جاعدايدى ەسكەرە بەرمەيدى. ءدال قازىر وسى ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، كىرىسۋ قاجەت. جاڭا ۇرپاقتىڭ بويىنداعى، ساناسىنداعى جەمقورلىقتان جيرەنۋ، ەل ءۇشىن، قوعامداعى پروتسەس­تەر ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الۋعا ۇيرەنۋ، كا­سىپ­كەرلىك مادەنيەتىن دامىتۋ، ونى ساناعا ءسىڭىرۋ – وسىنىڭ بارلىعى مەكتەپ قابىر­عاسىندا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس جۇمىستار. سول سەبەپتى بىلىمگە بولىنۋگە ءتيىس كوڭىلدى دە، بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ مازمۇنىن دا سال­ماق­تاپ، قايتا قاراۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

ءبىز وسى ماسەلەلەردى سوڭعى ۋاقىتتا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرگە تالقىعا سالىپ، جاڭاوزەن اكىمدىگى جانە مەكتەپتەرمەن دە تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى دايىنداپ بەردىك. ءبىزدىڭ مەكتەپ باسقارۋ تاجىريبەمىز بار، ونىڭ وڭ ناتيجەلەرىن دە كورسەتىپ ءجۇرمىز. ەگەر قاجەت بولسا، ءبىر توپ مامان وسى جيناعان تاجىريبەمىز بەن ءبىلىم-بىلىكتىلىگىمىزدى قولدانىپ، سول وڭىردە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە جۇمىس ىس­تەۋگە دايىنبىز. سەبەبى بۇل – بارىمىزگە ورتاق ۇلكەن ماسەلە. قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن سانالى ازامات بارلىعىن جيىپ قويىپ، وسى ىسكە كىرىسۋ قاجەت. ءبىلىم بەرۋ ما­سەلەسىن قولعا الىپ كەلە جاتقانىمىزعا ءبىراز ۋاقىت بولدى. سونداعى بايقاعانىمىز – ءبىلىم بەرۋ سالا­سىنداعى بۇل ماسەلەلەر حالىقتىڭ جانىنا باتقان. ۇسىنىستارىمىزدى بەردىك، ەگەر سەنىم ارتىپ جاتسا، ءبىز جاڭاوزەندەگى 24 مەكتەپتىڭ كەم دەگەندە ونىن قامقورلىققا الۋعا دايىنبىز.

جاڭا قازاقستان ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىلىمدى، ساۋاتتى جانە سانالى بولۋى قاجەت. وسى ءۇش دۇنيەمىز تۇگەل بولسا، قال­عان سالالاردىڭ بارلىعى دۇرىس با­عىت­تا دامي الادى. ەگەر قازىرگى زامانعا قا­جەتتى سانا، باسەكەگە قاجەتتى قابىلەت قا­لىپتاسپاسا، باسقا ءىس-ارەكەتتەرىمىزدىڭ بارلىعى بەكەر. ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن كەزدە كوپشىلىك «ول ۇزاق مەرزىمدى تالاپ ەتەدى»، «جاقىن-جۋىقتا ناتيجە بەرمەيدى» دەپ سانايدى. ال، شىن مانىندە، بۇل باعىتتان تەز ءارى وڭ ناتيجە شىعارۋعا بولادى. قازىر، ماسەلەن، بىلەك سىبانىپ كىرىسسەك، 2-3 جىلدا جاڭادان كەلگەن تۇلەكتەر باسقا ادام بولىپ وزگەرە الادى. ال بۇل تۇلەكتەردىڭ بارلىعى الداعى 3-4 جىلدا ورتاعا قوسىلاتىن، جۇمىس ىستەيتىن جاڭا ماماندار. جاڭاوزەن وقيعاسىنان بەرى 10 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە تالاي نارسە ىستەۋگە بولار ەدى. ەندى ءبىز وسى جاعدايدان دۇرىس ناتي­جە شىعارۋىمىز قاجەت. كوشە جوندەۋ، باس­پانا تۇرعىزۋ – ارينە ماڭىزدى. الايدا ءبىلىم بەرۋ سالاسى ودان دا ماڭىزدى. وعان ۋاقىتتى دا، قاراجاتتى دا اياماۋ كەرەك.

راۋان كەنجەحان ۇلى،

ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ءبىلىم سالاسىنىڭ مامانى