الەۋمەتىنىڭ الەۋەتى مىقتى ەستونيا

بالتىق جاعالاۋىنداعى الا­قان­داي مەملەكەت بۇگىندە تورت­كۇل دۇنيەدەگى دامىعان ەل­دەر­دىڭ بىرىنە اينالعان. ماسەلەن، ەستونيانىڭ ىشكى جالپى ءونىم كولەمى 35،2 ميلليارد دوللارعا تەڭ. جان باسىنا شاققانداعى كورسەتكىشى – 27 مىڭ دوللار. سالىستىرمالى تۇردە قاراساڭىز، ازاتتىعىن قايتا قال­پىن­ا كەلتىر­گەن تۇستا جو­عا­رى­دا اتالعان كور­سەت­­كىش نەبارى 100 دوللارعا ارەڭ جە­تەتىن.

ەلدە جۇرگىزىلگەن كۇردەلى رە­­فور­­­ما­لاردىڭ ناتيجەسىندە «بال­­­تىق جولبارىسى» شار­تاراپ­تاعى ەكونوميستەردىڭ زەرت­­تەۋ وبەكتىسىنە ىلىكتى. بۇگىن­دە ەستونيا ەۋروپالىق وداق­قا مۇشە، ەۋرو ايماققا جانە شەنگەن ايماعىنا كىرە­دى. ەۋرو­پا­لىق ۇجىمدىق ىنتى­ماق­تاستىق ۇيىمىنا، ناتو-عا، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنگەن. سونىمەن قاتار 2020-2021 جىلدارى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە سايلاندى. حا­لىق­ارالىق ۇيىمدار حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن، ءبىلىم سالاسىن، قوعامدىق قىزمەتتەردى تسيفرلاندىرۋدى، تەحنولوگيالىق كوم­پا­نيالاردىڭ باسىمدىعىن جوعارى با­عا­لايدى. بۇۇ ادام دامۋ ين­دەك­­سىندە ەستونيا 189 ەلدىڭ ىشىن­دە 29-ورىنعا تۇراقتاعان.

نەبارى 1،4 ميلليون حالىق مەكەندەگەن، اۋماعى ات شاپتىرىم عانا ەل 30 جىل ىشىندە مۇن­داي جەتىستىككە قالاي جەتتى؟ الەۋ­مە­تى­نىڭ الەۋەتىن جاقسار­تۋداعى باس­تى كىلتى نەدە؟ مۇنىڭ باستى سەبەبى – حالىقتىڭ دا، بيلىكتىڭ دە وزگە­رىسكە ۇمتىلۋى. ەل ساياساتىن دا­­مىتۋدىڭ داڭعىل جولىنا با­عىتتاۋدا جاتىر. ەستوندار ازات­تى­عى قولىنا تيە سالا، كۇردەلى ەكونوميكالىق رەفورمالار جاسادى. دامۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە با­­تىس­تىق دەموكرا­تيا تاڭدالدى. ەكو­­نوميكانىڭ ەركىندىگى، ۇكىمەت­تىڭ اشىقتىعى باس­تى ۇس­تا­نىم بو­­لا­تىن. سونىمەن قاتار زاڭ­نىڭ ۇس­­تەمدىگى دە جوعارى ورىنعا قو­يىل­دى.

وسى ورايدا، ارتقا ءسال شەگىنىپ، ەستونيا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك ارتىق ەتپەيدى. ەكى عاسىرعا جۋىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىندا بولعان ەل 1918 جىلى 24 اقپاندا تاۋەلسىزدىگىن جا­ريالادى. الايدا ازات ەلدىڭ ارمانى ۇزاققا سوزىلعان جوق. كوپ ۇزاماي-اق پاتشا اسكەرى باسىپ كىرسە، ودان سوڭ ناتسيستىك گەرمانيا جاۋلاۋعا تىرىستى. قوس بۇيىردەن دەرجاۆا قۇرۋ نيەتى بار يمپەريالار قىسپاقتاي بەرگەن سوڭ، ەستونيا 1940 جىلى كسرو قۇرامىنا كىرگەن-ءدى. ءسويتىپ 50 جىلعا جۋىق كەڭەس وكىمەتى شەكپەنىندە بولدى. وداق قۇلار تۇستا ەلدە جاپپاي «اندەتكەن رەۆوليۋتسيا» باستالىپ، حالىق ازاتتىق تۋرالى قىزۋ تالقىلاي باستادى. اقىرى 1990 جىلى 8 مامىردا ەستونيا جوعارعى كەڭەسى ەگەمەندىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى. 1991 جىلى 20 تامىزدا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.

ازاتتىققا اڭساپ ءجۇرىپ قول جەتكىزگەن ەستوندىقتار الدىندا ەكى جول بار ەدى. ءبىرىنشىسى – كەڭەس وداعى تۇسىنداعى جۇيەگە ازداعان وزگەرىس ەنگىزىپ، سونى جالعاستىرا بەرۋ. ەكىنشىسى – ءبارىن جاڭادان باستاۋ. ەستونيا حالقى ەكىنشى نۇسقانى تاڭدادى. ويتكەنى ەسكى جۇيە ۇشپاققا شىعارمايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءسويتىپ، كەڭەستىك داۋىردە قىزمەت ەتكەن، سول كەزدە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان تۇلعالاردى ساياسي ومىر­دەن الشاقتاتۋعا كىرىستى.

مۇنىڭ جارقىن مىسالىن 1992 جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋدان انىق اڭعارامىز. حالىق 32 جاستاعى مارت لااردى پرەمەر-مينيستر ەتىپ سايلادى. مارت مىرزانىڭ تۇسىندا نەگىزگى ەكو­نو­مي­كالىق رەفورمالاردىڭ ىرگە­تاسى قالاندى. «توررەنس مار­تە­بەسى» دەپ اتالاتىن جىل­جىماي­تىن م ۇلىكتى تىركەۋ جۇيەسى، ۇي­لە­سىمدى سالىق سالۋ سەكىلدى جا­ڭا­شىلدىقتار ەنگىزىلدى. دەمو­كرا­­تيالىق قۇندىلىقتار مەن ءسوز ەركىن­دىگى قاتتى قۇرمەتتەلدى. ەستونيا شەتەلدىك تاۋارلارعا سالىناتىن بۇكىل تاريفتەردى جوي­دى. ءسويتىپ، مۇنداي قادامعا بار­عان الەمدەگى تۇڭعىش مەملەكەت اتاندى.

البەتتە، كسرو تاراعاننان كەيىن ونىڭ قۇرامىنداعى مەم­لەكەت­تەردىڭ ەشقايسىسىنا وڭاي تيمەگەنى تۇسىنىكتى. ەستونياداعى احۋال دا باسقالارىنان وزگەشە بولعان جوق. دۇكەندەردىڭ سورە­لەرى بوساپ، حالىق ىشەرگە اس، كيەرگە كيىم تاپپاي قالدى. ءتىپتى جانار­ماي­دىڭ بولماۋى سەبەبىنەن كوشە­لەر­دە كولىك تە جۇرمەگەن. بىراق ەستوندار بولاشاقتان ءۇمىت ۇز­گەن جوق. ال ەل تىزگىنىن قولىنا ۇس­تا­عان­دار ونى اقتاي ءبىلدى.

ەستونيا ازاتتىق العان كەزىندە شەتەلگە وندىرگەن ءونىمىنىڭ 5 پا­يى­زىن عانا ەكسپورتقا شىعاراتىن. بۇ­گىندە تاۋار اينالىمى ايتار­لىق­­تاي وسكەن. ماسەلەن، يمپورت كو­لەمى 16،2 ميلليارد ەۋرونى قۇ­راسا، ەكسپورت 14،4 ميلليارد ەۋروعا تەڭ. شەتەلگە نەگىزىنەن ءتۇرلى ماشينالار مەن ولاردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن، اعاش جانە قاعاز، توقىما، ازىق-ت ۇلىك، جيھاز، مە­تالدار مەن حيميالىق ونىمدەر جىبەرەدى. سونداي-اق جىلىنا 1،5 ميلليارد مەگاۆاتت ەلەكتر توعىن ەكسپورتتايدى.

ءبىر قىزىعى، ەستونيا ەكونوميكاسى ورلەۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ەركىن نارىق ەنگىزىپ، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋى ازايتىلدى. ليبەرالدى ءومىر سالتىن قا­لىپ­تاستىرۋعا دەن قويىلدى. جە­­كە­­شەلەندىرۋ جۇزەگە اسىرىلدى. وسى­لايشا، ەۋروپاعا، جالپى با­تىس الەمىنە وڭ كوزقاراستا ەكەنىن اڭعارتتى. مۇنداي قادام داعدارىسقا ۇشىراعان ەكونومي­كا­نى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قاجەت ەتەدى. ناتيجەسىندە، ەۋرو­پا­لىقتار توپ-توبىمەن ەستو­نيا­عا اعىلىپ، ميلليونداعان دوللار ين­ۆەستيتسيا سالدى.

دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋ ءۇشىن كورشىلەس ەلدەردىڭ دە ىقپالى از ەمەس. بۇل تۇرعىدان العاندا ەستونداردىڭ جولى بولعان. كەڭەس وداعى قۇرامىنا ەنگەن ليتۆا مەن لاتۆيا دا ەستونيامەن تاعدىرلاس. شاعىن ءۇش ەل دە سىرتقى كۇش­تەر­دىڭ شىلاۋىندا كەتۋى مۇمكىن ەدى. ارقايسىسى ەتنوستىق جانە تىلدىك تۇرعىدان ەرەكشە بولاتىن. بۇل ۇشتىك جەكە-جەكە جۇرسە جاۋ الاتىنىن تۇسىنگەندىكتەن، بىرلەسە ارە­كەت ەتىپ، ورتاق يدەيالاردى جۇ­زەگە اسىرۋعا كوشتى. ەستونيا كوش باستاسا، لاتۆيا مەن ليتۆا ءىزىن جالعادى. جۇدىرىقتاي جۇ­مىلعاندىقتان ۇشەۋى دە ەكو­نو­مي­كالىق تابىستارعا قول جەت­كىزە باستادى.

تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەس­تو­­نيا­نىڭ باستى ساۋدا ارىپ­تە­سى رەسەي عانا ەدى. باتىسقا بەت بۇرعاننان كەيىن بۇدان باس تارتتى. «كورشىڭ جاقسى بولسا – تىنىسىڭ» دەمەكشى، ەستونيا قيىن جاعدايعا كەلگەن كەزدە كورشىلەس سكانديناۆيالىق مەملەكەتتەر كومەك قولىن سوزدى. ءوزارا تاۋار اينالىمى جولعا قويىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە فينليانديا باس­تى سەرىكتەسىنە اي­نالدى. قازىرگى تاڭدا اتالعان ەلگە ەستوندار قۇنى 2،29 ميل­ليارد دوللار تاۋار ەكسپورتتايدى. سونداي-اق شۆەتسيا (1،56 ميل­ليارد دوللار) جانە لاتۆيا (1،42 ميل­­­­ليارد دوللار) دا ەكسپورت جو­نى­­­نەن جوعارى ورىندا تۇر.

ەۋروپامەن شەكارالاس ورنالاسۋ دا ەستونياعا مول مۇمكىندىك سىيلادى. مەملەكەت ەكو­نو­مي­كاعا ارالاسپاي، جەكەشە­لەن­دى­رۋ­گە باسىمدىق بەرگەن­دىكتەن، ەر­كىن كاسىپكەرلەر تابى پايدا بول­دى. ماسەلەن، 1995 جىلى جا­ڭا­دان 10 مىڭعا جۋىق كومپانيا قۇرىلعان ەكەن. ەۋرو­پالىق وداق­تىڭ مۇشەلىگى قۇرامىنا ءوتۋ دە ەل دامۋىنا مول مۇمكىندىك بەردى. باس­تاپ­قى­دا حالىق ناپاقا ىزدەپ قارت قۇرلىقتىڭ قالالارىن ارالاپ كەتسە، جاعداي تۇزەلگەننەن كەيىن ەلگە ورالا باستادى.

ەستونيانى الەمگە تانىت­قان جاڭا­شىل­دىقتىڭ ءبىرى تەح­نو­لو­گياعا بايلانىستى. ەگەمەن­دىگىن العان تۇستا كەڭەس­تىڭ كونەرگەن قۇرالدارىن پايدالانىپ جۇرگەن ولار كوپ ۇزاماي-اق ەۋروپانىڭ زاماناۋي قۇرىلعىلارىن قولدانا باستادى. بىلايشا ايتقاندا، تەحنولوگيالىق ءدۇمپۋ بولدى. مۇنداي سەرپىلىس حا­لىق­قا دا وڭ اسەر ەتىپ، قوعامدا جاڭا تەح­نو­لو­گيا­عا قىزىعاتىندار سانى كۇرت ارتتى. سونىڭ ارقاسىندا XXI عاسىرداعى تسيفرلى ونىمدەرگە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى.

ماسەلەن، ەستون باعدار­لا­ما­شى­سى ياان تاللينن باستاعان Blue­Moon Interactive كومپانيا­سى فايل الماسۋعا ارنالعان KaZaa باعدارلاماسىن جاساپ شىق­­­تى. Peer-to-peer تەحنولوگيا­سى ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن KaZaa ءبىر كەزدەرى الەمدەگى ەڭ كوپ جۇكتەلگەن باعدارلاما اتاندى. ەستون باعدار­لا­ما­شىلارىنىڭ جا­­­ھان­دىق تەحنولوگيالارعا قوس­قان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. قازىرگى تاڭ­دا شارتاراپتىڭ تۇكپىر-تۇك­پى­­­­رىندە قولدانىلاتىن Skype تا ال­­عا­شقىدا ءتالليننىڭ بۇيىعى كو­شە­­لەرىنىڭ بىرىندە جاسالعان. اتال­عان باعدارلامانى كەيىننەن eBay كومپانياسى 2،6 ميلليارد دول­لارعا ساتىپ الدى. سودان كەيىن Microsoft كومپانياسى Skype-تىڭ مەن­شىگىن يەلەنۋ ءۇشىن 8،5 ميل­­­ليارد دول­لاردى شىتىرلاتىپ سا­ناپ بەردى.

مۇنداي تەحنولوگيالىق تابىس جاڭا جوبالاردىڭ كوپتەپ اشىلۋىنا جول اشتى. TransferWise، Ambient Sound Investment سە­كىل­­دى الەمگە بەلگىلى كومپانيا­لار بىرىنەن سوڭ ءبىرى الەمدىك نارىقتى جاۋلاپ الا باستادى. Starship Technologies كومپانياسى تالليندە، بەرندە، لوندوندا جەت­كىزۋ قىزمەتىمەن اينالىساتىن رو­بوتتار جاسايدى.

ەستونيانىڭ تسيفرلىق دامۋى مۇنىمەن بىتپەيدى. جاڭا تەحنولوگيا كۇندەلىكتى ومىرگە دەندەپ ەنگەن. مىسالى، ەلدەگى بۇكىل الەۋمەتتىك قىزمەتتەر مەن ۇكىمەت اگەنتتىكتەرى ءوزارا بايلانىسقان. بۇكىل مەملەكەتتىك قىزمەت تسيفر­لى قول­تاڭبا ارقىلى الىنادى. سالىق تولەۋ جۇيەسى دە تولىق اۆتو­ماتتاندىرىلعان. ياعني بىر­نە­شە مي­نۋتتىڭ ىشىندە اتقا­رى­لا­دى.

سونداي-اق ەستونيادا ەلەكتروندى ازاماتتىق ەنگىزىلگەن. بۇل جاڭاشىلدىق شەتەلدىكتەرگە تسيفر­لى ازاماتتىق الىپ، ەۋرو­پا­لىق وداقتا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بيزنەس باس­تاۋعا رۇقسات الۋ دا قيىن ەمەس. تەلەفون ارقىلى اينالدىرعان 5 مينۋتتىڭ ىشىندە قاجەتتى قۇجات قو­لىڭىزدا بولادى. وسىن­داي جا­ڭا­شىلدىقتىڭ ارقاسىندا قىر­ۋار قارجى – ىشكى جالپى ءونىم­نىڭ 2 پايىزىنا تەڭ قاراجات ۇنەم­دە­لەدى.

بۇدان بولەك، م ۇلىكتى ەلەكتروندى تىركەۋ، ەلەكتروندى دەنساۋ­لىق ساقتاۋ جۇيەسى، ەلەكتروندى پوليتسيا، ەلەكتروندى مەكتەپ سەكىلدى جۇيەلەر ەنگىزىلگەن. بىلاي­شا ايتقاندا، ەستونيا تسيفرلى مەملەكەتكە اينالعان. ءتىپتى داۋىس بەرۋ جۇيەسى دە ونلاين وتكىزى­لەدى. الەمدە تۇڭعىش رەت 2005 جىلى ينتەرنەت ارقىلى جەرگى­لىكتى سايلاۋ ءوتتى. ال 2019 جىلى پارلامەنتتىك سايلاۋعا قاتى­سۋ­شى­لار­دىڭ 44 پايىزى ونلاين داۋىس بەرگەن.

قورىتا ايتقاندا، ەستونيا دامۋ­دىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. ەڭ باستىسى – ايتىلعان ۋادە­لەر مەن العا قويىلعان ماق­ساتتاردى ىسكە اسىرۋدا ەستوندار ىجد­ا­­­ھاتتىلىق تانىتا ءبىلدى. كەڭەس­تىك جۇيەنىڭ شەكپەنىنەن شىق­قان­دار­دان قۇ­تىلىپ، تىزگىندى تىڭ ويلا­ناتىن جاس­تارعا تاپسىرىپ، جارقىن كەلەشەككە بىرگە اتتانا بىلگەندىكتەن عانا الەۋمەتتىڭ الەۋەتىن ارتتىردى.