شابىت پەن شاراپ

وسى ءبىر شابىت دەگەن نارسە كەيدە بىزگە شىعار­ماشىلىق ادامدارىنا عانا ءتان دۇنيە بولىپ كورىنەدى. راسىندا دا، سولاي شىعار. شابىت دەيتىن قۇبىلىستىڭ ناقتى انىقتاماسى بولماعانىمەن، ونى ءبىز شىعار­ماشىلىق ادامىنىڭ جان ءدىرىلىنىڭ، جۇرەك قوزعالىسىنىڭ، كوڭىل تولقىنى­سىنىڭ كورىنىسى دەپ بىلەمىز. ال شابىت تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا، شاراپ جايى دا ءسوز بولادى. بۇل دا كوپتىڭ كوكەيىندە شىعارماشىلىق ادامدارىنا ءتان نارسە رەتىندە قالىپ قويعان. شاراپ تۋرالى ءسوز دە، شىعارما دا كوپ. بىزگە كەيدە شابىت پەن شاراپ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعانداي دا اسەر بەرەتىن. ەگىز ۇعىم سياقتى بولىپ كورىنەتىن. شىنىندا دا سولاي ەكەن.

ادامزات اقىندى پايعامباردان تومەن، پەندەدەن بيىك جاراتىلىس رەتىندە قابىل­داعان، سولاي تۇيسىنگەن. بىزدە دە سولاي. الايدا كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى سول شاراپ جايى اقىندارعا كوپ تەلىنەتىن بولعان. اقىن دا جۇمىر باستى پەندە، ودان پايعامبار، اۋليە جاساۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بىراق قۇدايدىڭ ءوزى جاراتقان قۇبىلىس، ءسوز كيەسى دارىعان، ارۋاق قونعان اقىندىقتىڭ ءجونى ءبارىبىر بولەك ەدى. ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ بىرەۋدەن ەستىگەن بولماسا ويدان قۇراستىرىلعان اڭگىمەلەرىنەن قالايدا بيىك تۇرۋى كەرەك. مۇقاعالي ومار ھايامعا ارناۋىن­دا ء«بىزدىڭ شاراپتار ءسىزدىڭ مايلاردان كۇشتىرەك» دەيدى عوي. جالپى، شاراپ تۋرالى ومار ھايامنىڭ رۋبايلارىندا كوپ كەزدەسەدى. سودان ونىڭ «شالقىپ ءجۇرىپ شاراپ ىشكەنى جايلى» اڭگىمەلەردى دە ءجيى ەستىپ جۇردىك. بىراق كەيدە «شىنىندا دا سولاي ما ەكەن؟» دەگەن ويعا قالىپ قوياتىنىمىز راس ەدى. ارينە، كادىمگى شاراپتىڭ زالالى، زيانى تۋرالى ءبىز ايتپاساق تا بەلگىلى. ال ومار سەكىلدى عالامنىڭ تىلسىمىنا تەرەڭ بويلاعان شايىردىڭ شاراپ جايىن (ىشىمدىك) ءسوز ەتە بەرۋى ءبىر جاعى مۇمكىن دە ەمەس سياقتى. بىراق تۇسىنبەسەك، تۇسىنە الماساق، ءبارىن شاراپقۇمار قىلىپ شىعارۋىمىز دا بەك مۇمكىن عوي. باقساق، شاراپتى دا تۋرا شابىت سياقتى ءار اقىننىڭ ارقالاي تۇسىنۋىنە، ارقيلى قابىلداۋىنا بولادى ەكەن. جۇرەكتە قالىپتاسقان تانىم-تۇسىنىك ولەڭ بولىپ ورىلەدى.

قۇم كوزە ءجامشيد جيعان مالدان ارتىق،

گۇل شاراپ ءماريام قۇيعان بالدان ارتىق، –

دەيدى ومار شايىر. «گۇل شاراپ» اقىنعا ءتان تازالىقتىڭ، جۇرەك مولدىرلىگىنىڭ كورى­نىسى بولسا كەرەك. قيسىنعا سالساق تا، شاراپ­تىڭ بالدان ارتىق جەرى جوق قوي. ارينە، ومار ھايامنىڭ شاراپ تۋرالى جىر­لارى جايلى تالاي شىعىستانۋشى عا­لىمدار جازدى. مۇنىڭ كادىمگى شاراپ ەمەس ەكەنى ايتىلىپ، اركىم ءوزىنىڭ نۇسقاسىن ۇسىن­عان. ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتۋ شارت تا ەمەس.

شاراپ ءىش، كوڭىلدەگى دەرتىڭ قاشار،

ومىردە شاراپ ىشكەن ەركىن جاسار.

ءوزى وت بولعانىمەن، سۋداي شالقىپ،

قايعىنىڭ جالىن اتقان ءورتىن باسار.

شايىردىڭ رۋبايلارىندا شاراپ حاقىندا جازىلعان مۇنداي ولەڭدەر كوپ. بىراق بۇدان شايىردى شاراپتى دارىپ­تەگەن، ماسكۇنەمدىكتى ماداقتاعان دەي المايمىز. جالپى، شىعىس پوەزياسىن زەرتتەگەن كوپتەگەن عالىمنىڭ پىكىرىنشە، شاراپ – حاقتىڭ جامالىنا عاشىقتىقتان، حاقتىڭ قۇدىرەتىنە تابىنۋدان ءىلىم يەسىنىڭ جۇرەگىندە ورنىققان، بەكىگەن شاتتىق سەزىم ماعىناسىندا تۇسىن­دىرىلەدى. عازالداردا كەز­دەسەتىن كوزە، شاراپ قۇياتىن ىدىس، بۇل جۇرەك بەينەسىندە كەلەدى. ياعني سولاي دەۋ­گە بولادى.

تۇركى الەمىندە قوجا احمەت ءياساۋي­دىڭ اۋليە، حاكىم اقىن رەتىندە ورنى بار. اقىن تۋرالى اڭىزداردا بالا احمەت­كە مۇحاممەد پايعامباردىڭ امانات قۇرما­سىن ارىستان بابتىڭ بەرگەنى جايلى ايتىلادى. ۇلى اقىننىڭ ءوز حيكمەتىندە «بەس جاسىمدا شاريعاتقا بەلىم بۋدىم» دەيتىنى دە سوندىقتان بولار. جالپى، ءياساۋيدىڭ قۇداي جولىن ۇستانعان تاقۋا، ءدىندار ادام بولعانى كۇمان تۋدىرمايدى. كوپشىلىك مۇنى تاريحي، ادەبي دەرەكتەردەن بىلەدى. دەگەنمەن اقىن ءوز حيكمەت­تەرىندە شاراپ تۋرالى كوپ ايتادى. ءبىرىنشى حيكمەتتە:

شۇكىر دە اللا ريزىق بۇيىرعانعا،

شارابىن قاناعاتتىڭ ءىشتىم مىنە، –

دەگەن جولدار بار. («ديۋاني حيكمەت». «دا­نالىق كىتابى»). سودان كەيىن ء«پىر شاراپ بيلحامديللا سوندا بەردى، سوندىقتان الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە»، دەيدى تاعى بىردە. جالپى، مۇنداعى شاراپ دەگەن سوزدەردىڭ دۇنيەدەگى ىشەتىن ىشىمدىك ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. نەگىزى اقىن حيكمەتتەرىندە شاراپ سوزىمەن بايلانىستى ءوز ءومىرىنىڭ ءاربىر ساتتەرىن اڭگىمەلەپ بەرىپ وتىرادى. «قاناعات شارابى» اللاعا يمان كەلتىرۋ، تاۋەكەل ەتۋ، جالپى العاندا، تاقۋا­لىق جولعا ءتۇسۋىن مەڭزەيتىن سياقتى. تاعدىرعا، ومىرگە ريزالىق كەيپى. سەبەبى اقىن شىعارمالارىندا نەگىزىنەن تۋرا جول تابۋ، حاقتى ىزدەۋ، ىزگىلىكتى دارىپتەۋ سياقتى قۇندىلىقتاردى العا تارتادى. بۇعان بالا كۇنىندە ارىستان باب سياقتى اۋليە اداممەن جولىعۋى دا اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. ال ء«پىر شاراپ» تۋرالى حيكمەتىندە ءوزىنىڭ الپىس ءۇش جاستان كەيىن قىلۋەتكە تۇسكەنى جايلى ايتىلادى. ارينە، بۇل اڭگىمە دە كوپكە ءمالىم. مۇحاممەدتىڭ جولىن ۇستانعان اۋليە پايعامبار جاسىنان كەيىن جارىق دۇنيەنى تارك ەتكەندىگى حاقىندا دا حيكمەتتەرىندە از ايتىلمايدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ازىرەت سۇلتان» اتتى ماقالاسىندا «پايعامبارىمىز ميعراجعا (كوككە) شىعىپ بارا جاتىپ، ءۇش ادامنىڭ ۇرقىن (جانىن) كورىپ تاڭدانىپ: – بۇل ساۋلەتتى ۇرىقتار كىم بولادى؟ – دەپ جانىنداعى جەبىرەيىلدەن سۇراپتى-مىس. جەبىرەيىل بۇل ءسىزدىڭ ۇمبەتتەرىڭىز:

1. يمام اعزام، 2. عاۋسىل اعزام (قوجاي پاۋادىن)، 3. قوجا احمەت ياساۋيلەر دەپتى-مىس»، دەگەن قىزىقتى اڭىزدى كەلتىرەدى.

قايدا دا قولداپ ءجۇردى قىزىر بابام،

راحىم شارابىنا تويدىم مىنە، –

دەيدى ءۇشىنشى حيكمەتىندە. «شاراپقا ەكى جيھان قىزىعىن ساتتىم» دەيدى. «تامشى شاراپ ءناسىپ ماعان اۋەلدەن، داڭقىڭ ماقتاۋ كاسىپ ماعان، مۇحاممەد»، دەيدى. جالپى العاندا، احمەت ياساۋي جىرلارىندا دا شاراپ ءسوزى كەڭ قولدانىسقا يە ەكەنىن كوردىك. تاقۋالىقتىڭ تۋرا جولىنا تۇسكەن عۇلاما ءار حيكمەتىندە ءوز تاع­دىرىنان سىر تارتادى. جۇرەگى يمانعا، ءجۇزى قۇبىلاعا بۇرىلعان اقىن اللانى دارىپتەيدى، پايعامباردى ۇلگى ەتەدى. شاراپ ءسوزى – عۇلامانىڭ تۋرا جول تابۋ­داعى تەمىرقازىعى سياقتى. ءوزى ءۇشىن دە بۇل ءسوزدىڭ پالساپالىق ءمانىنىڭ زور بولعان­دىعى دا اقيقات.

قاسيەتتى قۇراندا دا شاراپ تۋرالى بىرنەشە اياتتا ايتىلادى. بۇل دۇنيەدە ونى ىشۋگە تىيى­م سالىنعاندىعى قۇراننان بەلگىلى. «پەيىشتە... ءدامى وزگەرمەيتىن سۇت­تەن وزەندەر بار. جانە دە ىش­كەن ادام­دار­­دىڭ ءتىلىن ۇيىرەر ءتاپ-ءتاتتى شاراپتان وزەندەر بار...» («مۇحاممەد» سۇرەسى) دەلى­نەدى. «ساففات»، سۇرەسىندە دە پەيىشتەگى شاراپتاردىڭ ءتۇسى سۇتتەن دە اپپاق ەكەنى بىلدىرىلەدى. جاراتقان جۇماقتى سۋرەتتەگەندە تاقۋالار ءۇشىن شاراپتان وزەندەر بولاتىندىعىن ايتادى. ال يسلام عالىمدارى قۇراندا نەلىكتەن ءدال پەيىشتە شاراپ تۋرالى ايتىلادى دەگەن سۇراقتارعا «شاراپ» تىلدىك ماعىنادا «سۋسىن» دەگەن ءسوز ەكەنىن، ول اراب تىلىندەگى «شارابا»، ياعني ءىشۋ ەتىستىگىنەن شىققانىن ايتىپ، جاۋاپ بەرەدى. ءتىپتى عالىمداردىڭ كەيبىر پىكىرلەرىندە ونى جاي سۋسىن دەپ سۋرەتتەسە ماعىناسى بولماي قالاتىنى، سوندىقتان دا ناقتى شاراپ دەپ الىنعانى، ول ءۇشىن پەندە دۇنيەدەگى شاراپ پەن اقىرەتتەگى شاراپتى شاتاستىرماۋى كەرەكتىگى ايتىلعان. بىراق ءجانناتتا كەلتىرىلەتىن شاراپ ءناپسىنى ەلىكتىرەتىن دۇنيەلىك ۇعىمداعى شاراپ ەمەس ەكەنى بەلگىلى. حاق قۇراندا ايتىلعاننان كەيىن مۇنداعى شاراپتى جاراتۋشىنىڭ نۇرى دەپ ۇققان ءجون شىعار. پەيىشتىڭ ءوزى اللانىڭ قۇدىرەتىمەن جاراتىلعان، نۇرى تۇسكەن جاي دەپ بىلگەنىمىز وڭ بولار دەگەن ويعا كەلدىك. ال احمەت ياساۋي حيكمەتتەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن شاراپ تۋرالى ويلاردى، سوزدەردى، جالپى ولەڭ جول­دارىن جاببار حاقتىڭ جامالىنا عاشىقتىقتان، ودان قورقۋ مەن ونى سۇيۋ­دەن تۋعان جۇرەك ءسوزى دەپ بىلەمىز. نۇرعا ەلتىگەن جاننىڭ سۋرەتى دەۋگە بولادى.

شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى شىعىس پوەزياسىنا تەرەڭ بويلاعان اقىننىڭ ءبىرى. «وياتقان مەنى ەرتە شىعىس جىرى»، دەپ شىعىس شايىرلارىن وزىنە ومىردە دە، ولەڭدە دە ونەگە مەكتەبى بولعانىن اي­تادى. فيردوۋسي، ناۋاي، فيزۋلي، ساع­دي سياقتى ۇلى اقىنداردى جاقسى بىلگەنى تالاس تۋدىرمايدى. ءتىپتى ۇلى شايىر­لاردىڭ اسەرى شاكارىمنىڭ كەيبىر ولەڭ­دەرىنەن دە بايقالادى. ال ءحافيزدىڭ ءبىرشاما عازالدارىن ءتارجىمالاۋى دا قازاق ادەبيەتىنە قوسىلعان كورنەكتى ۇلەس. ارينە، اقىنعا مۇنىڭ ءبارىنىڭ اسەرى بولماي قالعان جوق. بۇل تۋرالى مۇحتار ماعاۋين «شاكارىمنىڭ شىعىستىق جىرلارى كوركەمدىك ويدىڭ جاڭا ءبىر بەلەسى بولدى»، دەپ جازعان. شاراپ تۋرالى شاكارىم دە جىرلايدى.

تۋرا جولدا قايعى تۇرماس،

شات بولايىن بەر، شاراپ.

قايعى، راحات – ءبارى ءبىر ءباس،

ەشبىرىندە جوق تۇراق، –

دەيدى. بۇل جەردە ءومىردىڭ جالعاندىعى، ساتتەردىڭ وتكىنشى ەكەنى ايتىلادى. اقىن مۇندا دا جاراتۋشىعا قۇلدىق ۇرىپ، مەيىرىم، ىنساپ، ادىلەتپەن كۇن كەشۋدى كوكسەيدى. «شاراپ» ول ءۇشىن كوڭىلدىڭ كىرىن كەتىرەتىن، پەندەشىلىك ومىردەن ارىلتاتىن، تەك ءتاڭىردىڭ تۋرا جولىنا باستايتىن نۇر.

الەمنىڭ سىرى اشىلسا،

اسقاقتاماي بويىڭ بۇر.

اپتىققان جۇرەك باسىلسا،

شاراپقا ماس بول، جاتپا، تۇر، –

دەيدى باسقا ءبىر ولەڭىندە. ءبىزدىڭ پايىمىمىزدا، اقىن بۇل ولەڭدە ادامداردىڭ ارەكەتىنەن، مىنەزىنەن الەمنىڭ دە وزگەرىپ بارا جاتقانىن ءسوز قىلادى. قاراڭعىلىق قۇرساۋىندا تۇرعان سول كەزدەگى قازاقتىڭ حالىنە الاڭدايدى. بۇل جەردە اقىن «شا­راپقا ماس بول» ۇعىمى ارقىلى ادام بويىن­ا قايتا يمان جيناۋعا، دانالىق ءدانىن ەگۋگە، ءوزىن ءوزى تانۋعا بەت الۋعا ۇن­دەيدى. وسى ارقىلى ادامنىڭ اسىل مۇراتى تۋرالى پالساپالىق ءتۇيىن جاسايدى. شاكارىمنىڭ «كەل، اياقشى، قىمىز قۇي، كەسەمىزدى نۇر­لان­دىر»، دەگەن حافيزدەن جاساعان اۋدارماسىندا دا شاراپ تۋرالى ويلار كەزدە­سەدى. بۇل ەڭبەگى حاقىندا شاكارىمنىڭ ءوزى «حوجا ءحافيزدىڭ «اراق» دەپ جازعانىن مەن كوبىنەسە قىمىز دەپ جازامىن. ونىڭ «اراق» («قىمىز») دەگەنى – اقىل، عىلىم»، دەپ تۇسىندىرەدى.

تىرشىلىكتە شاراپ تۋرالى ەستىسەك، تىكسىنىپ قالاتىنىمىز راس. كوپشىلىكتىڭ ۇعىمىندا بۇل شاراپ دەگەنىڭىز باسقا نارسە بولىپ قالىپتاسقان عوي. سونداي-اق كەيبىر جاعدايدا بۇل شابىت بەرۋشى كۇش رەتىندە ەلەستەيدى. ءارى كەيبىرەۋلەردىڭ ويدان ورىپ، قىردان قىرىپ جيناعان «اقىندار تۋرالى اڭىزدارىندا» دا شاراپ تۋرالى حيكايالار جەتەرلىك. بىراق ونىڭ اقي­قاتى قايسى، جالعانى قايسى ەكەنىن ايىرىپ جاتۋ دا مۇمكىن ەمەس سياقتى. دەگەنمەن ءتۇرلى اڭىزداردى دا ادام­داردىڭ ءوزى تۋدىراتىنىن، سوندىقتان دا ونىڭ ۋاقىتقا قاراماي ادامداردىڭ سوڭىنان ەرە بەرەتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اقىن­داردىڭ، جالپى، شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ سوڭىنان شاراپ تۋرالى ءسوز ءالى دە قالماي كەلەدى.

جامبىل وبلىسى