تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تۇگەندەلگەن مۇرا

تاۋەلسىز ەلدىڭ ءارحيۆى دە – تاۋەلسىز.

ءارحيۆتى ساقتاۋ، ونى تۇگەندەۋ – وركە­نيەتتى ەلدەردىڭ ءۇردىسى.

تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا قاتىستى قۇندى دە­رەكتەردى ساقتاپ وتىرعان مەملەكەتتىك ارحيۆتەرگە مەملەكەت تاراپىنان ءمان بە­رىلدى، رۋحاني دۇنيەلەرىمىزدى تۇگەندەۋگە بەت بۇردىق. ەلىمىزدە جاڭا ساياسي باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇرىلۋى بارىسىندا زاڭعا نەگىزدەلگەن ارحيۆ قىزمەتىن قۇرۋ قاجەت بولدى. تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ارحيۆ ءىسى سالاسىندا العاش رەت «بۇرىنعى كسرو مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىنە بايلانىس­تى مۇراگەرلىك قۇقىق تۋرالى كەلىسىمگە» 1992 جىلعى 6 شىلدەدە قول قويىلدى جانە 1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتى جانىنداعى باس ارحيۆ باسقارماسىنىڭ القاسىندا «ۇلت­تىق ارحيۆ قورى جانە ارحيۆتەر تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ بويىنشا جۇمىس توبى قۇرىلدى. تاۋەلسىز ەلدىڭ ارحيۆ ءىسى سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانى حالىقارالىق ارحيۆتەر كەڭەسىنە 1994 جىلدان باستاپ مۇشە بولىپ قابىلداندى.

جوعارعى كەڭەستىڭ قاراۋىنا 1993 جىلى 22 قازاندا ۇسىنىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ۇلتتىق ارحيۆ قورى جانە ارحيۆتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسى بىرنەشە مارتە ساياسي جۇيەدەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىلا بەردى، ال 1995 جىلى جوعارعى كەڭەس ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتىپ، زاڭنامالىق قىزمەتتەردى جۇ­زەگە اسىرۋ وكىلەتتىلىگى ەكى پالاتالى پار­لامەنتكە بەرىلدى. 1996 جىلى 29 قازاندا باس ارحيۆ تاراتىلدى، ونىڭ فۋنكتسياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە بەرىلدى.

ارحيۆ ءىسى سالاسىنداعى وسىنداي ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى كەشىكتىرىلگەن «ۇلتتىق ارحيۆ قورى جانە ارحيۆتەر تۋرالى» زاڭ 1998 جىلى 22 جەلتوقساندا قابىلدانىپ، قازاقستاننىڭ ارحيۆ جۇيەسى زاڭمەن رەسىمدەلدى، ارحيۆ ءىسىن دامىتۋ باعدارلامالارى جاسالدى، ارحيۆ ءىسى سالاسىندا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر، ەرەجەلەر، ستاندارتتار ازىرلەندى. اتالعان زاڭدا رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت العان وركە­نيەتتى ەلدەردىڭ ۇلگىسىمەن مەملەكەت قا­زاقستان اۋماعىنان تىس جەرلەردە تابىل­عان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي مۇرا قۇجاتتارىن جانە قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىمەن تاريحي بايلانىستى قۇجات­تاردى ىزدەستىرۋ مەن وتانىنا قايتارۋدى كوتەرمەلەپ، قارجىلاندىرىپ وتىراتىنى تۋرالى كورسەتىلگەن.

شەتەل ارحيۆتەرىنەن عىلىمي-تاريحي قۇندىلىعى بار قۇجاتتاردى ىزدەستىرۋ جانە ساتىپ الۋ جۇمىستارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى قابىلداعان مۇرا­عات ءىسىن دامىتۋدىڭ 2001-2005 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىمەن باستالىپ، ءارى قاراي قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىندا مۇراعات ءىسىن جانە قۇجاتتاما جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2007-2009 جىل­دار­عا ارنالعان باعدارلاماسىمەن جالعاس­تىرىلدى، ءسويتىپ مەملەكەتتىك ارحيۆ مەكەمەلەرىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا ارحيۆ ءىسى سالاسىندا رەسەي، وزبەكستان، قىتاي، تۇركيا، ارمەنيا، ليتۆا، ەستونيا، پول­شا، ەگيپەت جانە ت.ب. الىس، جاقىن شەت ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جونىندەگى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزىلدى.

الەم جۇرتشىلىعىمەن بايلانىسىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسكەن «مادەني مۇرا»، «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» مەملەكەتتىك باعدارلامالارى اياسىندا شەتەل ارحيۆتەرىنەن، عىلىمي مەكەمەلەرى مەن كىتاپحانالارىنان قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتاردى ىزدەستىرۋ، كوشىرمەلەرىن الۋ جۇمىستارى جالعاستى.

رەسەي (ونىڭ ىشىندە تاتارستان، باش­قۇرتستان بار)، تۇركيا، مىسىر، پول­شا، ارمەنيا، ۆەنگريا، اقش، ۇلى­بريتانيا، گەرمانيا، فرانتسيا، وزبەك­ستان، قىرعىزستان، قىتاي ارحيۆتەرىنەن، كىتاپحانالارى مەن عىلىمي مەكەمەلەرىنەن قازاقستان ارحيۆتەرىندە انالوگى جوق، عىلىمي جانە تاجىريبەلىك وزەكتىلىگى جوعارى تاريحي دەرەكتەر جيناستىرىلدى، قولجازبالار مەن سيرەك كەزدەسەتىن باسىلىمدارمەن تولىقتىرىلدى.

ۇلتتىق ارحيۆ قورىنا 2001-2013 جىل­­دارى 209 974 كادر ميكروفيلم، 16 808 پاراق قۇجات، 785 ارحيۆ ءىسى، 27 شى­عىس قولجازبالارىنىڭ كوشىرمەسى، 52 كي­نوقۇجات، 1 819 فوتو نەگاتيۆ، 113 ءتۇرلى-ءتۇستى سلايد، 12 ورتا عاسىر كارتالارىنىڭ كوشىرمەسى، 400 ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ جيناعى مەن انىقتامالىقتار قوسىلدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇلتتىق ارحيۆ قورىنا قوسىلعان قۇجاتتارعا قىسقاشا عانا شولۋ جاساپ وتسەك، رەسەي مەملەكەتىنىڭ ەجەلگى اكتىلەر ءارحيۆى (رگادا)، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەم­لەكەتتىك ءارحيۆى (گارف)، رەسەي مەملەكەتتىك اسكەري-تاريحي ءارحيۆى (رگۆيا)، رەسەي مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆى (رگيا)، رەسەي مەملەكەتتىك اسكەري ءارحيۆى (رگۆا)، رەسەي الەۋمەتتىك-ساياسي تاريحى مەملەكەتتىك ءارحيۆى (رگاسپي)، رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياسات ءارحيۆى (اۆپري)، رەسەي مەملەكەتىنىڭ كينوفوتوقۇجاتتار ءار­حي­ۆى، سونداي-اق استراحان، ومبى، ورىنبور، ءنوۆوسىبىر، سۆەردلوۆ، توم، تۇ­مەن، چەليابى وبلىستارىنىڭ، ال­تاي ولكەسىنىڭ، توبىل قالاسىنىڭ جانە ت.ب. رەسەي ارحيۆتەرىنەن XVI -XX عاسىر­لار ارالىعىنداعى قۇندى قۇجاتتار انىقتالدى، كوشىرمەلەرى ساتىپ الىندى. قازاق حاندىقتارىنىڭ ماسكەۋمەن، رەسەي يمپەرياسىمەن، جوڭعار، قالماق، باشقۇرت، بۇحارا، حيۋا، قوقان حاندىقتارىمەن ساياسي، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارى تۋرالى ماتەريالدار، XVIII-XIX ع. ءتان بىرەگەي گەوگرافيالىق كارتالار، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر، قازاق­ستاننىڭ اسكەري تاريحىنا قاتىستى قۇ­جات­تار، مۇسىلمانداردىڭ قاجىلىق سا­­پار­­­لارى تۋرالى دەرەكتەر، نۇرالى حان، جانىبەك حان، ايشۋاق سۇلتان، كە­نە­­سارى مەن كوشەك قاسىم ۇلى جانە ت.ب. قازاق زيالىلارىنىڭ حاتتارى، رە­سەي يمپەرياسىنىڭ شەنەۋنىكتەرى ا.ل.دانزاس، ا.ي.ماكشەەۆ، ا.ۆ.كاۋلبارس، س.ا.حرۋ­لەۆتاردىڭ حاتتارى مەن شولۋلارى، قا­زاق­ستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ تاريحى، الاش وردا تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار، وتان سوعىسىنا قاتىسقان قازاق­تار تۋرالى ماعلۇماتتارمەن ۇلتتىق ارحيۆ قورى تولىقتىرىلدى. مۇراعاتتىق قۇ­جات­تاردىڭ ەداۋىر بولىگى رەسەي يمپە­ريا­سىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان قازاقتار جونىندە ماعلۇماتتار بەرەدى، سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ ورتا­لىق مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆى، تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى، باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحي ارحيۆىنەن بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تالاي تاريحي پاراقتار اشىلدى.

وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن سوڭعى ءۇش ءجۇز جىلدا ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى تا­ري­حي وقيعالاردى كورسەتەتىن قۇندى قۇ­­جات­­تار انىقتالدى، وندا تۇركىستان ولكە­سىن مەكەندەگەن حالىقتار، رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى، ساۋدا-ەكونوميكالىق باي­لانىس­تار، اسكەري-ساياسي ماسەلەلەر، ۇلت زيالىلارى، قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعام قايراتكەرلەرى ت.رىسقۇلوۆ، ع.مۇراتباەۆ، س.قوجانوۆ، ت.جۇرگەنوۆ، م.شوقاي جانە ت.ب. ومىرىنە، قىزمەتىنە قاتىستى قۇندى قۇجاتتار الىندى.

ل.ساركوۆاگتىڭ قىپشاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا قاتىستى قۇندى ەڭبەگى مەس­روپ ماشتوتس اتىنداعى ماتەناداران ەجەلگى قولجازبالاردى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىنان (ارمە­نيا رەسپۋبليكاسى) تابىلدى. ورتا ازيا جانە قازاقستان تاريحىنا قاتىستى مالى­مەتتەرى، سونداي-اق موعولدار، ال­تىن وردا، تەمىر جانە ت.ب. داۋىرىمەن بايلا­نىس­تى شاعاتاي، پارسى تىلدەرىندەگى تاريحي قولجازبالار، IX-XVI عع. ارميان قولجازبالارىن زەردەلەۋمەن اينالىسقان ك.پ.پاتكانوۆ، ا.گ.گالستيان، ن.مارر، ل.ح.مكرتچيان جانە باسقا اۆتورلاردىڭ عى­لىمي ەڭبەكتەرىنىڭ كوشىرمەلەرى الىندى.

پولشانىڭ ەجەلگى اكتىلەر ارحيۆىندە، جاڭا اكتىلەر ارحيۆىندە، مەحانيكالىق قۇجاتتاما ارحيۆىندە جانە ۇلتتىق كى­تاپ­­­­حاناسىندا قازاقستان تاريحىنا قا­­­تىس­تى قۇجاتتاردى انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلدى، توقتامىش حان­نىڭ ياگەللوعا دوستىق نيەتىن بىلدىرگەن جار­لىعىنىڭ (1393 ج.) كوشىرمەسى الىندى. بولەسلاۆ ۆاليگوري اتىنداعى ورتا­لىق اسكەري ارحيۆىنەن «پرومەتەي» وداعى­نىڭ قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار، سون­داي-اق قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىق­تاردىڭ ەۋروپانى پانالاعان وكىلدە­رىنىڭ، ياعني ەميگرانتتاردىڭ ساياسي قىزمە­تىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان «پرومەتەي» لي­گا­سى­نىڭ قۇجاتتارى، ەميگراتسياداعى تۇر­كىس­تان كوميتەتىنىڭ وكىلى م.شوقايعا قا­تىس­تى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى الىندى.

تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسپۋبليكا ار­حيۆىنەن، تاريح قۇرىلىمى ارحيۆىنەن (انكارا ق.) تۇركيادا جارىق كورگەن قا­زاق­ستانعا قاتىستى عىلىمي ماقالالار مەن كىتاپتاردىڭ ءتىزىمى، تۇركىستاندىق ەميگ­را­تسيا تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر، سونداي-اق، ىستانبۇلداعى وسمان ارحي­ۆىنەن وسمان يمپەراتورىنا قايىپ حان­نىڭ جازعان حاتتارى، جىبەرگەن ەلشىسى مەن سىيلىقتارى جونىندەگى دەرەكتەر، وسمان يمپەرياسى مەن تۇركىستان ايما­عىنىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى تۋرالى مالىمەتتەر سىيعا الىندى. سو­نىمەن بىرگە تۇركياداعى التاي اۋىلىنان قازاق دياسپوراسى تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرىلدى.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر ءمينيسترى جانىنداعى ارحيۆتەر باسقار­ماسىنان، ىستانبۇلداعى تۇرىك الەمى زەرتتەۋلەر قورىنان، اياز تاحير تۇركىستان ەدىل ورال قورىنان، بايمىرزا حايت كىتاپحاناسىنان تۇرىك دۇنيەسىنە قاتىستى سيرەك باسىلىمدار، كاتالوگ، جۋرنالدار سىيعا الىندى.

تۇركيالىق قانداسىمىز سىدىقحان ۇلىچاي سيرەك باسىلىمدار مەن «يەڭي تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىن سىيعا تارتتى.

ورتالىق ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىق قوعام ارحيۆىنەن «سۆوبودنايا ەۆروپا»، «سۆوبودا»، «بي-بي-سي»، «گولوس امەريكي» راديولارىنان بەرىلگەن حابارلار ءماتىنى، شەتەل باسپالارىندا جا­ريا­لانعان زەرتتەۋ بولىمدەرى قىزمەت­كەرلەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن ماقا­لا­لارى جانە ماجارستاننىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنان ماجار عالىمى گەنري ۆامبەريدىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» ءماتىنىنىڭ ءتىلىن كونە ۇيعىر تىلىمەن سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەن عىلىمي ەڭبەگى، 1863 جىلى ورتا ازياعا، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا جاساعان ساياحاتى تۋرالى، ءامۋداريا مەن سىرداريا جاعالاۋىنا قونىستانعان حالىقتار تاريحىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەرى، سونداي-اق، قازاق حالقى مەن ماجارلاردىڭ ەتنوستىق ءوزارا بايلانىسىنا ارنالعان ماجار عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ساتىپ الىندى.

گۋۆەر اتىنداعى سوعىس، توڭكەرىس جا­نە بەيبىتشىلىك ينستيتۋتى ارحيۆىنەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ قولجازبالارى، اق گۆار­­دياشىلار وفيتسەرى ۆ.كلەممنىڭ ەستە­لىكتەرى جانە ت.ب. حح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنا قاتىستى قۇجاتتار الىندى. بۇل ارحيۆتە 1927-1934 جىلدارى كەڭەس وداعىندا جۇمىس جاساعان امەري­كالىق ينجەنەرلەردىڭ يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋعا بايلانىستى ەسەپتەرى ساقتالعان. وندا قازاقستاندا بولعان دج.ليتلپەيدجدىڭ جازبالارى، ارا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇندەلىكتەرى، قولجازبالارى، قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرىل­گەن فوتوگرافيالار ساقتالعان.

فينليانديا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلت­تىق ارحيۆىنەن 1939-1940 جانە 1941-1945 جىلدارى قىزىل ارميا سولدات­تارى مەن وفيتسەرلەرىنىڭ اراسىنان تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقستاندىق اسكە­ري تۇتقىنداردىڭ كارتوچكىلەرىنىڭ كوشىر­مەلەرى (ەلەكتروندى نۇسقاسى) الىندى.

«جاڭا سوربوننا – پاريج III» ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساق­تال­عان مۇستافا شوقايدىڭ جەكە ءارحي­ۆى سا­تىپ الىندى، وندا 1918-1939 جىل­دا­­رى رەسەي، تۇركيا، گەرمانيا، فران­تسيا، گرۋزيا، ازەربايجان، ارمەنيا، باش­قۇرتستان، تۇركىستان (قازاقستان، وز­بەك­ستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، قىر­عىزستان، قاراقالپاقستان) جانە باسقا ەلدەردەگى ساياسي جاعداي، سول ەلدەردىڭ ساياسي قايراتكەرلەرىمەن جازىسقان حاتتارى، ماقالالارى جانە سۇحباتتارىنىڭ ماتىندەرى بار.

فرگ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سايا­سي ارحيۆىنەن، بۋندەسارحيۆ پەن گدر ارحيۆىنەن ەميگرانتتىق ۇيىمداردىڭ تاريحىنا بايلانىستى ماتەريالدار، ونىڭ ىشىندە تۇركىستاندىق مۇعاجىرلار وكىلدەرىنە جەكە دوسەلەر، نەمىس سايا­حات­شىلارىنىڭ جازبالارى جانە رەسەي­دەگى مۇسىلماندار تۋرالى، قۇلجا ءوڭىرى­نىڭ قىتايعا قايتارىلۋىنا بايلانىستى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىس­پەۋ­شىلىكتەر، ورتا ازياداعى بول­شە­ۆيزمنىڭ، رەسەيدەگى ورىس ەمەس حالىق­تاردىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر ءتىزىمى جاسالىپ، سۇرىپتالدى.

م.شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن، ونىڭ دۇنيەتانىمىن جانە ساياسي كوز­قاراسىن تەرەڭدەتىپ زەردەلەۋگە مۇم­كىندىك بەرەتىن «ياش تۇركىستان» جۋرنا­لىنىڭ 67 سانى دەمەۋشىلەر قارجىسىنا باسحانوۆتىڭ جەكە توپتاماسىنان ( ۇلى­بريتانيا) ساتىپ الىندى.

ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ جونىندەگى كورول قوعامىنىڭ ارحيۆىنەن، ۇلىبري­تانيا ۇلتتىق ءارحيۆى مەن بريتان مۇرا­جايىنىڭ كىتاپحاناسىنان قازاقستان وڭىرىندەگى XIX ع. سوڭىنداعى اعىلشىن – رەسەي اراسىنداعى باسەكەلەستىك، ۇلت-ازات­تىق قوزعالىسىنا قاتىستى قۇجاتتار ءتىزىمى انىقتالدى.

قازاقستان تاريحىنا قاتىستى ماتەريال­دار قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبى­رىن­شى ارحيۆ قورىنان انىقتالدى. ناتي­جەسىندە، قىتايدا «چوۋبان يۋ شي­­مو» اتپەن بەلگىلى، تسزۋنلي گەگو شيۋ يامىن (سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەلە­شەك ۇلگىسى – ءارتۇرلى ەلدەر ىستەرىن جالپى باسقارۋ جونىندەگى كەڭسە) قۇجات­تارىمەن (ليتوگرافيكالىق فوتو قۇجاتتار كوشىرمەسى، سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار، جۋرنالدار) تولىقتى. بۇندا قازاقتاردى قونىستاندىرۋ، قازاق حاندىقتارىن ساق­تاۋ تۋرالى، ولاردىڭ سينتسزيان حالىق­تارىنىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋى تۋرالى، قىتايدىڭ قازاقستانعا قاتىستى ساياساتى تۋرالى ماتەريالدار جيناقتالعان. ابىلاي، ابىلمامبەت، بولات جانە باسقا حانداردىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى، تەزەك سۇلتان، التىنسارى حان، ءوزىن ءوزى حان دەپ جاريالاعان شورتان حان تۋرالى سيرەك كەزدەسەتىن ماتەريالدار بار.

اراب قولجازبالار ينستيتۋتىنان، «دار ۋل-كۋتۋب ۆا-ل-ۆاسايك ال-كاۋميا» (ۇلتتىق كىتاپتار مەن قۇجاتتار ءۇيى) قورىنان IX-XIII ع. اراب عالىمدارى، تاريحشى، ساياحاتشىلارى يبن حوردادبەك، ءال-حاماداني، ءال-قازۋيني، ءال-ماقديسي، ءال-ماسۋدي، سۋحراب، ءال-يدريسي، ءال-يستاحري، يبن حاۋكال، يبن رۋستەنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن شىعارمالارى، عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن تۇركى تايپالارىنىڭ اسكەري ونەرىنە قاتىستى ورتا عاسىرلىق قولجازبالاردىڭ، ورتاعاسىرلىق كارتالار­دىڭ كوشىرمەلەرى الىنعان بولاتىن.

مىسىر ۇلتتىق كىتاپحانا قورى مەن ارحيۆىندەگى شاعاتاي، پارسى، تاريحي وسمان تىلدەرىندەگى 23 مىڭ قولجازبالار مەن شىعىس باسىلىمدارىنىڭ كورسەتكىشىن جاساعان بيبليوگراف، وريەنتاليست، تەگى قازاق، جەتى ءتىلدى مەڭگەرگەن (پۋشتۋ، فرانتسۋز، پارسى، اراب، تۇرىك، قازاق، وزبەك) مى­سىر­لىق عالىم ناسروللا مۋباششير ات-ءتارازيدىڭ (15.03.1922 – 20.04.2002) جەكە قورى سىيعا تارتىلدى، ات-ءتارازيدىڭ قورىندا تۇرىك قولجازبالارىنىڭ كاتالوگى، ولەڭدەرى، ەڭبەكتەرى، فوتوسۋرەتتەرى جيناقتالعان.

قازاقستان تاريحىنا قاتىستى شەتەل دەرەكتەرىنىڭ بىرىڭعاي دەرەكقورىن قۇرۋ جانە تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتار مەن قولجازبالاردى انىقتاۋ، جيناۋ جو­نىن­دەگى جۇمىستاردى ادىستەمەلىك قام­تا­ماسىز ەتۋ جانە ۇيلەستىرۋ، ولاردى ارحەوگرافيالىق سيپاتتاۋ ماقساتىندا قا­زاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №183 قاۋلىسىمەن 2005 جىلدىڭ 1 ناۋ­­رى­زىندا «ارحەوگرافيا جانە دەرەك­تانۋ ۇلتتىق ورتالىعى» قۇرىلدى. بۇل ورتالىق قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2017 جىلى 31 مامىرداعى № 321 قاۋلىسىمەن «قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعى بولىپ قايتا قۇرىلدى.

شەتەل ارحيۆىنەن جيناقتالعان دەرەك­تەردىڭ باسىم بولىگى تاريحي ارحيۆ – قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەم­لە­كەتتىك ءارحيۆى مەن قازاقستان رەس­پۋب­­ليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2006 جىلعى 19 شىلدەدەگى № 692 قاۋلىسىمەن اشىل­عان ەلورداداعى تاۋەلسىز ەل تاريحىن جي­ناق­تايتىن، ساقتايتىن جانە ۇرپاق­تان ۇرپاققا جەتكىزەتىن «قازاقستان رەس­پۋب­لي­كاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى» (رەسمي اشىلۋى 2006 ج. 14 جەلتوقسان) قورىندا ساقتاۋلى.

ارحيۆتەردە قۇندى قۇجاتتاردىڭ جي­­ناقتالۋىنا تاريحشى عالىمدار، شىعىس­تانۋشىلاردىڭ ۇلكەن شوعىرى كومەك كورسەتتى. بۇل ءىستىڭ باستاۋىندا ارحيۆيستەرمەن بىرگە تاريحشى-عالىمدار ك.ل.ەسماعانبەتوۆ، م.قويگەلديەۆ، ۆ.ز.گاليەۆ، گ.ك.كوكەباەۆا، ب.اياعان، قىتاي، موڭعول دەرەكتەرى بويىن­شا ك.ش.حا­فيزوۆا، ق.سارتقوجا، ن.مۇحا­مەدحان، ج.وشان، اراب، تۇرىك دەرەكتەرى بويىنشا ءا.دەربىسالى، ب.كومەكوۆ، ب.باتىرشا ۇلى، ج.م.تۋليباەۆا، د.ەسەن­جان، د.قىدىرالى، ى.پالتورە، ن.با­زىل­حان، ارميان-قىپشاق دەرەكتەرى بويىنشا س.كۋداسوۆ، ا.ن.گاركاۆەتس كەرەك كەزىندە اقىل-كەڭەسىن بەرىپ، كەرەك كەزىندە ارحيۆ قويمالارىندا وتىرىپ، ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. قازاقستان تاريحىنا قاتىستى شەتەل دەرەكتەرىن ىزدەستىرۋ، جيناقتاۋ ىسىنە ءوز ۇلەسىن قوستى.

ارحيۆتانۋشىلار دا ءوز كەزەگىندە شەتەل ارحيۆتەرى مەن عىلىمي مەكەمەلەرىنەن، كىتاپحانالارىنان الىنعان دەرەكتەردى توپتاستىرىپ «اقپاراتتىق انىقتامالىق. قازاقستان تاريحى شەتەل مۇراعاتتارىندا» اتتى انىقتامالىقتىڭ 8 تومىن شى­عار­­­دى. اتالعان انىقتامالىقتا رە­سەي­­دىڭ فەدەرالدى ارحيۆتەرىمەن قاتار، تا­تارستان، باشقۇرتستان رەسپۋب­ليكا­لارى­نىڭ ۇلتتىق ارحيۆتەرى، ال­تاي ولكەسى، استراحان، ءنوۆوسىبىر، تۇمەن، ومبى، ورىنبور، سۆەردلوۆسك (ەكا­تە­رينبۋرگ ق.)، چەليابى، توبىل مەملە­كەتتىك ارحيۆتەرى مەن ارمەنيا، بەلارۋس، ۆاتيكان، ماجارستان، گەرمانيا، گرۋزيا، ەگيپەت، يتاليا، يس­پا­نيا، اقش (گۋۆەر ءارحيۆى)، قىتاي، پول­شا، تۇركيا، وزبەكستان، فرانتسيا مەم­لەكەتتەرىنىڭ ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانا، عىلى­مي مەكەمەلەر قورلارىندا جاتقان قا­زاق­ستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇ­جات­­تاردىڭ ءتىزىمىن جارىققا شىعاردى. انىق­تامالىقتا قۇجاتتىڭ ورنى ناقتى كورسەتىلگەن، كوشىرمەسى الىنعان بولسا قازاقستاننىڭ ارحيۆىنە سىلتەمە جاسالعان. اتالعان انىقتامالىق تا­ريح­شى-عالىمدار مەن ارحيۆيستەردىڭ زەرتتەۋلەرىنە باعىت-باعدار بەرەتىن قۇندى قۇرال بولىپ وتىر. جيناقتالعان قۇجاتتار نەگىزىندە عىلىمي جۇمىستار، قۇجاتتار جيناقتارى جاريالانۋدا.

ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە باعىت­تالعان «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسى اياسىندا جۇمىس جالعاسۋدا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى ق.ك.توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىندا ء«اربىر حالىق ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ءوزى جازۋعا ءتيىس. بوتەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىمەن جۇرۋگە بولمايدى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جازىلعان شەجىرە ۇرپاقتىڭ ساناسىن وياتىپ، ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىن­دىك بەرەدى»، دەيدى. راس، تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحىن ءوز ەلىنىڭ تاريحشىسى جازادى، سۇيەنەرى – ارحيۆ، سوندىقتان ۇلت تاريحىن ساناعا ءسىڭىرۋ ىسىندە ارحيۆ قورىن ساقتاۋ مەن بايىتۋ قاجەتتىلىگى، ماڭىزدىلىعى ارتا بەرەدى.

عازيزا يساحان،

نۇر-سۇلتان قالاسى 

مەملەكەتتىك ارحيۆى عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى