مۇمكىندىگى مول تاۋ-كەن سالاسى نەلىكتەن ەل ەكونوميكاسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسا الماي وتىر؟

ەلىمىزدىڭ جەر قويناۋىنىڭ بار-جوعى 25 پايىزى زەرتتەلگەنىن جانە 200 مەتردەن تەرەڭ زەرتتەۋلەر تولىق جاسال­ماعاندىعىن ەسكەرسەك، ەكونو­ميكالىق الەۋەتىمىزدىڭ ارتۋى وسى گەولوگيانى دامىتۋدى قولعا الۋى­مىزعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اڭعارا­مىز. الايدا گەولوگيا جانە تاۋ-كەن عى­لىم­دارى جەرمەن-جەكسەن بولدى، «مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى مەتالدىڭ ءبارى بار» دەپ كۇپىنگەنىمىزبەن، وندىرىلەتىن مەتالل تۇرلەرى ساۋساقپەن سانارلىق. ەكس­پورتقا كوبىنە شيكىزات كۇيىندە كەتىپ جاتىر.

بارلىق ماسەلە 2018 جىلى كۇشىنە ەنگەن جاڭا «جەر قويناۋى جانە جەر قوي­ناۋىن پايدالانۋ» كودەكسى قابىل­دانعاننان كەيىن شەشىلەدى دەگەن ءۇمىت كۇننەن-كۇنگە ازايىپ بارادى. سەبەبى كودەكستىڭ تولىققاندى قولدانىلۋى ءۇشىن ءتيىستى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى اياعىنا دەيىن اتقارىلمادى. ايتا كەتۋ كەرەك، جاڭا زاڭناماعا ءسوز جوق، باتىس ەلدەرىندە، اسىرەسە ەكونوميكالىق قۇرى­لىمى بىزگە جاقىن اۋستراليا، كانا­دا سياقتى ەلدەردە (تاۋ-كەن سالاسى دامىعان، الىپ كەنىشتەرگە باي اۋما­عى بار) قولدانىلاتىن زاڭداردان پرو­گرەسسيۆتى نورمالار كوپتەپ الىنعان، تمد ەلدەرى بويىنشا كوش ىلگەرى جاڭا­شىل زاڭناما رەتىندە تانىلعان.

الايدا زاڭىمىز جاڭاشىل بولعانى­مەن، ونى ىسكە اسىرۋ، قولدانۋ ماسە­لەسى بىزدەگى بيۋروكراتيانىڭ تەپكىسىنە ۇشى­راپ، جاعدايدى ودان سايىن كۇردەلەندىرە تۇسۋدە. گەولوگيا سالاسىن دامىتۋعا، كەن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ سالاسىن جان­دان­دىرۋعا، سالاداعى سالىقتارعا قاتىستى سان الۋان ماسەلەلەر تولىق شەشىمىن تاپپادى. وسى ماسەلەلەر پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جولداۋلارى مەن سويلەگەن سوزدەرىندە ۇنەمى كوتەرىلىپ كەلەدى. مىسالى، 2021 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندەگى جولداۋىندا: «بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ رەسۋرستىق الەۋەتى تولىق اشىل­ماعانىن، گەولوگيالىق تۇرعى­دان زەردەلەنۋ دەڭگەيى تومەن ەكەنىن قاپەر­دەن شىعارماعان ءجون. ساپالى گەولو­گيا­لىق اقپاراتتىڭ  ينۆەستورلارعا قول­جەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت. وسىعان وراي ءتۇرلى ۆەدومستۆولارعا باعىناتىن بىتىراڭقى مەكەمەلەردىڭ نەگىزىندە ءتيىمدى ۇلتتىق گەولوگيا قىزمەتىن قۇرۋ كەرەك. بۇل ورگان جەر قويناۋىن كىمگە جانە قالاي بەرۋدى شەشەتىن مونوپوليستكە اينالماۋعا ءتيىس. ونىڭ مىندەتى – ينۆەستورلارعا كەشەندى قىزمەت كورسەتىپ، قولداۋ ءبىلدىرۋ. جەر قويناۋىن پايدالانۋ سالاسىنا، اسىرەسە گەولوگيالىق بارلاۋ جانە جەر قويناۋىن كەشەندى زەرتتەۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن قاجەت. ۇلت جوس­پارى اياسىندا باستالعان رەفورمالاردى سوڭىنا دەيىن جەتكىزگەن ءجون. اتاپ ايتقاندا، گەولوگيالىق اقپاراتتىڭ اشىق تسيفرلى مالىمەتتەر بازاسىن قۇرىپ، ونى ينۆەس­تورلار ءۇشىن قولجەتىمدى ەتۋ كەرەك» دەپ ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. بىراق وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى جاعدايدا بۇل تاپسىرمالاردىڭ جارىم-جار­تىلاي عانا، قاعاز جۇزىندە ورىندالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.

سونداي-اق 2022 جىلدىڭ 11 قاڭ­تارىن­داعى پارلامەنتتەگى سوزىندە: «شيكى­زاتتىڭ باعاسىنىڭ ەداۋىر ارتۋى­نا بايلانىستى تاۋ-كەن سالاسىنداعى كا­سىپ­ورىنداردىڭ تابىسى ءوستى. مۇنى ءبىز بىلەمىز. ۇكىمەتكە بيۋدجەتكە قوسىمشا تۇسىمدەردى ارتتىرۋدى قاراستىرۋدى تاپسىرامىن. ونىڭ ورنىنا جاڭا كەن ورىندارىن بارلاۋعا جانە يگەرۋگە كەڭىنەن جەڭىلدىكتەر بەرۋگە بولادى» دەگەن-ءدى. ەگەر بۇل تاپسىرمالار ساپالى ورىندالاتىن بولسا، ەلىمىزدىڭ تاۋ-كەن سالاسىنا سەرپىلىس بەرەتىنى انىق.

ءبىز وسى ورايدا اتالعان سالانىڭ قازاق­­ستان ەكونوميكاسىنىڭ لوكومو­تيۆى­نە اينالۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىر­عان مىناداي تەرىس ىقپالدارعا نازار اۋدارىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋ قاجەت دەپ سانايمىز.

 قاعازباستىلىق ادىم اشتىرمايدى 

بۇل سالاداعى ەڭ باستى، ءبىرىنشى كەزەك­تەگى ماسەلە – گەولوگيالىق مالىمەت­تەر­دى تسيفرلاندىرۋ جانە ولارعا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ.

جاڭا زاڭناما بويىنشا جەر قوي­ناۋىنا ء«بىرىنشى كەلگەن – ءبىرىنشى الادى» دەگەن قاعيدا ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ىس­كە اسىرىلۋىن ون كۇن ىشىندە قام­تاما­سىز ەتۋ كەرەك. الايدا قازىرگى جاع­دايدا بارلاۋ ليتسەنزياسىن الۋعا ءۇش ايدان ءبىر جىلعا دەيىن ۋاقىت كەتەدى. سەبەبى گەولوگيالىق مالىمەتتەر قاعاز جۇزىندە «كازگەوينفورم» كومپانيا­سىنا قاتىستى گەولوگيالىق قوردىڭ جەرتولەلەرىندە ءۇيىلىپ جاتىر، ونىڭ ءوزى تولىقتاي ەمەس. ياعني ەگەر گەولوگيالىق ليتسەنزيا الۋعا بەكىنسەڭىز، الدىمەن گەولوگيالىق قورداعى قاعازداردى نەمەسە ونىڭ اۋماقتىق بولىمىندەگى قاعازداردى اقتارىپ، مالىمەت ىزدەيسىز. وعان ەكى-ءۇش ايداي ۋاقىتىڭىز، قوماقتى اقشاڭىز جانە ءبىرشاما جۇيكەڭىز كەتەدى. سوسىن، ونىڭ مەملەكەتتىك جەر قويناۋى قورىن باسقارۋ باعدارلاماسىنا (مجققبب) قوسىلۋىن سۇراپ وكىلەتتى ورگانعا ءوتىنىش جازاسىز. قارالۋى ءىس جۇزىندە بەس ايداي ۋاقىتتى الادى. سودان كەيىن عانا ليتسەنزيا الۋعا ءوتىنىش بەرە الاسىز. بۇل ارينە، ەڭ وڭاي جولى. كەيدە ليتسەنزيا الۋ كەزىندە «بۇل ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماققا كىرەدى» دەگەن باس تارتۋ حاتىن الۋىڭىز دا مۇمكىن. ونداي جاعدايدا الدىنداعى بارلىق شىعىندارىڭىز دالاعا كەتتى دەگەن ءسوز.

 تسيفرلاندىرۋ قاشان جۇزەگە اسادى؟

وسىنداي فاكتىلەر بىركەلكى، باسى بىرىكتىرىلگەن گەولوگيالىق مالى­مەت­تەردىڭ تسيفرلاندىرىلعان، ەلگە اشىق، قول­جەتىمدى نۇسقاسىنىڭ جوقتىعى سەبەبىنەن تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى 2015 جىلدان بەرى مەملەكەتتەن قارجى ءبولىنىپ، تسيفر­لاندىرۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان، 2018 جىلى ىسكە قوسىلۋعا ءتيىس بولعان ۇلتتىق گەو­لوگيالىق مالىمەتتەر قورى ءالى دە ىسكە قوسىلعان جوق. گەولوگيا كوميتەتى ىسكە قوسامىز دەپ كورسەتكەن نۇسقاسى مۇلدەم شيكى، ەشقانداي قاجەتتى فۋنكتسيا­لاردى اتقارا المايدى. بۇل – حالىق­ارالىق ارەنادا، ءبىزدىڭ ەلگە ينۆەستيتسيا سالۋعا دا­­يىن شەتەل ينۆەستور­­لارى تۇرماق، ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىق­تاعى ينۆەستورلاردىڭ الدىندا كۇلكىگە قال­دىراتىن جاعداي. اۋستراليا مەن كانا­دانى ايتپاعاندا، افريكالىق ناميبيا، تانزا­نيا نەمەسە ليبەريا ەلدەرىنىڭ دەڭگەيى­نە جەتە الماي وتىرمىز (ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى وسى ەلدەردىڭ گەولو­گيا­­لىق قورلارىن اشىپ كورۋگە بولادى).

 جاڭارتىلعان كارتوگرافيالىق مالىمەتتەر جوق

ەكىنشى ماسەلە، كارتوگرافيا سالا­سىنداعى ەل ەكونوميكاسىندا قولدا­نىلاتىن اشىق تۇردەگى كوورديناتتار جۇيەسىنىڭ جانە جاڭالانعان ماسشتابى كىشى كارتالاۋدىڭ جوقتىعى.

بىزدە سك-42 دەگەن بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندەگى قورعانىس سالاسىنا تيەسىلى كوورديناتتار جۇيەسى پايدالانىلادى، ونىڭ كوپ بولىمدەرى مەملەكەتتىك قۇپيا بولىپ سانالادى. وسى سەبەپتى، گەولوگيالىق مالىمەتتەردى زەرتتەۋ جانە زەردەلەۋ كەزىندە كوپتەگەن قاتەلىككە ۇشىراپ جاتادى. بۇل ماسەلە بويىنشا جىلدار بويى قاراجات ءبولىنىپ كەلەدى. ءار كەزدە ىستەلىنگەن جۇمىستار جايىندا ەسەپ بەرىلەدى، بىراق ناقتى ناتيجە جوق. وسى ۋاقىت ىشىندە گۋگل، ياندەكس، 2GIS كومپانيالارى ەلىمىزدى ءۇش وراپ ونلاين كارتاعا ءتۇسىرىپ تاستادى، ونىڭ قىزىعىن كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ ءجۇرمىز.

جۇمىستاردىڭ ەسەبى جاريالانبايدى

ءۇشىنشى ماسەلە، مەملەكەتتەن قارجى ءبولىنىپ وسى كۇنگە دەيىن جاسالىپ كەلە جاتقان اۋماقتىق گەولوگيالىق مەم­لەكەتتىك زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتي­جەسىنىڭ جوقتىعى. 2003-2019 جىلدارى وسى ماقساتقا بولىنگەن اقشا سوماسى 200 ملرد تەڭگەنى قۇراپ وتىر (ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستارى مي­نيستر­لىگىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرىنە سايكەس). الايدا ەشقانداي ناتيجە كورىن­بەيدى: جاڭادان اشىلعان ۇلكەن كەن ورىندارى دا، قارجىنىڭ قانداي جۇمىستارعا جۇمسالعاندىعى دا، ەڭ بولماعاندا سول بۇرعىلاۋ ارقىلى جا­سال­عان جۇمىستاردىڭ قولجەتىمدى قو­رى­تىندى ەسەپتەرى دە جوق. دامىعان ەلدەردە قولدانىلاتىن زاماناۋي تەحنو­لوگيالاردىڭ بۇل باعىتتا قول­دانىلماۋى دا تۇسىنىكسىز. مىسالى، سپۋت­نيك ارقىلى گەو­لوگيالىق-مينە­رالو­گيالىق زەرتتەۋلەر، ۇشاق، تىكۇشاق نەمەسە درونداردى پايدالانىپ، اۋماقتىق اەرو­گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر، ول ناتي­جەلەردى زەردەلەۋ ارقىلى اۋماق­تىق كورىنىستەردى، كارتالاردى ءتۇزۋ جۇمىس­تارى نەلىكتەن جۇرگىزىلمەيدى؟

 سالىقتىق وزگەرىستەر ءھام قارجى ماسەلەسى

ءتورتىنشى ماسەلە، جاڭا زاڭنامالار­مەن باسقاشا جۇيە قۇرىلعانىنا قاراماس­تان، سالىقتار بويىنشا قاجەتتى وزگەرىس­تەر جاسالمادى. مىسالى، گەولو­گيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەزىندەگى الىناتىن قىزمەتتەر مەن جۇمىستاردى قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋ، بىرنەشە جەر قويناۋى تەلىمدەرىن العاندا، بىرەۋىنەن ەشقانداي پايدالى قازبالار تابىلماعان جاعدايدا، ونىڭ شىعىندارىن باسقا تەلىمدەرگە ەسەپكە الۋ. مۇنداي شارالار گەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قارجى سالۋدى ىنتالاندىرىپ، كەيىننەن ەسەلەپ سالىقتار اكەلەدى. بۇل سالىقتاردىڭ وڭتايلاندىرىلۋى جاقسى سەرپىلىس بەرەر ەدى.

بەسىنشى ماسەلە، گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى قار­جى كوزدەرىنىڭ جوقتىعى. ءبىزدىڭ ەلدە قار­جى كوزى نە بانك نەسيەسى، نە مەملە­كەت­تىك قارجى. باسقا ەلدەردىڭ كوبىندە وسى سەگ­مەنتتە ىستەيتىن قور بيرجالارى، ار­نايى تىكەلەي ينۆەستيتسيالاۋ قور­­لارى سياقتى قۇرالدار بارشىلىق. «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالى­عى­نىڭ قۇرىلۋىنا قاراماستان، بىزدە بۇل با­عىت­تا اتقارىلعان جۇمىستار جەتكى­لىك­سىز. باسقا ەلدەردەگى سياقتى گەولوگيا جانە تاۋ-كەن سالاسىنداعى شاعىن كوم­پانيا­لار­دىڭ بىزدە دامىماعانى وسى ماسەلەگە دە باي­لانىستى. بۇگىندە جۋ­نيور كومپانيا­لار رە­تىندە تانىمال وسىن­داي قۇرىلىم­دار­مەن الەمدە 65%-عا دەيىن جاڭا كەن ورىن­دارى اشىلۋدا. ال ءبىزدىڭ ەلدە بۇل سالا­داعى شاعىن كومپانيالار مەشەل كۇيدە.

تاعى ءبىر ماسەلە، بىتىراڭقى مەكەمە­لەردىڭ نەگىزىندە، ءتيىمدى ۇلتتىق گەولوگيا قىزمەتىن قۇرۋ قاجەتتىلىگى. مۇنى پرەزيدەنتىمىز دە ايتىپ وتىر.

سالا ماماندارىنىڭ وسى تۋرالى ايتقان ۇسىنىستارى ءتيىستى مينيسترلىك تاراپىنان تۇسىنىسپەۋشىلىككە ۇشىراۋدا. مۇنداي قىزمەت كوپتەگەن ەلدە ۇيىمداس­تىرىلعان جانە گەولوگيالىق كومپەتەنتسيالار مەن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ عىلىمي ورتالىقتارى رەتىندە تانىمال.

جاڭا زاڭنامالارعا سايكەس قازاق­ستانداعى رەسۋرستاردى ەسەپتەۋدىڭ حالىق­ارالىق ستاندارتتارى قابىلداندى (مىسالى، اۋستراليادا JORC، كانادادا 43-101، ەلىمىزدە قازRC)، سوعان باي­لانىس­تى كوپتەگەن مەملەكەتتىك فۋنك­تسيا باسقاشا وزگەردى. الايدا كەي­بىر مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان ەسكى جۇيەنى قالدىرۋ ءۇشىن سابوتاج­دار جاسالىپ، سول جۇيەگە قايتۋ ءۇشىن بەلسەندى ارەكەتتەر جاسالۋدا. سون­دىق­تان جاقىندا شىققان ۇكىمەت قاۋلى­سىنا سايكەس ۇلتتىق گەولوگيالىق قىز­مەتى «قازگەوينفورم» مەملەكەتتىك كومپا­نيا­سىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلىپ، وعان «قاز­گەولوگيا» اق-ىن قوسۋ مىندەتتەلىپ وتىر. ال ەشقانداي فۋنكتسياسىز قالعان گەولوگيا كوميتەتى شە؟ ءار ۆەدومستۆودا وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن گەولوگيا سالاسىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى شە؟ ناقتى ايتقاندا، پرەزيدەنت تاپسىرماسى ءاتۇستى ورىندالدى دەسە دە بولادى. بۇل بيۋروكراتيا مەن ۆەدومستۆو مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەستىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى ايدان انىق.

 كەن ءوندىرۋ جانە بايىتۋ سالاسىنداعى تۇيتكىلدەر

ەڭ باستى ماسەلە – جوعارىدا ايتىل­عان گەولوگياداعى تۇيتكىلدەردەن تۋىن­دايتىن مينەرالدىق شيكىزات قور­لارىن كوبەيتۋ. نەگىزى، تاۋ-كەن سالاسى دامىعان مەملەكەتتەردە شيكىزات قورلارىن دا­يىنداۋ كوەففيتسيەنتى ەكىگە تەڭ. ياعني ءار وندىرىلگەن كەنگە ەكى ەسە كوپ شيكىزات قورى زەرتتەلىپ، دايىندالۋى كەرەك. الاي­دا بۇل وتە اۋىر ماسەلە، كەن ءوندىرۋشى ۇل­كەن كومپانيالاردىڭ گەولوگيالىق زەرت­­­­تەۋلەردى كۇشەيتۋى، ارنايى ەنشىلەس كاسىپ­­­ورىنداردى قۇرۋى وسىعان تىكەلەي باي­­لانىستى قاجەتتىلىك. جوعارىدا ايت­قانداي، شاعىن كومپانيالار دا تيىسىنشە وسى سەبەپتى دامي الماي وتىر.

ەكىنشى ماسەلە – سالىق جۇيەسى. بۇل سالاداعى رەسۋرستاردى ەسەپتەۋدىڭ حالىق­ارالىق ستاندارتتارىنا وتكەنىنە قارا­ماستان، سالىق جۇيەسى كەڭەستىك كەزەڭ­دەگىدەي جۇيەدە قالىپ وتىر. دامىعان مەم­لەكەتتەردەگىدەي ساتىلاتىن ءونىم كولەمىنە سالىناتىن رويالتيدىڭ ورنىنا وندىرىلگەن ءار كەن سالماعىنا سالىناتىن پايدالى قازبالار ءوندىرۋ سالىعى ساقتالعان. بۇل – ءونىمدى تەرەڭ وڭدەۋگە ىنتالاندىرمايتىن، جەر قويناۋىندا مەتالل قالمايتىنداي قوپارىپ الۋعا مىندەتتەيتىن جۇيە. ياعني قورشاعان ورتانى ساقتاۋ شارالارى ءۇشىن دە ءتيىمسىز. ايتىلعان ۇسىنىستاردى سالىق ورگاندارى مۇلدەم قابىلدامايدى، ەرتەڭگى كۇندى، ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلاۋدى ويلاستىرمايدى. بۇدان باسقا، نەگىزگى مەتالدارمەن بىرگە كەندە كەزدەسەتىن سيرەك مەتالداردى ءوندىرۋدى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ولاردى فاكتى بويىنشا ەسەپكە الۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى دە سالىق ورگاندارى قابىلداماي تاستادى. بۇل دەگەنىمىز، سيرەك جانە جەردە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار ءوندىرۋ ىسىنە بالتا شابۋ دەگەن ءسوز. ەگەر ۇسىنىلعانداي مەحانيزم ەنگىزىلەتىن بولسا، ول سالىق ءتۇسىمىن كوبەيتەتىنى دە ءشۇباسىز.

ءۇشىنشى ماسەلە، 2010 جىلدارعا دەيىن زاڭنامالاردا بولعان قازاقستاندا وندىرىلگەن مەتالل كونتسەنتراتتارىن ينس­پەكتسيالىق باقىلاۋدان وتكىزۋ جۇيەسىنىڭ «جوعالىپ» كەتۋى. وسى سەبەپتى، ەلدەن ەكسپورتقا كەتىپ جاتقان كونتسەنتراتتار قۇرامىندا وندىرۋگە جارامدى باعالى نەمەسە سيرەك مەتالداردىڭ بار-جوعىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇل دا سالىق سالىنباي كەتىپ جاتقان مەتالداردىڭ ەسەبى جوق ەكەندىگىن كورسەتەدى. مۇنداي باقىلاۋ ارينە ەلىمىزدەگى ءىرى كومپانيالارعا اسا ۇناي قويمايدى.

گەولوگيا جانە تاۋ-كەن سالاسىنداعى عىلىمنىڭ جاعدايى قانداي؟

بۇگىندە ءبىز بۇرعىلاۋدان العان كەرن­نەن (بۇرعىلاۋ كەزىندە الىناتىن نۇسقا) باستاپ، كەننەن مەتالدى ءبولۋ ءادىسىن تابۋعا سىناق جاساۋ ماقساتىندا الىناتىن كەن كولەمىنە دەيىن بارلىعىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ ءۇشىن شەتەلدەردەگى حالىق­ارالىق لابوراتوريالىق عىلى­مي ورتالىقتارعا جىبەرەمىز. سول ورتالىق­تاردا كەزەككە تۇرىپ، وتە كوپ كولەمدە ۋاقىت پەن قارجى جۇمساۋ ارقىلى ناتي­جەلەرىن الامىز. ياعني «مەندەلەەۆ كەستە­سىندەگى بارلىق مەتالل بار» دەپ ماق­تاناتىن ەلىمىزدە حالىقارالىق دەڭ­گەيدە تانىلعان لابوراتوريالار مەن سىناق وت­كىزەتىن عىلىمي ورتالىقتار جوق. كوپ­تەگەن نۇسقا ەۋروپا، كانادا، رەسەي جانە قىتاي عىلىمي ورتالىق­تارى­نا جىبەرىلىپ، سول جاقتان ناتيجە كۇ­تىپ تەلمىرەمىز. وزىمىزدەگى بار عى­لى­مي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ورتا­لىق­تاردىڭ قورىتىندىلارى حالىقارا­لىق دەڭگەيدە مويىندالمايدى. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە دە قاتىستى ماسەلە ەكەنىن ۇمىتپايىق.

جوعارىدا ايتىلعان جايتتار وسى سالاداعى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ از عانا بولىگى. تاۋ-كەن سالاسىنىڭ الەۋەتى ءبىزدىڭ ەلدە زور ەكەندىگى بەلگىلى. مىسالى، ءبىر ۇلكەن كەن ورنىنىڭ اشىلۋى تىكەلەي جانە جاناما ون مىڭعا جۋىق ادامدى جۇ­مىس­پەن قامتيتىنى، ءوڭىردىڭ جانە تۇتاس ەلى­مىز­دىڭ ەكونوميكاسىنا سا­لىقتار مەن تۇ­سىم­دەر ارتاتىنى قۇپيا ەمەس. مۇنداي كەن ورىندارىنىڭ كوپ­تەپ اشىلۋى يندۋست­ريا­­­­ل­اندىرۋدى قار­قىندى جۇرگىزۋگە ۇلكەن سەر­پىن بەرە­دى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋعا تىكە­لەي ىقپال ەتەدى. سوندىقتان سالا­نىڭ قارقىندى دامۋى ءۇشىن جاڭا زاڭنا­مامەن باستالعان رەفورمالاردى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ءسوزىمىزدى تۇيىندەي ايتساق، گەولوگيالىق مالى­مەتتەردى تسيفرلاندىرىپ، ونى ەكولو­گيالىق، جەر قاتىناستارى، ەلدى مەكەندەر، ينفراقۇرىلىمدىق وبەكتى­لەرمەن ۇيلەستىرىپ، قولجەتىمدى ەتۋ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ىقپالىن ازايتىپ، ادام فاكتورىن جويۋ كەرەك. بۇل ىشكى جانە شەتەل ينۆەستورلارىن كوپتەپ تارتۋعا كومەك بەرەدى.

– قازاقستان اۋماعىنىڭ تۇگەل قول­جەتىم­دىلىگىن اشىپ، مەملەكەتتىك جەر قويناۋى قورىن باسقارۋ باعدارلاماسىن (مجققبب) جويۋ قاجەت. بۇل ۋاقىتشا وتپەلى كەزەڭدە قولدانىلۋعا ءتيىس بولاتىن. قازىرگى كەزدە سىبايلاس جەمقورلىققا جەتەلەۋى مۇمكىن فاكتورعا اينالدى.

– ەل ەكونوميكاسىندا پايدالاناتىن جاڭا كوورديناتتار جۇيەسىن ەنگىزۋ، ماسشتابى كىشى گەولوگيالىق كارتالاردى جاساۋ جۇمىستارىن جەدەل قولعا الۋ;

– جەر قويناۋىن مەملەكەتتىك گەولو­گيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا وسى كۇنگە دەيىن بولىنگەن قارجىنىڭ جۇمسالۋىن زەرتتەپ، سول جۇمىستاردىڭ قورىتىندى ەسەپتەرىن اشىق جاريالاۋ. مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن تەك اۋماقتىق زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋ، سپۋتنيكتىك، اەروگەوفيزيكالىق زامانۋي ادىستەردى قولدانۋ، مەملەكەت ەسەبىنەن بۇرعىلاۋعا تىيىم سالۋ;

– گەولوگيا جانە تاۋ-كەن سالاسىندا سالىقتىق جۇيەنى رەتتەۋ، گەولوگيالىق جۇمىستاردا الىناتىن قىزمەتتەر مەن جۇمىستاردى قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋ، بىرنەشە جەر قويناۋى تەلىمدەرىن العاندا، بىرەۋىنەن ەشقانداي پايدالى قازبالار تابىلماعان جاعدايدا، ونىڭ شىعىندارىن باسقا تەلىمدەرگە ەسەپكە الۋ، رويالتيدى ەنگىزۋ، كەندە كەزدەسەتىن سيرەك مەتالداردى فاكت بويىنشا ەسەپكە الۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ;

– گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن قارجى كوزدەرىن ىنتالاندىراتىن قۇرالداردى ۇيىمداستىرۋ. مىسالى، حالىقارالىق «استانا» قارجى ورتالىعى نەگىزىندە شاعىن كومپانيالار ءۇشىن بيرجا ۇيىمداستىرۋ، ارنايى تىكەلەي ينۆەستيتسيالار قورلارىن قۇرۋعا جەڭىلدىكتەر جاساۋ;

– ءتيىمدى ۇلتتىق گەولوگيا قىزمەتىن قۇرۋ. ونىڭ قۇرامىنا «قازگەوينفورم» مەملەكەتتىك كومپانياسى، «قازگەولوگيا» اق (بۇرعىلاۋ قۇرىلىمدارىن جانە باسقا كومپانيالارمەن قۇرىلعان بىرلەسكەن كاسىپورىندارىن نارىققا شىعارىپ تاس­تاۋ ارقىلى)، گەولوگيا كوميتەتى جانە گەولوگيا سالاسىنداعى بارلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى كىرۋگە ءتيىس;

– مەتالل كونتسەنتراتتارىن ينسپەك­تسيالىق باقىلاۋدان وتكىزۋدىڭ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ. ونداي باقىلاۋدى جۇرگىزۋگە مەملەكەت ارقىلى اككرەديتاتسيا جاساپ، حالىقارالىق زەرتحانالاردى تارتۋعا بولادى;

– حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان لابوراتوريالىق عىلىمي ورتالىقتار قۇرىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن ىنتالاندىرۋ قاجەت.

قانات قۇدايبەرگەن،

بيزنەس ساراپشى، Grey Wolf Management كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى