كۇردەلى كەزەڭدە ازاماتتارىمىز قازاق حالقىن قولداۋعا جۇمىلدى

– قۇرمەتتى سادىر نۇرعوجا­ ۇلى، ەڭ اۋەلى ءبىزدىڭ گازەتىمىزگە سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

– سۇحباتىمىزدى باستاماس بۇ­رىن، سوڭعى قايعىلى وقيعا­لاردى ۇلكەن وكىنىشپەن قابىلدا­عا­نىمىزدى جانە قازا بولعانداردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسا وتىرىپ، باۋىرلاس ەلگە كوڭىل ايتقىم كەلەدى. بۇل – بارىمىزگە ورتاق ورنى تولماس اۋىر قايعى.

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قىر­عىزستان قازاقستان رەسپۋبلي­كا­سىنىڭ پرەزيدەنتى، قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆ­­تىڭ ىشكى ساياسي احۋالدى تۇ­راق­تاندىرۋ ءۇشىن جاساعان جىگەر­لى قادامدارى مەن قازاق­ستان­عا قارسى جوسپارلانعان تەررو­ريستىك اگرەسسياعا تويتارىس بە­رۋدەگى باتىل شارالارىن قول­دادى. ءبىز بۇل كۇرەستە قول ۇشىن سوزۋىمىز كەرەگىنە ءبىر مي­نۋت تا كۇماندانبادىق. ۇقشۇ بى­تىمگەرلىك كونتينگەنتى قۇرامىندا ءوز وكىلدەرىمىزدى جىبەردىك. قازاق­ستان بيلىگى ادامداردىڭ ولى­مىنە جانە بيلىكتى كۇشپەن باسىپ الۋ ماقساتىندا جاپپاي تارتىپ­سىز­دىكتەردى ۇيىمداستىرۋعا كىنالى ادامداردى تاۋىپ، جاۋاپ­كەر­شىلىككە تارتاتىنىنا سەنىمدىمىن. سونداي-اق تەكسەرۋ كەزىندە كىناسىز ازاماتتار زارداپ شەكپەۋگە ءتيىس.

بۇل كۇردەلى كەزەڭدە ءبىزدىڭ ازا­ماتتىق قوعام تىس قالماي، ىنتى­ماقتاستىق تانىتىپ، قازاقستان حالقىن قولداۋعا جۇمىلدى. ۆو­لونتەرلەر جاعدايعا بايلانىس­تى «ماناس» اۋەجايىنا الدىن الا جوسپارسىز كەلىپ قونعان قازاقستاندىقتاردى كۇتىپ الىپ، ورنالاستىرىپ، تاماقتاندىرىپ، قورداي اۋىلىنا دەيىن جەتكىزۋگە كومەكتەستى. باۋىرلاس ەكى ەل ارا­سىن­داعى وسى ءبىر ادامگەرشىلىك پەن ءبىر-بىرىنە كومەك قولىن سوزۋعا دايارلىق رۋحى قاتتى قۋانتادى.

– بىلتىر تۇركى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى ءسامميتى ءوتىپ، سول وتىرىستا بۇل قۇرىلىم تۇركى مەم­لەكەتتەرى ۇيىمى بولىپ جا­ريالانعانى بەلگىلى. باۋىرلاس ەلدەردىڭ وكىلدەرى باس قوسقان جيىندا ءسىز دە بولدىڭىز. جالپى، سوڭعى ۋاقىتتا ورتالىق ازيا­نىڭ، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ ىنتى­ماعى ارتىپ كەلەدى. وزبەك­ستان مەن قازاقستان وداقتاس­تىق قاتىناستار تۋرالى دەك­لا­راتسيانى قابىلدادى. سونداي-اق، قىرعىزستانمەن دە وسىنداي قۇجاتقا جانە ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى شارتقا قول قويىلعانى بەلگىلى. كەلەشەكتە قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قالاي ءوربيدى؟

– قىرعىزستان قازاقستان پرەزيدەنتى ق.تو­قاەۆ­تىڭ قىرعىز-قازاق قاتىناستارىن ودان ءارى نىعايتۋ جونىندەگى دوس­تىق باعىتىن قۇپ كورەدى. 2021 جىل­عى ناۋرىزداعى كەزدەسۋى­مىز­دە ق.توقاەۆ قازاقستان قىرعىز­ستان­دى وداقتاس رەتىندە عانا ەمەس، باۋىرلاس مەملەكەت رەتىندە قاراس­تىراتىنىن، قىرعىز حالقىن ءاردايىم قولداۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزگەن. ءبىز مۇنى باعالايمىز! شىن مانىندە، ءبىزدىڭ باۋىرلاس حالىقتارىمىز ارقاشان دوستىق پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇردى، اسىرەسە قيىن كەزەڭدەردە ءبىر-بىرىنە كومەك قولىن سوزا ءبىلدى.  قىرعىزدار قازاقتارمەن بۇدان كەيىن دە ءدال وسىلاي ءومىر سۇرۋگە جانە بولا­شاققا بىرگە قادام باسۋعا نيەتتى! بيىل 2022 جىلى تاۋەلسىز قىر­عىزستان مەن قازاقستان اراسىندا ديپلوماتيالىق قاتى­ناس­تاردىڭ ورناعانىنا وتىز جىل تولادى. وسىعان وراي، ءبىز قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.تو­قاەۆتىڭ جاۋاپتى ساپارمەن قىر­عىز­ستانعا كەلۋىن كۇتەمىز. بۇل وقي­عاعا شىن جۇرەكتەن قۋانار ەدىك!

مەملەكەتارالىق قارىم-قا­تىناسىمىز تاتۋ كورشى، وداقتاس جانە ستراتەگيالىق ارىپتەس رۋحىندا سەنىمدى دامىپ كەلەدى. سوندىقتان مەنىڭ قازاقستانعا جاساعان مەملەكەتتىك ساپارىم جايلى اتموسفەرادا وتكەنىن جانە كوپعاسىرلىق كورشىلەر ارا­سىنداعى سەنىمدى قارىم-قاتى­ناستى ودان ءارى نىعايتۋعا سەپ بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون. سول كەلىسسوزدەردە ساياسي ديالوگ بارلىق كوممۋنيكاتسيا دەڭگەيىندە، سونداي-اق جوعارى مەملەكەتارالىق، پارلامەنتارالىق جانە ۇكىمەت­ارالىق كەڭەستەر سياقتى قول­دا­نىستاعى تەتىكتەر ارقىلى تۇ­راقتى تۇردە قولداۋ تابادى دەگەن پىكىر ءبىراۋىزدان ايتىلدى. بارلىق دەڭگەيدەگى، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق جانە قاۋىپسىزدىك سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ بەلسەندى دا­مۋ قارقىنى جالعاسا بەرمەك. ەل­دەرىمىز تاياۋ شىعىس پەن اۋ­عان­ستانداعى بەلگىلى وقيعالارعا، سونداي-اق قوعامدىق دەنساۋلىق پەن ەكونوميكاعا ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرگەن پاندەمياعا بايلانىس­تى جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەرگە بىر­لەسىپ قارسى تۇرادى. كەلەسى جىلى قىرعىزستان مەن قازاقستان ىنتىماقتاستىقتىڭ كەشەندى باع­دارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى اياقتايدى. بيىل قازاقستاندا قىرعىزستاننىڭ مادەنيەت كۇندەرى وتەدى، بۇل باۋىرلاس حالىقتاردىڭ رۋحاني جانە مادەني بىرلىگىن ودان ءارى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز.

ءبىزدىڭ وڭىرلىك نەمەسە جاھاندىق وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇستانىمىمىز ءبىر نەمەسە كوپ جاعدايدا ۇقساس بولىپ كەلەدى. ءبىز بۇۇ، ەقىۇ، ۇقشۇ، ەاەو، تمد، شىۇ، تمۇ سەكىل­دى حالىقارالىق، وڭىرلىك جانە ينتە­گراتسيالىق ۇيىمدار شەڭبەرىندە ءوزارا تىعىز ارەكەت ەتەمىز جانە ءبىر-بىرىمىزگە قولداۋ بىلدىرەمىز.

كەزىندە قىرعىزستان ورتا­لىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشى­لارى­نىڭ العاشقى كون­سۋل­تاتيۆتىك كەزدەسۋىن قازاقستاندا وتكىزۋدى قولدادى. بيىل 2022 جىلدىڭ جازىندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ ءتورتىنشى كون­سۋل­­تاتيۆتىك كەزدەسۋىن وتكىزۋگە دا­يىن­دالىپ جاتقانىمىزدى ايتا كەتەيىن.

الداعى ءبىر-ەكى جىلدا قىر­عىزستان مەن قازاقستان اراسىن­داعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ دامۋى ساپالى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، شىن مانىندە بىرەگەيلىك ۇلگىسىنە اينالاتىنىنا سەنەمىن. قىرعىز رەسپۋبليكاسى بۇل ءۇشىن بار كۇشىن سالادى!

– قازاقستان – قىرعىز­­ستان­نىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىك­تەس­تەرىنىڭ ءبىرى جانە نەگىزگى ينۆەس­تورلارىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. سوڭعى 15 جىلدا قازاقستان
1 ميل­ليارد اقش دوللارىنان اس­تام قاراجات قۇيعان ەكەن. ءوزارا ساۋدا بايلانىسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن شەكارا بە­كەتتەرىنىڭ تاۋار وتكىزۋ جىلدام­دىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى تاۋار الماسۋ قار­قىنى قا­لاي؟ قازاقستان نارى­عى قىر­عىز كاسىپكەرلەرىن نەسى­مەن قىزىق­تىرادى؟ ال قازاق­ستاندىق ينۆەستورلار قىرعىز­ستاندا قاي سالالارعا قاراجات قۇيادى؟  

– كورشىلەرىمىزبەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ – ءبىزدىڭ سىرتقى ەكونو­ميكالىق ساياساتىمىزدىڭ باسىم بولىگى. قىرعىزستاندى ەكونوميكاسى قۋاتتى جانە نارىعى كەڭ ەلدەر قورشاپ جاتىر. ول، ەڭ الدىمەن، قىتاي، قازاقستان جانە وزبەكستان. ارينە، بۇل بەرىلگەن ارتىقشىلىق كوپماقساتتى ساۋدا-ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق ورناتۋ ءۇشىن مۇمكىندىك بەرەرى ءسوزسىز. قازاقستان – ءبىزدىڭ نەگىز­گى سىرتقى ەكونوميكالىق ارىپتەس­تەرىمىزدىڭ ءبىرى. پاندەميا باس­تالعاننان كەيىن بىلتىر العاش رەت ەكىجاقتى ساۋدا كولەمىنىڭ ءوسۋى (900 ملن اقش دوللارى) مەن تىكەلەي قازاق ينۆەستيتسيالارىنىڭ ارتۋى (38،7 ملن اقش دوللارى) تىركەلدى.

بۇگىندە قىرعىزستانداعى قا­زاقستاندىق بيزنەس قارجى-بانك سەكتورىندا، كەن ءوندىرۋ سالاسىن­دا، تاماق يندۋسترياسىندا، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ، كوممۋني­كاتسيا جانە بايلانىس سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى. ساپار بارىسىندا ۇيىمداستىرىلعان قىرعىز-قازاق بيزنەس-فورۋمىندا قازاقستاننىڭ ءىرى بيزنەس باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، ولاردى قىر­عىزستاننىڭ گيدروەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعىن قايتا وڭدەۋ، تۋريزم جانە باسقا دا سالا­لار­ىنداعى ءتيىمدى جوبالارعا بەلسەندى ينۆەستيتسيا سالۋعا شاقىرۋعا مۇم­كىندىك الدىم.

بۇل رەتتە، جالپى، ساۋدا مەن ەكونوميكاداعى قولدا بار الەۋەت پەن مۇمكىندىكتەر ءالى دە تولىق پايدالانىلماعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى بىلتىر ساۋىردە قورداي اۋىلىندا وتكەن قىرعىز-قازاقستان ۇكىمەتارالىق كەڭەسىنىڭ 9-نشى وتىرىسى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە ينۆەس­تي­تسيالىق، شەكارا ماڭى مەن وڭىر­ارالىق ىنتىماقتاستىقتى جان­داندىرۋدىڭ ورتاق جولدارىن قاراستىردى. ماسەلەن، ساۋ­دانى جانداندىرۋ ءۇشىن ءبىرىن­شى وڭىرارالىق فورۋم وتكىزىلىپ، قىر­عىزستاننىڭ شۋ جانە ىستىق­كول وبلىستارىندا كوتەرمە-تارا­تۋ ورتالىقتارىنىڭ، يندۋس­تريا­لىق ساۋدا-لوگيستيكالىق كەشەن­نىڭ جانە «الماتى – بىش­كەك» ەكونوميكالىق ءدالىزىنىڭ مەدي­تسينالىق رەفەرەنس-زەرتحانا­لارىنىڭ قۇرىلىسى جۇزەگە اسىرىلادى. جاڭعىرتىلعان «اق-جول-قورداي» شەكارالىق وتكىزۋ پۋنكتى اشىلدى. ەندىگى كەزەكتە «اق-تىلەك – قاراسۋ» باقىلاۋ-وتكىزۋ پۋنك­­تىن جاڭعىرتۋ تۇر. ودان بولەك، ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ورىنبا­سار­لارى دەڭگەيىندە كەدەرگى­لەردى رەتتەۋمەن اينالىساتىن جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماق­تاس­تىقتىڭ پەرسپەكتيۆالىق باعىت­تارىن ايقىندايتىن جۇمىس توبى قۇرىلدى. جاقىن ارادا ءوزارا ءتيىمدى جاڭا جوبالاردى قامتيتىن ەكىجاقتى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ الەۋەتى ىسكە اسىرىلاتىن بولادى.

– قازاقستان مەن قىرعىز­-
ستان اراسىنداعى قارىم-قاتى­ناس جوعارى دەڭگەيدە دامىپ كەلەدى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باس­شىسى ىسساپارمەن كەلىپ كەتتى. سول ساپاردا كوپتەگەن كەلى­سىمگە قول قويىلدى. وسى­عان بايلانىستى ءوزارا شە­شىل­مە­گەن تاعى قانداي ماسە­لە­لەر بار دەپ ەسەپتەيسىز؟

– مەنىڭ ويىمشا، قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىندا شەشىل­مەگەن نە شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق جانە بولماۋعا دا ءتيىس. ەلدەردىڭ ەكىجاقتى كۇن تارتىبىندەگى ماسە­لەلەر بويىنشا كوزقاراستارى مەن پايىمدارى ءارتۇرلى بولادى جانە بۇل قالىپتى جاعداي. ءبىز تەڭ سويلەيمىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى تىڭدايمىز جانە ءوزارا قولايلى شەشىمدەر تابامىز.

ماسەلەن، ۆاكتسينالاۋ باس­تال­عاننان بەرى قىرعىزستاندا كوروناۆيرۋسقا بايلانىستى ەپي­دە­ميالىق احۋال تۇراقتاندى. وسى­عان بايلانىستى ءبىز قازىر قازاق­ستانعا جەرۇستى جولىمەن وتەتىن قىرعىز ترانزيتتىك جۇك تاسى­مالداۋشىلارى مەن ازاماتتارى­نا شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋ ماق­ساتىندا قازاقستان بيلىگىمەن كەلىس­سوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ۆاكتسينالاۋ سەرتيفيكاتى مەن پتر-تەستتىڭ بولۋى قازاقستانعا كەدەرگىسىز كىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بو­لۋى كەرەك دەپ سانايمىز. مەنىڭ ويىمشا، قىرعىزستان مەن قازاقستان اراسىندا ەشقانداي كەدەرگى بولماۋى كەرەك – مەيلى ول شارتتى نە ناقتى بولسىن.

مەن قولىمىزدان ءبارى كە­لە­تىنىنە سەنىمدىمىن، ويتكەنى بىز­دە بارلىق باعىت بويىنشا ءوزا­را ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا دەگەن نيەت، ۇمتىلىس پەن ساياسي ەرىك-جىگەر بار.

– قازىرگىدەي جاھاندىق جىلىنۋ كۇشەيىپ، شىڭىن اق قار باسقان تاۋلاردا مۇز­دىق­تار ەرىپ جاتقاندا، داريا-وزەندەردىڭ تارتىلۋى الاڭ­داتىپ تۇر. تالاس جانە شۋ وزەندەرى قىرعىزستاننان باستاۋ الادى. بۇل ماسەلەنىڭ الدىن الۋ، زاردابىن ازايتۋ ءۇشىن قان­داي ارەكەتتەر جاسالىپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ مەملەكەتتەردىڭ ىنتى­ماق­تاستىعىندا كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن جالپى ەكولوگيا ماسەلەسى قانداي ورىندا تۇر؟     

– ءوزىڭىز ايتىپ وتكەندەي، سوڭعى جىلدارى كليماتتىڭ وزگەرۋى وتە ماڭىزدى جاھاندىق ماسەلەگە اينالدى. قىرعىزستان تاۋلى ايماق رەتىندە ونىڭ جاعىمسىز سالدارىن وتكىر سەزىنەدى. سول ماسەلەلەردىڭ كەيبىرى سۋ تاپشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىندە قىرعىزستاندا ماڭگى قار مەن مۇزدىقتار ەرىپ، سۋ-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار ازايىپ جاتقانى بەلگىلى. ەگەر بۇل ماسەلەلەر حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ كومەگىمەن، سونداي-اق «كليماتتىق» قارجى­لاندىرۋ ارقىلى شەشىلمەسە، سۋ جەتىسپەۋشىلىگى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن دە قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى مۇزدىقتار مەن قارلى تاۋ شىڭدارىن كليماتتىق وزگەرىستەردەن قورعاۋدىڭ، سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋدىڭ ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ، قىرعىزستان بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 76-سەسسياسىندا جانە گلازگوداعى كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرالى بۇۇ نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسياسى تاراپتارىنىڭ
26-نشى كونفەرەنتسياسىندا بىرقاتار باستاما كوتەردى.

ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – وسى سۋ-ەنەرگەتيكا سالاسىنا قاتىستى. بۇل سالادا شۋ مەن تالاس وزەندەرى بويىنشا 2000 جىلدان بەرى جيناقتالعان ءوزارا ءىس-قيمىلدان وڭ تاجىريبە بار. وسى بويىنشا تاراپتار الىنعان كولەمگە ساي ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىلەرىن پايدالانۋعا جانە كۇتىپ-ۇستاۋعا جۇمسالعان شىعىن­داردى وتەۋ جونىندە باسقا دا كەلىسىلگەن ءىس-شارالارعا قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە (مۇنداي كەلىسۋدى سۋ رەسۋرستارى جونىندەگى شۋ-تالاس مەملەكەتارالىق كوميسسياسى جۇرگىزەتىن بولادى).

جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، قىرعىز­ستان مەن قازاقستان ىنتىماق­تاس­تىعىندا ەكولوگيا جانە كلي­ماتتىڭ وزگەرۋى ماسەلەلەرى جىل وتكەن سايىن وزەكتى بولا تۇسەتىنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.