قارا شاڭىراق

«بالالار – مەملەكەتىمىزدىڭ جار­قىن بولاشاعىنىڭ كەپىلى. سوندىق­تان دا الداعى جىلدى بالالار جىلى دەپ جاريالاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەي­مىن. اڭگىمە جالاڭ ۇران مەن مەرەكەلىك شارالار تۋرالى ەمەس. ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىك تاراپىنان بالالاردى قورعاۋ ءۇشىن دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك قولداۋ باعىتىندا ناقتى شارالار قولعا الىنۋى كەرەك. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى مەن باقىتتى بالالىق شاعى – ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق مىندەتىمىز»، دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

ەل پرەزيدەنتى ايتىپ وتىرعان بالالاردى قورعاۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن ناقتى شارالاردىڭ بارلىعى ءجون. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى كەشەگىنىڭ كەلىستى ءداستۇرىن جاڭانىڭ جانارتاۋ بۇلقىنىسىمەن ساباقتاۋ. باستىسى، تاربيە بولماق. تاربيەنىڭ وشاعى – قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى. قازاق بالاسى ءۇشىن كيەلى دە قاستەرلى ۇعىمنىڭ ءبىرى قارا شاڭىراق ەكەندىگى داۋسىز. ىقىلىم زاماننان سولاي. سان عاسىر بويى جالعاسىپ كەلە جات­قان عاجايىپ سالت-ءداستۇردىڭ، ادەت-عۇرىپ­تىڭ، ءتالىمدى تاربيەنىڭ بەسىگى قارا شاڭىراقتىڭ كيەسى بار ەكەندىگى بەلگىلى.

تاياۋدا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ ىرگە­سىن­دەگى كراسنويار سەلوسىنىڭ تۇرعىنى، سەگىز بالانىڭ اناسى ءجانيا اپا قوڭ­قاباەۆانى ادەيىلەپ ىزدەپ باردىق. باتىر انانىڭ بالا، بۇگىنگى كۇنى ءبىراز جۇرتتىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان كەلىن تاربيەسى باعىتىنداعى بايىپتاۋىن تىڭداماقپىز.

– بالانى ەڭ الدىمەن ەڭبەككە تار­بيەلەۋ كەرەك. ەڭبەكپەن ەسەيگەن بالا جامان بولمايدى، – دەيدى باتىر انا، – وسى بالالاردى جەتكىزەمىن دەپ مال دا باقتىم، تەمىر جولدا دا جۇمىس ىستە­دىم، اسپاز دا بولدىم. شيرەك عاسىر بويى دامىل تاپقانىم جوق. سول ەڭبەگىمنىڭ زەينەتىن بۇگىن كورىپ وتىر­م­ىن. بالالارىم دا، كەلىندەرىم دە ايت­قانىمدى ەكى ەتپەيدى. ءوزىم دە جونىمەن ايتۋعا تىرىسامىن. مىناۋ جارىق دۇنيەگە توعىز پەرزەنت اكەلدىك. بىرەۋى كىشكەنتاي كەزىندە شەتىنەپ كەتتى، ەكى قىز، التى ۇل ەل قاتارلى تىرشىلىك ەتۋدە. 

انانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ون التى جاسىندا تۇرمىسقا شىعىپتى. سول ۋاقىتتا ۇيىندە جاستارى ەگدە تارتقان اتاسى مەن ەنەسى بار ەكەن. اتاسى شوكەن الىپ دەنەلى ادام بولسا كەرەك. كەلىن بولىپ تابالدىرىقتى اتتاعالى توسەك تارتىپ جاتىپتى. جەتى جىل بويى بالاشا باپتاپ كۇتكەن. سول ەڭبەگىنە وراي اتاسىنىڭ اق باتاسىن العان.

– كەيىنگى عۇمىردا العا باسقان قادامىم ساتىمەن ساباقتالسا، اتا-ەنەمنىڭ اق باتاسىنىڭ ارقاسى، – دەيدى ءجانيا اپاي.

اتا-اناسىنىڭ الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتپەگەن، ايتقاندارىن ەكى ەت­پە­­­گەن. ءوزى دە بالالارى مەن كە­لىن­­دەرىن قارا شاڭىراقتا كورگەن ءتالىم­دى تاربيەنىڭ جوسىعىمەن وسىرۋگە ۇم­تىلعان.

– كوزدەرىن اشقالى ادال ەڭبەكتى كورىپ، ءدامىن تاتىپ وسكەننەن كەيىن وزدەرى دە شارۋاعا وڭقاي اسىقتاي ءۇيى­رىلىپ تۇردى، – دەيدى باتىر انا،– ەر بالالار بىزگە قولقانات بولىپ سيىر دا ساۋدى، ءۇي دە جينادى، تاماق تا ءپىسىردى. بىرلەسە ەڭبەك ەتكەننەن كەيىن بىرلىكتەرى دە مىقتى. قازىر زامان وزگەردى عوي. بۇگىنگى بالالار با­قىت­تى. بەينەتتىڭ بەس باتپان جۇگىن ءبىز ارقالادىق. اۋىلدا تۇرعاندا سۋ تاسۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ بولاتىن. شيەتتەي سەگىز بالا ءبىرىنىڭ كيىمىن ءبىرى كيىپ ءوستى. ايتەۋىر، قولىمنىڭ ءىس بىلەتىندىگىنىڭ ارقاسىندا بالالاردىڭ كيىمىنىڭ بىرەۋىن ۇزارتىپ، بىرەۋىن قىسقارتىپ، يىندەرىن جالاڭاش قىلعان جوقپىن. ءۇي ىشىندە تۇتىناتىن زاتتاردىڭ قاسقالداقتىڭ قانىنداي تاپشى كەزى. تەكەمەت تە باستىق، الاشا دا توقىدىق. قويدىڭ كۇزگى ءجۇنىن بوياپ، اجەتكە جاراتتىق. بۇگىنگى كۇنى سول دۇنيەنىڭ ءبارى كوشەدە شاشىلىپ جاتىر. قويدىڭ تەرىسى دەيسىز بە، ءجۇنى دەيسىز بە، جان ادامعا قاجەتى جوق. ءىشىڭ ۋداي اشيدى. ءبىر كەلىنىم بوساعامىزدان اتتاعان كەزدە اقساۋساق ەدى. تۇك بىلمەيتىن. قازىر ءۇي شارۋاسىنا، اس-سۋعا مايلى قاسىق­تاي. ەرتەرەكتە ءبىز كەڭشاردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە وسى بالالاردىڭ الدىنا ءبىر كەسە سۋىن، ءبىر كەسە ءسۇتىن قۇيىپ، بەلىنەن بايلاپ تاستاپ كەتەتىنبىز. كەشكە دەيىن، ءبىز جۇمىستان كەلگەنشە جىلاپ وتىرادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ وسىردىك قوي. بۇگىنگى كۇنى قاي تاراپقا قاراساڭ دا استامشىلىق. ادام وبال، ساۋاپتى ۇمىتپاۋ كەرەك. نەمەرە كەلىنىم الماگۇلدى قولونەرگە ۇيرەتتىم. ەسە­سىنە جۇمىسسىز قالعان كەزىندە قول­ونەردىڭ ارقاسىندا كۇنكورىسىن دۇرىس­تاپ، ماعان راحمەتىن ايتاتىن بولدى.

باتىر انانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەل ىشىندەگى بىرلىك ول كەزدە وتە مىقتى بولعان ەكەن. ادامداردىڭ بويىندا ءبىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىق، قامقورلىق ءتىپتى ەرەسەن. باراتاي اۋىلىندا بىرنەشە جەتىم شال بولىپتى. اۋىلدىڭ ازاماتتارى قول كۇشى كەم الگى وتباسىلارعا وتىنىن ءۇيىپ، ءشوبىن شاۋىپ بەرەدى ەكەن. ەشكىم ايتپاي-اق، بەتتىڭ ارىن بەس توگىپ جالىندىرماي-اق. كەيىنگى ۇرپاق الدىڭعى بۋىننىڭ الگىندەي قامقورلىعىن كورىپ وسكەن. ويتكەنى وسىنىڭ بارلىعى قارا شاڭىراقتان شىم-شىمداپ بويعا دارىعان قاسيەت. قولونەرگە باۋلىعان كەلىنى دە بۇگىنگى كۇنى جەتىم-جەسىردىڭ كيىم-كەشەگىن تەگىن تىگىپ بەرىپ، باتالارىن الىپ ءجۇر.

– قىز ۇزاتاردا بۇكىل ەل بولىپ جاساۋىن دايىندايتىن ەدىك، – دەيدى ءجانيا اپاي، – ول كەزدە دۇنيە دەيتىن دۇنيە بار ما؟ مەن ءوزىم توركىنىمنەن ەكى كورپە، ەكى جاستىق، ءبىر تەمىر كەرەۋەتپەن كەلگەنمىن. ال بۇگىنگى كۇننىڭ جوسىعىنا قاراڭىز، بارلىق پەن بايلىقتىڭ باق تالاستىرعان جارىسى ءتارىزدى. ارينە، دۇنيە-م ۇلىكتىڭ بولعانى دۇرىس، بىراق سونىڭ بارلىعى باسەكەگە اينالىپ كەتپەگەنى ءجون. ە،ايتپاقشى، توركىنىمنەن الا كەلگەن تىگىن ماشينام بار. سول ماشينامنىڭ يگىلىگىن ەل كوردى.

بۇگىنگى قازاق قوعامىندا سىزداۋىق­تاي سىزداپ تۇرعان كەلىن ماسەلەسىنە كەلگەندە كوپتى كورگەن اجەيدىڭ ايتارى از ەمەس. پىكىرىنەن ۇققانىمىز، اركىم ءوزىنىڭ بۇلعاقتاپ بوي جەتكەن قىزىن، بۇلعاقتاپ ەر جەتكەن ۇلىن تاربيەلەۋى كەرەك. سوندا عانا پەرزەنت پاراساتتى بولىپ وسەدى.

– قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى دەگەن ۇعىمدى ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز، – دەيدى ءجانيا اپايدىڭ قاينىسى، ەل اعاسى اسىلبەك ەسماعامبەتوۆ، – ەگەر وسى سەزىم بويىمىزدا جۇرسە، اۋىلدار قاڭىراپ بوس قالماس ەدى. تۋعان جەرگە كىندىگىڭدى بايلايتىن دا قارا شاڭىراققا دەگەن پەرزەنتتىك ماحاببات ەمەس پە؟ شوكەن اتامىزدىڭ قارا شاڭىراعى باراتاي اۋىلىندا قالدى. ەلدەن كوشكەن كەزدە ساتىپ جىبەرىپ ەدىك. كەيىن جاس ۇلعايىپ، وت­كەن­نىڭ ورەلى داستۇرىنە دەن قويعان سوڭ الگى شاڭىراقتى قايتا ساتىپ الدىم. ۋاقىتتىڭ تەزىنەن توزعان ءۇيدى جاز شىعا جوندەپ، ىشىنە اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىز تۇتىنعان زاتتارىن قويىپ، قالپىنا كەلتىرمەكپىن. بالا­لارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز دەمالىس العاندا بارىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا اۋناپ-قۋناپ جاتسا ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟ ولارعا دا «مىنە، سەندەردىڭ ءتۇپ تامىرلارىڭ وسى جەردە» دەپ كورسەتسەك، عاسىرلار بويى ۇزىلمەي كەلە جاتقان كىسىلىك پەن كىشىلىكتىڭ، پايىم مەن پاراساتتىڭ وشاعىن نۇسقاساق، ءتىنى تارقاتىلىپ بارا جاتقان تاربيەنىڭ كوشى قايتا وڭالىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

اسىلبەك اعانىڭ ايتۋىنا قاراعان­دا، بۇگىندە ەر جەتىپ كەتكەن نەمەرەلەرى اتا جۇرتى، قارا شاڭىراعى تۋرالى ءجيى سۇرايدى ەكەن. دەمەك، ادامنىڭ بويىنداعى الپىس ەكى تامىرى ارقىلى داريتىن، ەت جۇرەگىندە تۋعان ەلگە دەگەن ءبىر سەزىمنىڭ جۇرەتىندىگى اقيقات بولىپ وتىر-اۋ.

وتكەن جىلعى ايتتا ەلدەگى قارا قورىمعا بارىپ، قۇران وقىتتىق. يەك استىندا وتپەلى كەزەڭنىڭ وكپەك جەلىنەن ءسال-ءپال توزىڭقىراعان اۋىل بۇيىعىپ جاتىر. ات باسىن تىرەيتىن، ءبىزدىڭ اۋلەتكە قارايتىن وتباسى دا جوق. ءوز اۋىلىڭ، ءوز ەلىڭ. وكپەك جولاۋشى رەتىندە سالەم بەرىپ بارساق، كەز كەلگەن كوزكورگەننىڭ قارسى الارى ءسوزسىز. ايتسە دە، قارا شاڭىراقتى جاپپاعان دۇرىس ەكەن-اۋ!