زەرتتەۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋ ماڭىزدى

بيىلعى جىلدىڭ جۇمىس قو­رى­­تىندىسى بويىنشا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى كومىلگەن ورىن­دار كارتاسى جوباسى جاسالىپ، «اقتوبە وڭىرىندەگى كەڭەستىك قۋ­عىن-سۇرگىن زوبالاڭى» دەپ اتالاتىن كوپتومدىقتىڭ ءبىرىنشى تومى جارىققا شىقتى.

جاز كەزىندە كوميسسيا مۇشەلەرى 1928-1938 جىلدار ارالىعىنداعى قىلمىستىق ىستەر بويىنشا وبلىس­تىق مۇراعات پەن وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىندەگى «اسا قۇپيالى» بەلگىسى بار قۇجاتتار بويىنشا ىرعىز، بايعانين، تەمىر، ويىل اۋداندارىندا قاقتىعىس وشاقتارى بولعان ورىنداردى ارالاپ، ەل ىشىنەن قۇندى دەرەكتەر جينادى.

اقتوبە وبلىستىق ءىىد ارحيۆىن­دەگى وسى كەزگە دەيىن اشىلماعان «اسا قۇپيالى» بەلگىسىمەن ساق­تال­عان قۇجاتتاردا اسا اۋىر قىل­مىستىق جازاعا تارتىلعان جاندار كوبىنەسە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى بولعاندىقتارى ءۇشىن رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58، 59، 73، 79،109-باپتارىمەن ايىپ­تال­عان ەكەن. 1928 جىلدان باس­تاپ «ساياسي سەنىمسىزدىكتەرى» ءۇشىن اقتوبە وكرۋگىنەن باقىلاۋعا الىن­­­عان 1 051 ادامنىڭ 216-سى كونتر­رەۆوليۋتسيالىق توپ قۇردى دەگەن ايىپپەن (58-باپ) قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، بەسەۋى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ولار كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشتەپ تارتىپ الۋ سايا­ساتىنا، دالىرەك ايتقاندا استىق، ەت تاپسىرۋعا، ۇجىمداستىرۋعا، كولحوز قۇرىلىسىنا قارسى شىق­قاندار. سول جىلدارى اقتوبە وكرۋگىنەن مەملەكەتتىك تارتىپكە قارسى تۇردى دەگەن ايىپپەن (59-باپ) سوتقا تارتىلعان 23 ادام­نىڭ بىرەۋى اتىلعان. مەملەكەت­تىك ۋاكىلدەرگە قارسىلىق كورسەت­كەن 10 ادام 73-باپپەن ايىپتالىپ، ءبىر جىلدان كەم ەمەس مەرزىمگە باس بوستاندىقتارىنان ايرىلعان. مەملەكەتتىك م ۇلىككە زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن (79-باپ) 8 ادام، تاۋار باعاسىن كوتەرگەنى جانە جاسىرعانى ءۇشىن 67 ادام ايىپتالعان. مەملەكەتتىك قىزمەت­تە قىلمىس جاساعانى ءۇشىن 109-باپ­پەن 43 ادام ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعان. ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريحشى داۋلەت ابەنوۆ قيىن-قىستاۋ جىلدارى تۇرمەگە ايدالىپ، جەر اۋدارىلىپ كەتكەن ادامداردىڭ ءارى قارايعى دەرەكتەرىن كورشىلەس وبلىستاردان ىزدەستىرۋ كەرەك دەيدى. ويتكەنى مۇراعاتتا ايىپتال­عان ادامعا قاتىستى دەرەك تۇگەل ەمەس. ماسەلەن، قىلمىستىق ءىس بويىن­شا قوزعالعان ءاربىر ىستە سوتتىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە ادامعا تاعايىنداعان جازاسى جازىلادى دا، وسى كىسىلەردىڭ قاي جاققا جەر اۋدارىلۋعا نە تۇرمەگە جىبەرىلگەنى تۋرالى دەرەگى جازىلمايدى. وسىلايشا، ادامنىڭ ءارى قارايعى تاعدىرى بەلگىسىز كۇيىندە قالادى. ول كىسى جازاسىن وتەگەننەن كەيىن اۋىلى­نا قايتىپ ورالدى ما نەمەسە جەر اۋدارىلعان جاعىندا تۇراقتاپ قالدى ما، الدە تۇرمەدە قايتىس بولدى ما؟ بۇل جاعىنان مۇراعاتتا دەرەك جوق دەپ ايتۋعا بولادى.

 سول جىلدارى اقتوبە وكرۋگىنىڭ اكىمشىلىك اۋماعى بىرنەشە رەت وزگەردى. قوستاناي، قىزىلوردا وب­لىس­­تارىنىڭ بىرنەشە اۋدانى كىرىپ، بىرەر جىلدان سوڭ وسى اۋداندار قايتا ءبولىنىپ شىقتى. اقتوبە وبلىسىنىڭ اقبۇلاق اۋدانى 1939 جىلى ورىنبور وبلىسىنا قاراتىلدى. جازىقسىز قۋدالانعان ازاماتتاردىڭ دەرەگىن رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا ۇسىن­عاندا، وسى جاعدايلار ەسكەرىلىپ، سايكەستەندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى ورتاق دەرەكتەر بازاسى تۇزىلمەكشى. سونداي-اق اشتىق جىلدارى بوسىپ كەتكەن ادامداردىڭ ولگەن جەرلەرىن، ولاردىڭ كومىل­گەن جەرلەرىن انىقتاۋ دا وتە ماڭىزدى بولىپ تۇر. كوميسسيا مۇشەسى، ولكەتانۋشى بەكارىستان مىرزاباي ۇلى 1921، 1932-1933 جىلدارى اشتان ولگەن ادامدار كومىلگەن جەرلەردى اۋىلدارداعى ەسكى مەشىت ورىندارى جانىنان جانە بۇرىنعى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ قاسىنان ىزدەۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ويتكەنى 1921، 1932-33-ءتىڭ اشتىعىندا بوسقان ەل كوبىنەسە تەمىر جول بەكەتتەرى مەن مەشىتتەردىڭ ماڭايىنا جينالعان.

وبلىس اكىمى كوميسسيا مۇشە­لە­رىنىڭ بيىل اتقارعان جۇمىستارىنا العىسىن ءبىلدىرىپ، الداعى جىلى زەرتتەۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە تاپسىرما بەردى. رەسەي فەدەراتسياسى استراحان، ورىنبور وبلىستىق مۇراعاتتارىنداعى 1928-1934 جىل­دار ارالىعىنداعى جازبا دەرەكتەردى زەرتتەۋگە، الىس شەتەلدەردەگى مۇرا­عات­تارمەن جۇمىس ىستەۋگە شاقىردى. بۇ­گىن­دە عالىمداردىڭ ساپارىن قارجىلاندىرۋ، شەتەل مۇراعات­تارىنان مالىمەتتەر جيناۋ قىرۋار قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. قازىرگى كەزدە شەتەل مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن جاساۋ دا قىمباتتاپ كەتتى. كوپ جاعدايدا وسى مەملەكەتتىك اۋقىمدى شاراعا ديپلوماتتاردىڭ دا ارالاسقانى ءجون سياقتى. ءوڭىر باسشىسى جيىن قورىتىندىسىندا وسى ۇسىنىستار بويىنشا كەشەندى جۇمىس جوسپارىن ازىرلەۋگە تاپسىرما بەردى.

اقتوبە وبلىسى