تاريحىمىزدى تانۋ – ۇلى ءىس

ءىس-شارا بارىسىندا ماۋلەن اشىمباەۆ مۇنداي ەڭبەكتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىل­دىعى قارساڭىندا باسىلىپ شىعۋىنىڭ ما­ڭىزى زور ەكەنىنە نازار اۋداردى. ەگە­مەندىك العالى ەلىمىز تاريحىمىزدى تانۋ جولىندا مول تابىسقا قول جەتكىز­گەنىن اتاپ وتكەن سەنات توراعاسى: ء«بىز تاۋەل­سىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىق تاريحي مەجەسىن ايتۋلى جەتىستىكتەرمەن قارسى الىپ وتىرمىز. وسى ارالىقتا تاريحىمىزدى تانۋ، رۋحانياتىمىزدى دارىپتەۋ جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ جولىندا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى»، دەدى.

ماۋلەن اشىمباەۆ بۇل جۇمىستارعا وتاندىق عالىمدار مەن تاريحشىلار ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ءسوز ەتتى. سونداي-اق ول مەملەكەت باسشىسى ۇلت تاريحىنىڭ جۇيەلى تۇردە زەرتتەلۋىنە باسا ءمان بەرىپ وتىرعانىن ايتتى. «پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا زوبالاڭ جىلداردى جان-جاقتى زەرتتەۋ، اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىن ناقتىلاۋ، تاريحي قۇجاتتاردى جيناقتاپ، ولاردى مۇقيات زەردەلەۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. وسىعان وراي سەنات عالىمدارمەن بىرلەسىپ، بۇل با­عىتتا ءبىراز جۇمىس اتقاردى. بيىل مامىر
ايىندا «اشارشىلىق. گولود. 1928-1934. دوكۋمەنتالنايا حرونيكا» اتتى قۇجات­تار جيناعىنىڭ ءۇش تومى جارىق كوردى. وندا اشارشىلىققا قاتىستى بىرە­گەي تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەر، ناۋبەت­تىڭ سەبەبى مەن سالدارى تۋرالى ارحيۆ ما­تە­ريالدارى جيناقتالعان»، دەدى م.اشىم­باەۆ.

بۇگىن كوپشىلىككە جول تارتقان جاڭا ەكى توم دا اشارشىلىق تۋرالى تاريحي قۇجاتتاردى جيناۋ جۇمىستارىنىڭ جالعاسى. ەڭبەكتىڭ 4-تومىندا قازاق اۋىلدارىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ ساياساتىنا قاتىستى حالىقتىڭ نارازىلىعىن بىلدىرەتىن ماڭىزدى ماتەريالدار جيناقتالعان. ال 5-تومدا كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى قامتىلدى. بۇل تومنىڭ نەگىزىن اشارشىلىقتىڭ زاردابىن تارتقان اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى قۇرايدى.

سونىمەن قاتار سەنات توراعاسى ەستەلىكتەر مەن جازبالاردى قىسقا ۋاقىتتا جيناقتاپ، توپتاستىرىپ، كوپشىلىككە ۇسىنعان رەداكتسيالىق القا ۇجىمىنا جانە پارلامەنت دەپۋتاتى بەرىك ابدىعالي باستاعان قۇراستىرۋشىلارعا، ەڭبەكتىڭ باسىلىپ شىعۋىنا قولداۋ كورسەتكەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ باس­شىلىعىنا العىس ءبىلدىردى. «اشارشىلىق تاقىرىبىن زەرتتەۋ تاۋەلسىز تاريحي سانا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. ال ور­تاق تاريحي تانىم ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانا قا­لىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. مۇ­نىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىگىمىزدى كۇشەيتەتىن ما­ڭىزدى فاكتورلار ەكەنى ءسوزسىز. سون­دىقتان ەلىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن الاپات قاسىرەتتى تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرە­تىن وسى بەس تومدىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعاي­تۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى جانە وسى تاقى­رىپتى زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشى عالىم­داردىڭ جۇمى­سىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز»، دەدى ماۋلەن اشىم­باەۆ.

بەس تومدىق جيناقتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بەرىك ابدىعالي ۇلى «اشارشىلىق. گولود. 1928-1934. دوكۋمەنتالنايا حرونيكا» جيناعىنىڭ IV-V تومدارىندا بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە جاريالانباعان ماتەريالداردىڭ توپتاستىرىلعانىن ايتتى. «سەناتتىڭ قولداۋىمەن شىعارعان اشارشىلىق تۋرالى قۇجاتتاردىڭ كەزەكتى ەكى جيناعىن كوپشىلىككە ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل ەڭبەكتەردە 1928-1934 جىلدارداعى قازاقستانداعى قاسىرەتتى كەزەڭ قامتىلدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، پرەزيدەنتتىڭ جارلى­عىمەن قۇرىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇربان­دارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىن­دە جۇمىس ىستەپ جاتىر. اۋقىمدى جۇمىس­تار كەزىندە كوپتەگەن جاڭا دەرەك، تىڭ مالىمەت شىعىپ جاتادى. ماسەلەن، 5-تومدا حالىقتىڭ اراسىنان جيناقتالعان ەستەلىكتەر توپتاستىرىلىپ بەرىلدى. بۇل جيناقتار ەڭ ءبىرىنشى عالىمدار ءۇشىن قۇندى دۇنيە»، دەدى بەرىك ابدىعالي ۇلى.

جيناقتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بۇل ەكى توم تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعى تۇسىندا تاريحىمىزعا ادىلەتتى باعا بەرۋ ءۇشىن قولعا الىنعانىن دا اتاپ ءوتتى. «بۇرىن ارحيۆتەگى قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋ قيىن بولاتىن. «وتە قۇپيا» دەپ بەلگىلەنگەن پاپكالارداعى اقپاراتتاردى الۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى. قازىرگى تاڭدا ۇقك، ءىىم، باس پروكۋراتۋرا ارحيۆتەرىندە جاتقان كوپ قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگە دەيىن قۇپيا رەتىندە ساقتالعان كوپتەگەن انىقتاما، بۇيرىق پەن قارارلار قايتا جاڭعىردى. عالىمدار مەن تاريحشىلار كىتاپتاردى شىعارۋعا قاجەتتى اقپاراتتى وتاندىق جانە شەتەلدىك ارحيۆتەردەن جينادى. مۇنداي زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءبىز ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەمىز»، دەدى ول.

ءىس-شاراعا زيالى قاۋىم وكىلدەرى جانە جيناقتىڭ دايىندالۋىنا اتسالىسقان بەلگىلى تاريحشى عالىمدار قاتىستى. ولار ءوز سوزدەرىندە ۇلتىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتى جىلداردىڭ زاردابىن تەرەڭ زەرتتەپ، ءبىلۋ ءۇشىن وسىنداي ىرگەلى ەڭبەكتىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتتى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ۇعا اكادەميگى ەرلان سىدىقوۆ سەنات قابىرعاسىندا وتكەن عىلىمي-تانىمدىق شارانى وتكەن تاريحىمىزدىڭ اششى ساباقتارىنا، «تار جول، تايعاق كەشۋىنە» ادىلەت كوزىمەن قاراۋدىڭ ەلدىك، مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ناقتى جولى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

«تاريحي ءار زەرتتەۋدىڭ، جيناقتىڭ قوعامعا بەرەر تىكەلەي تاعىلىمى بولادى. كوپتومدىق جيناقتىڭ ءبىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنا بەرەرى بار. ەندىگى ماقسات-مىندەت تە قازاقستاندىق عىلىمعا تيەسىلى بولماق. اشارشىلىق تاقىرىبىندا شىققان وسى جيناقتارداعى ماتەريالدار ماماندار تاراپىنان قورىتىلىپ، جاڭادان ازىرلەنىپ جاتقان جەتى تومدىققا ەنۋى كەرەك دەپ سانايمىز»، دەدى ول. باسقوسۋ بارىسىندا ە.سىدىقوۆ بۇل عىلىمي جيناقتى گۋمانيتارلىق ءبىلىم باعدارلامالارىنىڭ مازمۇنىنا، وقۋ ۇدەرىسىندەگى ادەبيەتتەر تىزىمىنە ەنگىزۋدى ۇسىندى. ول، سونداي-اق، جيناقتىڭ تەلەونىمدەر، ساحنالىق شىعارمالارعا دەرەك كوز بولا الاتىنىن ايتىپ، ەلىمىزدە دەرەكتەردى جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ جوبالارىن ۇيلەستىرەتىن «اشتىق قۇرباندارىن زەرتتەۋ ورتالىعىن» اشۋدى ۇسىندى.

ءىس-شاراعا ونلاين قاتىسىپ، بۇل باعىت­تاعى ءىستىڭ اياقسىز قالماۋىن باسا ايتقان جازۋشى سماعۇل ەلۋباي: «بيىل تاۋەلسىز­دىگىمىزگە 30 جىل بولادى. بۇل شىنداپ كەلگەندە وتكەن عاسىردا جارتى حالقىمىزدى قىرىپ كەتكەن قاسىرەتتى جىلدارعا تاريحي باعا بەرەتىن ۋاقىت. جارتى حالىقتى جالپى حالىق بولىپ جوقتايتىن جىل. ويتكەنى ۇلتتىق قاسىرەتتى بىلمەۋ – ۇلتتىڭ ناعىز قاسىرەتى»، دەدى. «اشارشىلىق. گولود. 1928-1934. دوكۋمەنتالنايا حرونيكا» جيناعىنا «قازاق حالقىنىڭ زيالى قاۋىمى ءۇشىن ۇلكەن ولجا» دەپ باعا بەرگەن جازۋشى كەلەر جىلى بۇل قاسىرەتتى داتاعا 90 جىل تولاتىنىن دا ەسكە سالدى. «بىزدە وكىنىشكە قاراي، مۇنداي الاپات اشارشىلىق تۋرالى ايتۋ، ونى ۇلىقتاۋ ماسەلەسى كەمشىن. ەكى بىردەي اشارشىلىق كەزىندە قانشاما حالىق قىرىلىپ قالدى. زۇلماتقا ارنالعان «ازا سارايى» سالىنۋى كەرەك. سەبەبى ۇلتتىق قاسىرەتىن ۇلىقتاي الماعان ۇلت ۇلتتىڭ جەتىستىگىن دە دارىپتەي المايدى»، دەدى جازۋشى.

ءسوز تىزگىنىن العان تاريح عىلىم­دارى­نىڭ دوكتورى، ۇعا اكادەميگى مام­بەت قويگەلديەۆ كوپتومدىق جيناق­تىڭ ەل ءۇشىن دە، تاريحشىلار ءۇشىن دە قۇندى دۇنيە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سە­نات توراعاسىنىڭ باسشىلىعىمەن جۇ­زەگە اسىپ جاتقان بۇل جۇمىستىڭ ەل تاۋەل­سىز­دىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ماڭىزدى تارتۋ ەكەنىن ايتقان عالىم: «قايعىلى كەزەڭدەردى ۇمىتقان حالىق ونى تاعى قايتالاۋى مۇمكىن. بۇل – تاريح­تىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرگەن شىندىق. سوندىق­تان ءبىز «بەس تومدىق بىزگە نە بەرەدى؟» دەپ ەمەس، «نەگە وسىلاي بولدى؟» دەگەن سۇ­راققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز قاجەت»، دەپ الدا­عى ۋاقىتتا دا بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋ جۇ­مىس­تارى جالعاسا بەرەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.

بۇل جيناقتىڭ قالىڭ وقىرمان ءۇشىن شى­نايى تاريحي ماعلۇماتى مەن تاعىلىمى مول ەكەنى ءسوزسىز. مۇنى ءىس-شارا­نى قورىتىندىلاعان سەنات توراعاسى دا اتاپ ءوتتى. «جالپى، اشارشىلىق تاقى­رىبىن زەرتتەۋ تاۋەلسىز تاريحي سانا قالىپ­تاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. ال ورتاق تاريحي تانىم ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانا قالىپ­تاس­تىرۋعا قىزمەت ەتەدى. سوندىقتان ەلىمىز­دىڭ باسىنا تۇسكەن الاپات قاسىرەتتى تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وسى بەستوم­دىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ سەنەمىز»، دەدى م.اشىمباەۆ.

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «ەQ»