ۇلتتىق قور تارىققاندا دەمەۋ بولادى

تۇڭعىش پرەزيدەنت «قامدانعان قاپى قالمايدى» دەپ اتاپ وتكەندەي، راسىمەن، ەلباسىنىڭ «ەرتەڭىن ويلاعان ەل عانا وزادى. بولاشاق ۇرپاعىمىز ەشتەڭەدەن تارىلماۋى ءۇشىن ۇلتتىق قور مەن التىن-ۆاليۋتا قورىن جاساقتاپ، وعان مول قارجى جيناقتادىق. ءدال وسى مول قاراجات پاندەميا كەزىندە بىزگە كومەك بولدى» دەگەنىمەن كەلىسپەۋگە بولماس.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قورى الەم­دىك مىقتى داعدارىستاردىڭ ەڭ قيىن كەزەڭدەرىنىڭ وزىندە جانە الەمدىك نارىقتارداعى تۇراقسىزدىق جاعدا­يىندا ونىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىن قامتا­ماسىز ەتە وتىرىپ، ەل ەكونوميكاسىن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتىنە اينالدى. قور قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2000 جىلعى 23 تامىزداعى جارلىعىمەن قۇرىل­دى، 2001 جىلعى قاڭتاردا وعان العاش­قى قاراجات ءتۇستى، سول كەزدە قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى پرەزي­دەنتى­نىڭ 2001 جىلعى 29 قاڭتار­داعى جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ ۇلتتىق قورىن باسقارۋ جونىندەگى كەڭەس قۇرىلدى. قوردىڭ قۇرىلۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىل­دىعىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ جۇرگىزگەن نەگىزگى ەكونو­مي­كالىق رەفورمالاردىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

قۇرىلعان كەزدە ۇلتتىق قور كەم دەگەندە تمد ەلدەرى مەن جالپى پوستسوتسياليستىك مەملەكەتتەر اراسىنداعى بىرەگەي ينستيتۋت سيپاتىندا بولادى. ول كەزدە ەگەمەندى ءال-اۋقات قورلارىن قۇرۋ تاجىريبەسى كەڭ تارالماعان بولاتىن جانە مۇنداي پروفيلدەگى قولدانىستاعى ينستي­تۋتتاردىڭ فۋنكتسيالارى ءبىرشا­ما وزگەشە ەدى. سونىمەن قاتار ءبىرىنشى كەزەكتە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن تابيعي رەنتادان اقشا جيناۋدى بولجادى. قازاقستاننىڭ وسى جيناقتاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇراقتاندىرۋ فۋنك­تسياسى بار ۇلتتىق قورى الەمدىك نارىق­تارداعى ءوسىپ كەلە جاتقان تۋربۋ­لەنتتىلىكتىڭ كۇردەلى جاعدايلارىندا ەكونوميكانى رەتتەۋدىڭ وزىق، وزەكتى جانە وتە ۋاقتىلى قۇرالىنا اينالدى.

قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى كوزى مۇ­ناي كاسىپورىندارىنىڭ سالىقتارى بول­عان ۇلتتىق قور تەز تولىقتىرى­لىپ، قارقىندى تۇردە ءوستى. ەگەر ءبىرىنشى جىلدىڭ سوڭىندا (2001) ونىڭ كولەمى 1 240 ملن بولسا، ون جىلدان كەيىن ول 25 ەسە ءوسىپ، شامامەن 31 ملرد جيناقتالدى. قوردىڭ رەسۋرستارى 2008-2009 جىلدارداعى جاھاندىق قارجى داعدارىسى كەزىندە ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن بەلسەندى پايدالانىلعانىنا قاراماستان ءوسىپ وتىردى. قور اكتيۆتەرىنىڭ ەڭ جوعارى كولەمى 2014 جىلعى تامىزدا بايقالدى، ول كەزدە 77 ملرد قاراجات جيناقتالعان بولاتىن. بۇل سول جىلدىڭ ءىجو-ءنىڭ 35%-نا تەڭ بولدى.

ۇلتتىق قوردى قالىپتاستىرۋ جانە جۇمساۋ كونترتسيكلدىك قاعيدات بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى. ياعني قولايلى جاعداي كەزەڭىندە ول الەمدىك نارىقتارداعى جوعارى باعالاردان ەداۋىر كىرىس الاتىن مۇناي سەكتورى­نان تۇسەتىن ءىرى سالىق تۇسىمدەرى ەسەبى­نەن تولىقتىرىلادى، ال كۇردەلى كە­زەڭ­دەردە قوردىڭ قاراجاتى سىرتقى داعدارىس فاكتورلارىنىڭ اسەرىن بەيتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ەكونوميكانى جوعارى كولەمدە قولداۋعا جۇمسالادى. سوڭعى جىلدارى الەمدىك نارىقتارداعى داعدارىستىق قۇبىلىستار جيىلەپ، كۇشەيە ءتۇستى، ال شيكىزاتتىڭ الەمدىك باعاسى سالىستىرمالى تۇردە تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىرعاندىقتان، ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى ازايا باس­تادى. جالپى، بۇل قالىپتى جاعداي، ويتكەنى قوردىڭ باستى مىندەتى – ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ جانە ەلدە ەكونوميكالىق داعدارىستاردىڭ تۋىنداۋىنا جول بەرمەۋ. ول ءۇشىن «قيىن جىلدارى» جيناقتالعان قاراجاتتى جۇمساۋ تالاپ ەتىلەدى.

ەكونوميكاداعى جاعداي تۇراق­تانعان سايىن ۇلتتىق قوردان بيۋدجەتكە ترانسفەرتتەر ازايادى، الەمدىك نا­رىقتارداعى باعانىڭ ءوسۋى تۇسىمدەردىڭ وسۋىنە اكەلەدى جانە قور قايتادان وسە باستايدى.

سونىمەن قاتار قوردىڭ جيناقتاۋ فۋنكتسياسى، ونىڭ مىندەتى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن اقشا جيناقتاۋ قۇرالى بولۋ دا باسىم باعىت بولىپ قالا بەرەدى، سوندىقتان تۇراقتاندىرۋ ماقساتتارىنا قارجى رەسۋرستارىن جۇمساۋ نورماتيۆتىك شەكتەۋلەرگە يە. ولار ەرەكشە قۇجاتپەن – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قورىنىڭ قارا­جاتىن قالىپتاستىرۋ جانە پايدالانۋ تۇجىرىمداماسىمەن بەلگىلەنگەن جانە قوردان تۇسەتىن ترانسفەرتتەر­دى ونىڭ تومەندەتىلمەيتىن قالدىعى ءىجو-ءنىڭ 30%-ىنان كەم بولمايتىنداي ەتىپ شەكتەيدى. وسىلايشا، قور كولەمىن جەتكىلىكتى جوعارى دەڭگەيدە ساقتاۋ قامتاماسىز ەتىلەدى، بۇل وعان الداعى ۋاقىتتا دا ۇزاق مەرزىمدى پەرس­پەكتيۆادا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن قولداۋ جانە دامىتۋ فۋنكتسياسىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ۆياچەسلاۆ دودونوۆ،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرەزيدەنت جانىنداعى قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى