حاديشا تەاترىنىڭ «ءتوميريسى»

ەكى جىلعا تاياۋ پاندەميا قۇر­ساۋىندا بولعان ەل ءالى تولىق قال­پى­نا كەلە قويعان جوق. كورونا­ۆيرۋستىڭ زاردابىن ەڭ الدىمەن مادەنيەت سالاسى تارتقان ەدى. كوپ­شىلىك شارالار كىلت تىيىلدى. كورەرمەن زالدارى قاڭىراپ قال­دى. ەندى، مىنە، ىندەت ىرگەسىن ءتۇرىپ، ءسال-ءپال سايابىرسىعان ساتتە اشىل­عان تەاتر ماۋسىمىنا، جاڭا پرەمەراعا بيلەت ىزدەگەن جۇرتتا ەسەپ جوق.

تالاي عاسىر اڭىزعا اينالعان تاريحي وقيعالى قويىلىمدى قا­زاق­­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ­بەك سىڭىرگەن ءارتىسى، «قۇرمەت» وردە­نىنىڭ يەگەرى مۇرات احمانوۆ ساح­نالادى. سوناۋ 1993 جىلى ءدال وسى باتىس قازاقستان وبلىستىق قازاق دراما تەاترىندا ءارتىس، كوركەمدىك جەتەكشى بولىپ قىزمەت ەتىپ، رەجيسسەر رەتىندە دە العاشقى جۇلدەسى – 1998 جىلى تاراز قالا­سىندا وتكەن رەسپۋبليكالىق تەاتر­لار فەستيۆالىنىڭ باس جۇلدەسىن ورالدىق تەاتر ساپىندا العان مۇرات نويانباي ۇلى جەرگىلىكتى ۇجىممەن جاقسى جۇمىس ىستەپتى. كوپتەن بەرى ء«تىرى كورەرمەندى» كور­مەگەن ارتىستەردىڭ ساحناعا سا­عى­­نىشى دا بار، تەاتر جاڭا باس­شى­­لىعىنىڭ جاڭا ماۋسىمعا تىڭ­عىلىقتى دايىندىعى دا بايقالدى. ءتىپتى ورتاڭقول ستسەناريدىڭ ءوزىن ساحنالىق تىڭ شەشىم، ەرەكشە سيم­ۆولدار ارقىلى قۇلپىرتىپ جىبە­رۋگە شەبەر مۇرات احمانوۆ بايا­عى بابىندا ەكەن. ءتۇرلى كورىنىس­كە تۇر­لەنگەن تاق، الۋان فورمالى، الۋان تاڭبالى قالقاندار، ءتىپ­تى ءبىر ادام­نىڭ ءوزى تەرىس اينالسا ارۋاق­قا اينالعان ترانسفورماتسيا – وسى­نىڭ ءبارى تەز الماسىپ، قىم-قۋىت قيۋلاسىپ، قويىلىمنىڭ ديناميكاسىن شيرىقتىرىپ ۇس­تاپ وتىرادى ەكەن. بۇل جەردە «ونەر سالا­سىنىڭ ۇزدىگى» توسبەل­گى­سىنىڭ يەگەرى، سۋرەتشى مۇرات مامبەتوۆتىڭ دە ەڭبەگىن ەرەكشە ايتىپ وتكەن ءجون.

بۇل قويىلىم – تەاتر ۇجىمى­نىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولۋىنا ارنالعان تارتۋى ەكەن. شىنىندا دا ەلى مەن جەرىن سۇيگەن، جاۋىنا قاتال، دوسىنا ادال ساق پاتشايىمى ءتوميريستىڭ ۇلى پارسى پاتشاسى كيرگە قارسى كۇرەسى، وتاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن وتباسىنان – جالعىز ۇلىنان دا، كۇيەۋىنەن دە جوعارى قويعان پاتريوتتىعى – قويىلىمنىڭ باستى ايتار ويى ەكەنى راس. وسى ويدى، وسى كرەدونى بۇكىل ۇجىم ادەمى الىپ شىق­تى. كارانتين تالابىنا قاراي كو­رەرمەن زالىنىڭ جارتىسىن عانا تولتىرعان حالىق ساحنادا جانىن سالىپ ويناعان ونەرپازدارعا شىن ريزا بولدى. توميريس رولىندە – مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى حور­لان شامەلوۆا، ونىڭ ەرى، جال­عىز ۇلىنىڭ اكەسى بالحاش – «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى قۋانىش اماندىقوۆ، ۇلى سپارگاپيس – جاس ءارتىس اقجول يحسان، كير پاتشا – «قۇرمەت بەلگىسى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى تا­لي­عات جىگەروۆ، ەلەس-مادەنيەت سالا­سىنىڭ ۇزدىگى ەلميرا ما­قاشە­ۆا... توميريسپەن باقتالاس بولسا دا بالحاشتى قۇشاعىنا تارتىپ، « ۇلىڭدى قالدىرىپ كەت!» دەيتىن قايسار پاتشايىم اماگا – «قۇرمەت بەلگىسى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى جۇلدىز مامەدوۆا، كير­دىڭ كولەڭكەسىندە جۇرسە دە كوز­گە تۇسپەي قويمايتىن مارد (را­يىم­بەك ەرمەك)، ادۋىندى ار­دا­­شير (مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇز­دىگى مۇساعالي بەكتەنوۆ) جانە باس­قالارى ءۇش ساعاتقا جۋىق ۋاقىت بويى كورەرمەندى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ وتىردى.

«توميريس تۋرالى سوناۋ گە­رو­دوتتان باستاپ بۇگىنگە دە­يىن جاز­عاندار از ەمەس. ءوزىم قۇر­مان­­بەك جانداربەكوۆ پەن شا­را جيەنقۇلوۆانىڭ تالانتتى ۇلى بولات جانداربەكوۆتىڭ 1980-جىل­داردىڭ اياعىندا ورىس تىلىن­دە شىققان «توميريس» شىعار­ماسىن وقىدىم. ال شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ بۇل شىعارماسى اۋەزوۆ تەاترىندا بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن قويىلعانىن، ودان سوڭ كوپ ساحنالانباعانىن ەستىدىك. مازمۇنى تەرەڭ، ەپيكالىق شى­عارما دەۋگە دە كەلەتىن تاريحي وقي­عانىڭ جۇگى اۋىر. قويىلىمنىڭ ءون بويىنا ءورىلىپ وتىرعان شىم-شىتىرىق وقيعالار بىرنەشە تار­تىستى (انا مەن ۇل، اكە مەن ۇل اراسىندا، پاتشالار اراسىندا، جاۋىنگەرلەر مەن كوسەمدەر، ت.ب.) قاتار قۇراعانىمەن، كومپوزي­تسيالىق تۇتاستىق ارقىلى باستى يدەيانى شاشىراتپاي الىپ شىق­تى. اك­تەرلەرىمىز كەرەمەت بابىندا ەكەن، مىنەزدى رولدەردى جان سالا وينادى. رەجيسسەر احمانوۆ ميزانستسەنانىڭ شەبەرى ەكەنىن مويىندادىم. كەيبىر قويىلىمدا كوپ سوزبەن ءتۇسىندىرىلىپ جاتاتىن نارسەلەر بۇگىن استارلى ەپي­زود، پلاستيكالىق كورىنىس ار­قىلى انىق بەينەلەندى»، دەيدى پرە­مە­رانىڭ كورەرمەنى، بەلگىلى پەداگوگ سۆەتلانا باقىشەۆا.

ايتپاقشى، جاڭا ماۋسىم­نىڭ اشىلۋىمەن بىرگە، ءدال وسى پرەمەرا كۇندەرى وسى تەاتردىڭ اكتەرى، رەجيسسەر سامال ءابۋوۆتىڭ جاڭا كىتابى تانىستىرىلدى. بۇ­عان دەيىن «تەاتر. تاريح. تاعى­لىم» ات­تى جيناعى شىققان اۆتور بۇل جولى «التىن كەرەگەلى، اينا تە­رە­زەلى تەاتر» اتتى كىتا­بىن وقىر­­مان قاۋىمعا ۇسىنعان ەكەن. ورال قالاسىندا تاۋەلسىزدىك تاڭى­مەن بىرگە اشىلعان تەاتر تۋ­رالى ەستەلىكتەر، رەجيسسەر مەن اك­تەرلەر شىعارماشىلىعى جا­يىندا جازىلعان دۇنيەلەر، سۇح­باتتار، ماقالالار مەن اۋدارمالار وڭىردەگى تەاتر ومىرىنەن مول ماع­لۇمات بەرەدى. ورال تەاترى كۇن­دەلىكتى قىزۋ تىرلىكپەن قوسا، سول وقيعالاردىڭ جىلناماسىن دا قا­تار قاتتاپ جاتقانى قولداۋعا تۇراتىن ءۇردىس.

«تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىل­دى­عىنا تارتۋ رەتىندە وسى قويى­لىمدى ۇسىنعان بارلىق ونەر ۇجى­مىنا – رەجيسسەرگە، ارتىس­تەرگە العىسىمدى بىلدىرەمىن. ءبىز ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە تەاترىمىزدى قاتتى ساعىندىق. جاقىندا عانا ءبىزدىڭ وبلىسىمىز ىندەتتى ەڭسەرىپ، «جاسىل ايماققا» ءوتتى. بۇگىن كەرەمەت مادەني دەمالىس بولدى. بۇگىنگى قويىلىم قازاق تاريحىندا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس الميساقتان كەلە جاتقانىن، ۇلتتىڭ ۇل-قىزدارى وتانىن قاسىق قانى قالعان­شا قورعايتىنىن، بىرلىك پەن ىنتىماق بولعان كەزدە قازاق دا­لاسى ءاردايىم تاۋەلسىز بولاتىنىن كورسەتتى. ەندەشە، تاتۋ­لى­عىمىزعا سىزات تۇسپەسىن!»، دەدى ءوز سوزىندە پرەمەراعا ارنايى كەل­­­گەن باتىس قازاقستان وبلىسى اكى­­مىنىڭ ورىنباسارى باقىتجان نارىمبەتوۆ.

ورال قالاسىندا جاقىندا عانا «اتامەكەن» اتتى جاڭا ونەر ورداسى اشىلعانىن حابارلاعان ەدىك. پاندەميا كەزىندە جۇمىسى ءبىراز توقىراپ قالعان ءوڭىردىڭ مادەنيەت سالاسى تولىققاندى جۇمىس ىرعا­عىنا كوشىپ، ونەرسۇيەر كورەرمەندى ءجيى قۋانتا باستادى.