جەتىسۋ وڭىرىندەگى حالىق كوتەرىلىستەرى

بولشەۆيكتىك ۇعىمداعى «باي» دەگەن تۇسىنىكتىڭ ايقىنداماسى دا جىل وتكەن سايىن تۇرلەنىپ تۇردى. 1928 جىلعى تاركىلەۋ تۋرالى دەك­رەت بويىنشا الماتى وكرۋگىندە بايلار ساناتىنا كوشپەلى اۋدان­داردا – 400، جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 300 ءىرى قاراسى بار شا­رۋالار جاتقىزىلسا، 1930 جىلعى و. جاندوسوۆ كوميسسياسى ىلە جانە شۋ وزەندەرى بويىنداعى كوشپە­لى اۋىلداردى تەكسەرگەنىندە 40-50 ءىرى قاراسى بارلاردىڭ ءوزى باي ەسەبىندە تاركىلەنگەنىن انىقتاعان. ەگىنشىلىكپەن اينالىسپايتىن، بار تىرشىلىگى مالعا بايلانىستى بولعان شارۋالاردىڭ قولىندا 1 ات، 1 تۇيە، 10-عا جەتپەيتىن قوي قال­دىرىلعان. 1928-جىلدان باس­تاپ ەرەكشە قاتالدىقپەن جۇر­گىزىل­گەن دىنگە قارسى ناۋقان دا شارۋا­لاردىڭ شيرىعۋىنا تۇرتكى بولدى.  

وتاندىق تاريح عىلىمىندا جاپپاي شارۋالار كوتەرىلىستەرى­نىڭ باستاۋى رەتىندە 1929 جىل­عى بوستاندىق، باتپاققارا كوتە­رى­­لىستەرى ايتىلىپ كەلدى. سوڭ­عى زەرت­تەۋلەر شارۋالار كوتەرىلىستەرى­نىڭ ءىزاشار وقيعاسى 1928 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جەتىسۋدا، تالدىقورعان ۋەزىنە قاراستى قوعالى بولىس­تى­عىنىڭ ارالتوبە كازاك ستا­ني­­تسا­سىندا بولعانىن، بىراق بۇ­رىن مۇلدە زەرتتەلمەگەندىگىن كور­سەت­تى. ارالتوبەلىك شارۋالار اشى­­عىپ وتىرعان حالىقتان كۇش­تەپ جينالعان استىقتىڭ اكە­تى­لۋى­نە قارسى شىققان. وگپۋ، پار­تيا ورگاندارىنىڭ ۇلكەن ابى­گە­رىنە سەبەپ بولعان كوتەرىلىس كە­زىندە شارۋالار اۋىلدى با­سىپ الىپ، كوممۋنيست، كومسومول­دار­­­دى قارۋلى كۇزەتكە الىپ، دا­يىن­­دالعان استىقتى اشىققان جۇرت­­قا تاراتىپ بەرگەن. كەيىن اس­تىق­­تى تاراتۋ كوميتەتىن قۇر­عان كو­تەرى­لىسشىلەردەن 44-ءى سوتتال­عان. ولار اقتالعان جوق. بۇل سوت پرو­تسەسىن وگپۋ اشىق تۇردە كور­نەكى قىلىپ وتكىزىپ، نارازىلىق سەبە­بىن «كۋلاكتاردىڭ لاڭى» دەپ تاپقان.

جەتىسۋ وڭىرىندەگى حالىق كوتە­رى­لىستەرى تاريحىنىڭ زەرتتەلۋىن وكرۋگتىڭ بىرقاتار اۋدانى­نىڭ «شەكارالىق» سانالۋى قيىن­­داتتى. الماتى وكرۋگىنىڭ الا­­كول، لەپسى، وكتيابر، جاركەنت، كەگەن، تالدىقورعان، اقسۋ سياقتى 7 اۋدانى قىتايمەن شەكتەسەتىن. وسى سەبەپتەن وگپۋ اقپارلارىن­دا باس كوتەرگەن كوتەرىلىسشىلەر توپتارى «ىشكى باندا»، «شەتەلدىك باندا» دەپ جىكتەلدى. «شەتەلدىك باندىلارعا» قىتاي جەرىنەن شە­كارا بۇزىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىمەن قاقتىعىسقا تۇسكەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋلى توپتارى جاتقىزىلدى. قاستەك، قورداي، كەگەن اۋداندارىنىڭ بوسقىندارى قىرعىزستانعا باعىت الدى. 1928 جىلدىڭ وزىندە-اق، قارقارا بولىس­تىعىنىڭ ءىرى بايلارى سىرت تاۋلارىنا جاقىنىراق قونىپ، تاركىلەۋ باستالعان جاعدايدا وسىنداعى قاق­پاق تاۋلارىندا جۇرگەن قىرعىز جانتاي وماروۆتىڭ كومەگىمەن قىتايعا ءوتۋدى ويلاستىرادى. شە­كارا باسقارماسى مالىمەتىندە قى­تايدىڭ جاركەنت ۋەزىمەن جانە سىرت تاۋلارىمەن شەكتەسەتىن ايما­عىندا جۇرگەن جانتايدىڭ قىر­عىزستان اكسر-ءىنىڭ قاراقول اۋدانىندا تانىمال تۇلعا جانە اقسۇيەك تۇقىمى ەكەنى ايتىلعان.

«وگپۋ-ءدىڭ ورتا ازياداعى وكى­لەتتى وكىلدىگىنىڭ مالىمەتىنە قارا­عاندا، جانتاي ءوزىنىڭ بەدەلىنە سۇيەنىپ، وسى جىلدىڭ مامىر ايىن­دا ەلدى قىتايعا كوشۋگە ۇگىتتەدى، سوڭىنان قارۋلى ادامدارىمەن قاراقول اۋدانىنىڭ وزدەرىمەن بىرگە 300-گە جۋىق ءىرى قارا، 1000 ۇساق جاندىقتى ايداپ كەتكەن 30-داي وتباسىنىڭ شەكارادان وتۋى­نە كومەكتەستى. جانتاي ۇگىتىنىڭ ۇرانى: «سالىقتار مەن مالدى الۋ­دان قۇتىلۋ». وسى مالىمەتتەرگە قا­راعاندا جانتايدىڭ باندى توبى سىرت تاۋلارىن جاقىن جەردە ءجۇرۋى قارقارا بولىستىعىنىڭ وسى ماڭداعى بايلارىنىڭ ونىمەن قوسىلۋىن جەڭىلدەتەدى»، دەلىنگەن اقپاردا.

شەكارالىق اۋداندارداعى تۇ­راقتى اسكەري بولىمدەردىڭ كوپتىگى باس كوتەرگەن شارۋالار مەن بوس­قىن­داردى اسا قيىن جاعدايدا قال­دىردى. 1930 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي كوتەرىلگەن الماتى وكرۋ­گىنىڭ بۇيەن اقسۋ، سارقان جانە باسقا دا اۋداندارىنداعى شارۋا­لار كوتەرىلىستەرى تۇراقتى اسكەري بولىمدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە اسكە­ري اۆياتسيا كومەگىمەن اياۋسىز جان­شىلدى. 1930 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سەيىتباتتال تۇگەلباەۆ جا­نە شوقان ەلەۋسىزوۆ باستاعان كو­تەرىلىسشىلەر توبى قاپالدان شە­گىنىپ، كەڭەس-قىتاي شەكاراسىنا جەتكەن. بوسقىندارعا جول-جونەكەي بالاساز، اششىبۇلاق، بۇيەن جانە باسقا مەكەندەر تۇرعىندارى قوسىلعان. 4 ساۋىردە كوتەرىلىسشىلەر قالىڭ قاردى ومبىلاپ توقتاعان سارىتاۋ دەگەن جەردە ولاردى جازالاۋشىلار وتريادى قۋىپ جەتكەن. 4 ساعاتقا سوزىلعان شايقاستان سوڭ كوتەرىلىسشىلەر 68 ادامىنان ولىدەي ايىرىلىپ، بەرىلۋگە ءماج­بۇر بولعان. ولاردان 28 ۆينتوۆكا، 6517 باس مال الىنعان. 517 كوتەرى­لىسشى تۇتقىندالىپ، وگپۋ ۇشتى­گىنە بەرىلگەن. كەيىنىرەك ولاردىڭ 108-ءى اتىلعان. وسىمەن ءبىر مەز­گىلدە تالدىقورعانعا قولعا تۇسكە كوتەرى­لىسشىلەردى پايدالانۋ ار­قى­­لى ۇستالعان، قىزىلاعاشتى قور­شاۋ كەزىندە بەلسەندى بولعان 8 كوتەرىلىس جەتەكشىسى جەتكىزىلگەن. ولاردىڭ اراسىندا مۇكەي بولا­توۆ، قۇدايبەرگەنوۆ، بوجانوۆ جا­نە باسقالارى بولعان. وگپۋ-ءدىڭ 1930 جىلدىڭ 25 ماۋسىمداعى اقپارىندا سارقاندا بۇيەن اقسۋ اۋدانىنداعى كوتەرىلىستى ۇيىم­داس­تىرۋشى سەرىك مارقۇلوۆ قاماۋ­دا جاتقان جەرىنەن قاشىپ شى­عىپ، قايتادان ۇستالار كەزىندە قارسىلىق كورسەتىپ، ولتىرىلگەنى حابارلانعان. تۇراقتى اسكەري بولىمدەردىڭ بەيبىت شارۋالاردى قىناداي قىرۋى جەتىسۋدىڭ شەكا­رالىق اۋداندارىنداعى كوتەرىلىس­تى جانشۋدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتە­رى­نىڭ ءبىرى بولدى. (1-كەستە)

جوعارىداعى كەستەدەن ءبىر عانا بالقاش اۋدانىنىڭ وزىندە جان­شىلعان حالىق كوتەرىلىستەرى كە­لەر جىلدارى ءورشي تۇسكەنىن كو­رۋگە بولادى. سونداي-اق وگپۋ «شە­تەلدىك باندى» ساناعان شەكارا­لىق اۋماقتاردا قيمىل جاساعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ بىرقاتارى قى­تاي بيلىگىنىڭ تاراپىنان دا قۋعىن­دالعان. اتاپ ايتقاندا، 1932 جىلى قىتايدىڭ كۇرە تۇر­مەسىندەگى جاقىپبەردى سولتان­بەك ۇلى باستاعان 24 كوتەرىلىسشى اتىلدى. ولاردىڭ مۇردەلەرى جا­مانبۇلاق قورىمىنا جەر­لەن­گەن. اتىلعاندارىڭ ۇلكەنى – 47 جاستاعى جاقىپبەردى سول­تان­بەك ۇلى، ەڭ جاسى 16 جاسار تۇر­سىنباي اۋباكىر ۇلى بول­عان. جاقىپبەردى باستاعان 12 ادامدى دا كۇرە تۇر­مەسىنە اكەلىپ، سوندا اتادى. 24 كوتە­رىلىسشىنىڭ مۇردەلەرىن جەرگىلىكتى ۇيعىر اۋى­لى تۇرعىندارى جامان­بۇلاق قورىمىنا جەرلەيدى. اتىل­عانداردىڭ دەنى پۇسىرمان بي ۇرپاقتارى ەدى. اتىلعانداردىڭ ىشىندە 22 جاستاعى اقىن اۋەزحان بەلگىباي ۇلى (1910-1932) كۇرە تۇرمەسىندە «جاقىپبەردى قيس­سا­سىن» جازىپ، ول شىعارما ەل ىشىن­دە اۋىزدان-اۋىزعا كەڭ تا­رالعان. ال قىتايداعى كسرو باس كون­سۋلدىعىنىڭ 1930 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىنداعى مالىمەتىندە سەمەي جانە الماتى وكرۋگتەرى شەكارا اۋداندارىندا ارەكەت ەتكەن جانىبەك تۋرالى قىتاي وكىمەتىمەن حات الىسۋلار بولعانى جازىلعان. حاتتار بويىنشا نەگىزگى مامىلە قىزىل ارميا مەن قىتاي اسكەرلەرىنىڭ جانىبەككە قارسى بىرلەسكەن قيمىلى تۋرالى بولعان. باس كونسۋلدىق جانىبەك «باندىلارىنىڭ» توناۋىنان كەڭەستىك ازاماتتار مەن كەڭەس ۇيىم­دارىنا كەلتىرگەن وراسان زور زيا­نىن» كورسەتكەن. قىتاي جاعى كەڭەستىك ديپلوماتتارعا جانى­بەك وتريادىنىڭ قازىر كەڭەستىك تەر­ريتوريادا ەكەنىن ايتىپ، جاۋاپ بەر­گەن. اسكەرلەرگە جانىبەكتىڭ قاي­تادان قىتايعا ءوتىپ كەتۋىنە جول بەر­مەۋ تاپسىرىلعان. جانىبەكتى تىرى­دەي ۇستاعانعا 1000 لان ۋادە ەتىل­گەن. ەكىجاقتى قىسپاققا تۇس­كەن قازاق شارۋالارىنىڭ بارار جەر، باسار تاۋى قالماعانىن ايعاق­­تايتىن بۇل اقپاراتتار حا­لىق با­سىنا تونگەن ناۋبەتتىڭ الا­پاتتى اۋقىمىن كورسەتەدى.

كوتەرىلىسشى شارۋالارعا قارسى تۇراقتى ارميا بولىمدەرى، اۆياتسيا عانا شوعىرلاندىرىلعان جوق. سونداي-اق ۆكپ (ب) ارقىلى ساياسي سەنىمدىلىك بەلگىسىمەن ىرىكتەلگەن قارۋلى بولىمدەر – كوممۋنيس­تىك وتريادتار قۇرۋ تاپسىرىلدى. 1929 جىلدىڭ 1 اقپانىندا وتكەن الماتى وكرۋگكومى ارنايى ۇش­تىگىنىڭ №3 ماجىلىسىندە وكرۋگتىك كو­ميتەت حاتشىسى موروزوۆ ولكە­كومنىڭ كوممۋنيستىك وتريادتار ۇيىمداستىرۋ جانە ونىڭ قۇرى­­لىمدىق ەرەجەسى تۋرالى قۇپيا حاتىمەن تانىستىردى. ۇش­تىك ءما­جىلىسى كوموتريادتاردى بار­لىق اۋدان­دا ۇيىمداستىرۋعا، ال شەك­ارا­لىق اۋدانداردا ءار وتريادتا 50 ادامنان بولۋىن قام­تا­ماسىز ەتۋ­گە قاۋلى ەتكەن. بىر­دەن ۇيىمداس­تىرۋ قولعا الى­ناتىن الماتى قالا­سىنداعى كو­م­وتريادقا 100 ادام جيناۋ، ولاردىڭ 50%-ى كوممۋنيستەر، 50%-ى كومسومولدار بولۋى قاجەت دەپ شەشىلدى. الماتى وتريادىنا كوممۋنيستەر مەن كومسومولدار­دى ىرىكتەۋ شىمبولاتوۆ پەن بوچا­گيندەرگە جۇكتەلدى. 10 اقپانعا دەيىن قۇرىلىپ، اسكەري دايىندىق جوسپارى بىتۋگە ءتيىس بۇل وتريادقا جالپى باسشىلىقتى وكرۋگتىك اس­كەري كوميسسار فارافانوۆ جا­سايتىن بولدى. قاۋلىدا، سونداي-اق وگپۋ-گە تاعى بەس كوممۋنيست جىبەرۋ، وكرسوت بەكوۆقا، وكرپرو­كۋرور سيتارسكيگە، اكىمشىلىك ءبولىم باستىعى تەنياكشەۆكە وگپۋ بولىمىنە كەرەگىنشە جاق­سى قىز­مەتكەرلەرىن جولداۋ تاپ­سىرىلدى. وكراتكوم زادوروجنىي تاعى دا قارجى بولەتىن بولدى. تەنياكشەۆكە الماتى قالاسىنداعى كەڭەس-شا­رۋا­شىلىق مەكەمەلەرىنە تيەسىلى 2 اۆتو­ماشينانى وگپۋ وكرۋگتىك بولىمىنە بەرۋ تاپسىرىلدى. پار­تيالىق قۇجاتتاردا حالىق كوتە­رىلىستەرىن جانشۋدا اسكەريلەرمەن شەكتەلمەي، ساياسي جاعىنان سەنىمگە يە جەرگىلىكتى قازاقتاردى كوپتەپ قوسۋ تالاپ ەتىلدى. جەتىسۋداعى نارازىلىقتى قانعا بوكتىرگەن تۇراقتى ارميا بولىمدەرى مەن شەكارا وتريادتارى باسشىلىعى كوممۋنيستىك وتريادتاردىڭ اسكەري دايىندىعىنا، قيمىلدارىنىڭ ناتيجەلىلىگىنە كوڭىلدەرى تولما­عانى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان. قىزىل ارميا بولىمدەرى، شەكارا اسكەرى جانە كوموتريادتار جەتى­سۋداعى حالىق كوتەرىلىستەردى اياۋ­سىز باستى. الماتى وبلىسى وڭىر­لىك كوميسسياسى تاراپىنان بول­شەۆيكتىك-كەڭەستىك بيلىك جە­تىسۋ كوتەرىلىستەرىن جانشىعان، بەيبىت حالىقتىڭ قانعا بوككەن قارالى مەكەندەر تىزبەسىن جاساۋ ماقساتىندا «جەتىسۋدىڭ شەرلى تا­ريحى» جوباسى اياسىندا بىرنەشە ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىل­دى.  (2-كەستە)

1928، 1930، 1931 جىلدارداعى جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ بۇيەناقسۋ، قا­پال، قىزىلاعاش، بالقاش، قاستەك، قورداي، شەلەك، جاركەنت اۋداندارىن قامتىعان كوتەرىلىستەردىڭ ۇيىمداسۋ دەڭگەيى، باسقارۋشى تۇلعالارى، جانشىلۋ جولدارى كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. اۋىلشارۋاشىلىق ستاتيس­تيكا­­سىنان 1928 جىلدان باستاپ جە­تىسۋداعى مال باسىنىڭ كۇرت كە­مى­گەنىن كورۋگە بولادى. 1929، 1930-جىلدارداعى ەت دايىنداۋ جوسپارى، شارۋالاردى ەت ونىم­دەرىن تاپسىرۋعا ماجبۇرلەگەن شارت­تاسۋ مال باسىنىڭ ونداعان ەسە كەمۋىنە الىپ كەلدى.

ءبىز ارحيۆتەن كەزدەستىرگەن، 1930 جىلدىڭ اياعىندا جولدانعان دەپ شامالاۋعا بولاتىن قايىپنازاروۆ دەگەن ازىرلەگەن قۇجات «شەكارا اۋداندارىنىڭ ساياسي جانە ەكو­نوميكالىق جاعدايى جانە شە­تەلگە كوشۋ تۋرالى» دەپ اتال­عان. «شيفر قۇقىندا، قايتا­رىلىپ بەرىلۋگە ءتيىس!» دەگەن بەلگى قويىلعان اسا قۇپيا حاتتا سەمەي، الماتى وكرۋگىنىڭ 10 شەكارالىق اۋدانىنىڭ جاعدايى تالدانعان. قۇجاتتا: «شەكارا بۇزۋشىلارعا قارسى قاتال شارالاردىڭ ەش­قاي­سىسى بوسقىندار اعىنىن كەمى­تەتىندەي ناقتى ناتيجە بەرگەن جوق. جۇرگىزىلگەن شارالار ەڭ قا­تى­گەز تۇردە بولدى: جىل بو­يىنا ىلە وكرۋگىمەن شەكارادا قى­تاي تەرريتورياسىنا زاڭسىز وت­كىسى كەلگەن 1000-نان ارتىق ادام ءولتى­رىلدى. قىزىلاسكەر-شە­كا­راشىلار تاراپىنان 10 ادام شى­عىن بولعان. ۇرىس دالاسىندا ولتى­رىلگەندەر اراسىندا ەركەكتەر مەن ايەلدەرمەن قاتار، بالالار دا بولعان»، دەلىنگەن. شىنايى سان بۇدان الدەقايدا كوپ بولدى دەۋگە نەگىز بار. 1930 جىلى بوس­قىن­داردىڭ كەڭەس شەكا­راشى­لا­رىنىڭ قولىنان قازا تابۋ وقي­عاسى قاراتال اۋدانىندا دا بول­دى. سول جىلدىڭ قازان ايى­نىڭ باسىندا كۇزدىڭ العاشقى قا­رى تۇسىسىمەن قازاقتار مەن دۇن­گەندەردەن ءارتۇرلى شەكارالىق اۋدان­داردا قۇرالعان 40-قا جۋىق وتباسى قىتايعا وتۋگە بەل بۋعان. شىڭجاڭعا ىلە اڭعارى ارقىلى وتپەك بولعان بوسقىندار كوشىنە تەكەلى قالاسىنان باستاپ وكشەلەپ قۋعان شەكاراشىلار وتريادى وق بوراتادى. بوسقىنداردان 9 وت­باسى عانا قۇتىلىپ، ءبىرازى وققا ۇشىپ، تاعى ءبىر بولىگى تۇتقىنعا تۇسكەن. كەيىنىرەك بۇل قاندى وقي­عانى تەرگەگەن جۇمىسشى-شا­رۋا ينسپەكتسياسىنىڭ باقى­لاۋ كوميسسياسى وگپۋ تارا­پى­نان ءبىر-بىرىنە كەرەعار مالى­مەت­تەر بەرىلگەنىن كورسەتكەن. بايانات­تار­دىڭ بىرىندە ولتىرىلگەندەر سانى 18، ونىڭ ۇشەۋى بالا، بەلگىسىز مولشەردە ايەلدەر بولعانى ايتىلسا، ەكىنشى قىزمەتكەردىڭ جا­ۋابىندا 19 ادام كورسەتىلگەن.

ەندى وڭىرلىك كوميسسيا تارا­پىنان زەردەلەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلىلىگىن ارتتىراتىن ۇسى­نىستارعا توقتالساق. شىعىس قازاق­ستان وبلىسىنا قاراستى شەك­ارا­لىق اياكوز، ءۇرجار، ماقانشى اۋداندارى 20-30-جىلداردا ال­ماتى وكرۋگىنە، وبلىسىنا قارا­عانى بەلگىلى. ەكى وبلىستا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان وڭىرلىك كوميسسيالار جۇمىس توپتارىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدى قارىم-قاتىناسى ماڭىزدى. 1931 جىلعى اياكوز كوتەرىلىسىنە اۋدانداعى تۇتاس باستاۋىش پارتيا ۇيىمى قاتى­سىپ، قىتايعا بوسقان دەرەكتەر بار. قازىر سول مالىمەتتەردى تو­لىق­تىراتىن شىعىس قازاقستان وب­لىسى مۇراعاتتارىنىڭ قۇجات­تارىنا مۇقتاجدىق تۋىپ تۇر. شەك­تەسەتىن وبلىستار وڭىرلىك كو­ميس­سيالارىنىڭ ءوزارا ءتيىمدى قا­رىم-قاتىناسىنىڭ زەرتتەۋلەرگە كومەگى زور بولار ەدى. كەلەسى ۇسىنىس الماتى وكرۋگىنەن ءىرى بايلار سا­ناتىندا ورال وكرۋگىنە جەر اۋدا­رىلعان 80-گە جۋىق اۋلەتتىڭ تاع­دىرىنا قاتىستى. قىس كوزى قى­راۋدا جازىقسىز جازا تارتىپ، اش-جالاڭاش بوسقانداردىڭ قانشاسى ورالعا بارار جولدا، قانشاسى ورال ماڭىندا مەرت بولدى. ورالعا جەتكەندەردىڭ ءبىراز بولىگى سىبىرگە ايدالعان. شالتاباي قۇدايبەرگەنوۆ پەن شوجەعۇل قادىرباەۆ ايداۋدان قاشىپ كەلىپ، الماتى وكرۋگىندەگى كوتەرىلىستەردى باسقارعان. وسىعان وراي باتىس قازاقستان وبلىسى­نىڭ وڭىرلىك كوميسسياسىنىڭ جۇ­مىس توپتارى الماتى وكرۋگىنەن جەر اۋدارىلعاندارعا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارىمەن، وزگە دە مالى­مەتتەرمەن بولىسسە، ءجون بو­لار ەدى. الماتى وبلىستىق كوميس­سيا ماماندارى ءوز تاراپىنان ال­ماتى وكرۋگىنە جەر اۋدارىلىپ، قۋعىن­دالعان ورال وكرۋگىنىڭ ءىرى بايلارى سانالعان اۋلەتتەرگە قاتىستى قۇ­جاتتاردى ۇسىنا الار ەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلتتىق سانا­نى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ايرىقشا ما­ڭىزدى XX عاسىرداعى كەڭەستىك زۇل­مات قۇرباندارىن تولىق اق­تاۋ جونىندەگى باستاماسى كەلە­لى مىندەت جۇكتەپ وتىر. سول مىن­دەتتى تياناقتى جۇزەگە اسىرۋ تا­ريح­شىلار قاۋىمىنىڭ، ولكەتانۋ­شى­لاردىڭ، باق وكىلدەرىنىڭ، جالپى كوپشىلىكتىڭ ۇيلەسىمدى ءىس-ارەكەتىن تالاپ ەتەدى.

ەركىن ستامشالوۆ،

الماتى وبلىسى وڭىرلىك كوميسسياسى جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ phd دوكتورانتى