قالبانىڭ قوس قاپتالى قۇتتى مەكەن

بۇل جەرلەردى بىلمەيتىندەر، ءاي جوق-اۋ. بارىپ كورمەسە دە، حابار­دار. سول ءۇشىن دە «Egemen Qazaqstan» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گا­زەتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتىپ جاتقان «اتامەكەن» ەكسپەدي­تسيا­سى كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن اتا­­قونىستارعا ات باسىن بۇردى. ءسوي­تىپ، قالبا سىلەمدەرىنىڭ قوس قاپ­­­تالىن جايلاعان كوكپەكتى مەن ۇلان اۋداندارىن ارالاپ شىقتىق.

ەرتىستەن تۇستىككە قاراي سوزى­لىپ جاتقان قالبا جوتاسىنىڭ قوي­ناۋى – كونەنىڭ كوزى، ساقتاردىڭ ءىزى قالعان كيەلى جەر. زيالى قاۋىم مەن جۋرناليستەردەن، فوتوگرافتار مەن بلوگەرلەردەن قۇرالعان توپتىڭ ساپارى كورىكتى كوكپەكتى جەرى­نەن باستالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جى­­­لىندا رۋحاني تولىسىپ، اسقان اسۋى­­مىز، شىققان بەلەسىمىز از ەمەس ەكەن. بىراق كەلمەسكە كەتكەن كە­­ڭەس كەزىندە قۇندى دەرەكتەردىڭ تونالىپ، كەيبىر داستۇرلەردەن قول ءۇزىپ قالعانىمىزدى دا بايقادىق.

كيەلى كوكپەكتى

قۇلقىن سارىدە جولعا شىققان ەكسپەديتسيامىز توعىز جولدىڭ تو­رابىندا تۇرعان كوكپەكتىگە ءتۇس بولماي ءىلىندى. «اتامەكەن» توبىن بۇدان ءارى ءوڭىردىڭ وتكەنىن زەرت­تەپ جۇرگەن ولكەتانۋشى قاي­رات مالىكاجدار باستادى. قا­زىر­گى كوكپەكتى اۋدانى قال­با جو­تا­سىنىڭ شىعىسىنان قارا­كەزەڭ، ور­تەڭتاۋعا قاراي سوزىلىپ جاتىر.

دالا جولى. سوڭىمىزدان ءتۇبىت شاڭ قالدىرىپ، كوكپەكتىنىڭ كونە كىتاپحاناسىن بەتكە الدىق. ول دەگەنىمىز، بيعاش اۋىلىنان 10-15 شاقىرىم جەردەگى جازىقتا. شو­شايعان مۇناراسى مۇنار­تىپ، الىستان كورىندى. ماڭايىندا ەل-جۇرت ءشوپ جيناپ ءجۇر. قۇبا بەلدىڭ ەتەگىندە جالعىز تۇرعان كە­سەنەنى جەرگىلىكتى جۇرت ىقىلىم زا­ماننان بەرى اپىرىم بايدىكى دەپ كەتكەن. ولكەتانۋشى قايرات مالىكاجداردىڭ ايتۋىنشا، مازار 1850-جىلدارى وسى توڭىرەك­تە ءومىر سۇرگەن اۋقاتتى شونجار – اپىرىمعا ورناتىلىپتى. اپ­رىم باي ءدىني ساۋاتتى، ءبى­لىمدى ادام بولعان ەكەن. ءتىرى كە­زىندە ءوزى وقىعان كىتاپتارىن كەسە­نە كۇمبەزىنە قويۋدى اماناتتاپ­تى. ونى كوشپەندى قازاقتار دالا كىتاپحاناسى رەتىندە قولدانىپ كەلگەن. وكىنىشتىسى، كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ قۇندى كىتاپتاردىڭ قيقىمىن دا تاپپاي قالدىق. باي­قاعانىمىزداي، مۇنارانىڭ با­سىنداعى ايدىڭ ءۇش-ءتورت جە­رىن وق تەسىپتى. قىزىلدار مەر­گەن­دىكتەرىن سىناسا كەرەك. بارى­نەن دە كوز قۋانتارلىعى، كونە ما­­­زار­دىڭ سىرتقى تاس دۋالى، كۇم­بەزى ساقتالعان. التى قىرلى بە­يىت­­تىڭ بيىكتىگى دە التى مەتر­دەي. قور­عاننىڭ سىرتىنان قايتادان قور­شاۋ سالىنعان. اي كۇمبەزدى كە­­سەنەنىڭ ساۋلەتى وزگەشە. كىسى جەر­­لەگەن جەردىڭ سىرتىنا بيىك تاس­­تان قورعان سالىپ، ونىڭ ۇس­تىنە 2 مەتر اعاش دىڭگەكتەر ورنا­تىلعان. سودان سوڭ بارىپ شاتىرى جابىلعان. شاتىردىڭ ۇستىنە كۇم­بەز تۇرعىزىلعان. ال استىڭعى جاعىنان كىتاپتى اپارىپ قويۋعا ارنالعان ەسىك جاسالىپتى. كەسەنەگە كەرەكتى تاس پەن اعاشتى الىستان تاسىعانى انىق. ويتكەنى اپىرىم باي جەرلەنگەن كەڭ جازىقتا ءتۇيىر تاس، بۇدىر اعاش جوق. قازىرگى ۋاقىت­تا كونە كەسەنەنى تاريحي ەس­كەرت­كىشتەردىڭ قاتارىنا ەنگىزۋ بو­يىنشا قۇجاتتار جيناقتالىپ، جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر.

– جاز جايلاۋى التاي بول­عان­­­دىقتان الىسقا ادامدار كىتاپ ىز­دەپ سابىلماسىن دەپ كەسەنە شا­تى­رىنا دالا كىتاپحاناسىن سال­­­عىزعان. ۇرپاقتارى ەلگە كە­رەك­تى كىتاپتاردى كيىزگە وراپ، كە­­­سەنە شاتىرىنا قويىپ كەتەدى ەكەن. ونى بىلەتىن وقىمىستىلار كىتاپحاناداعىداي كەرەگىن الىپ، قايتا اپارىپ قويىپ وتىرعان، – دەيدى قايرات مالىكاجدار.

كۇنى كەشە عانا وسكە­مەننىڭ ورتالىعىنا ورناتىلعان بۋكشە­رينگ دۇڭگىرشەكتەرى وتكەن عا­سىر­لاردا كوكپەكتى دالاسىندا پاي­دا بولىپتى. ءيا، اتاقونى­سىمىزدىڭ زەرتتەلە قوي­ماعان تۇستارى ءالى دە كوپ سە­كىل­دى. تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنە سۇيەن­سەك، ەلەكە سازىنان تابىلعان بۇ­يىم­داردىڭ التىنى كوكپەكتى وڭى­رىنەن جەتكىزىلگەن كورىنەدى.

– اناۋ بەلدىڭ ۇستىندە مۇرتتى قورعاندار بار. ارحەولوگ ابدەش تولەۋباەۆ كەلىپ، كورىپ كەتكەن. قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزسە، بە­رەل مەن ەلەكە سازىنداعىداي قۇن­دى جادىگەرلەر تابىلۋى مۇمكىن، – دەيدى ءوڭىردىڭ وي-قىرىن جاقسى بىلەتىن قايرات مالىكاجدار.

ياعني تاۋدىڭ تابانى تولعان كەنىش. قالبا سىلەمدەرى التىن-كۇ­مىسكە عانا ەمەس، فلورا-فاۋناعا، اڭ-قۇسقا دا باي. قىزىل قۇمدى سا­حاراسىمەن ايگىلى ق ۇلىنجون قو­رىعى دا وسى وڭىردە.

ەندىگى توقتاعان جەرىمىز – بار­ماق باتىردىڭ مازارى. بابا باسىندا قول جايىپ، قۇران باعىش­تا­دىق. قاراكەرەي قابانباي، اقبولات پەن ساتىپالدى سىندى باتىر­لار­مەن ۇزەڭگىلەس بولعان بار­ماق با­تىر قىزىلبۇلاق شاي­قاسىندا ەر­لىكپەن قازا تاۋىپتى. ول اقتابان شۇبىرىندى باستالماي-اق، ەل ارا­سىندا «باتىر» اتانعان. 1723 جى­لى قازاق جەرىنە جوڭعار­لار شاپ­قاندا بارماق نەبارى جيىر­ما-اق جاستا ەكەن... بۇگىندە ءۇش كۇم­بەزدى كەسەنەسى قورشالىپ، ال­­دىنا تاقتاتاسى ورناتىلعان. زيا­­لى قاۋىمنىڭ اڭگىمەلەرىنە قۇ­لاق تۇرسەك، كوكپەكتى وڭىرىنەن شى­ق­قان بيلەر، باتىرلار از ەمەس. قۇ­نانبايدىڭ زامانداسى تانا تىلەمىس ۇلىنىڭ وسى وڭىردە مەشىت سالدىرعانىن ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرى­مىز بىلمەيمىز. تانا مىرزا مە­شىتى ق ۇلىنجون، بوكەن، تەنتەك وزەن­دەرىنىڭ توعىسىپ، ەرتىسكە قۇيعان جەرىندە بوي كوتەرىپتى. ول مەشىتتىڭ اشىلۋىنا قۇنانباي ون سەگىز جاستاعى ۇلى ابايدى ەرتە كەلىپ، قۇرمەت كورسەتكەن ەكەن.

...قاراكەزەڭنەن اسقاندا كوزى­مىز تاڭبالى تاستارعا ءتۇستى. جول باستاۋشى قايرات مالىكاجداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ءتورت تاقتاعا قا­شال­عان ۇزىن سانى 119 سۋرەت بار ەكەن. مۇنداعى تاڭبالاردىڭ قۇندى بولاتىن ءبىر سەبەبى – ءۇش ءداۋىردى قامتيدى; نەوليت، ەرتە قولا جانە قولا. كورگەندەرىن جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر بلوكنوتتارىنا ءتۇرتىپ الىپ جۇرسە، وپەراتور، فوتوگرافتار ءساتتى راكۋرستان تاسپاعا تارتۋمەن بولدى.

كۇن ەكىندىگە تاياعاندا «اتا­مەكەن» ەكسپەديتسياسى تولاعاي تا­ۋىنىڭ باۋىرىنا ات باسىن تىرەگەن. كوكپەكتىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىنەن كوك بايراقتى جەلبىرەتپەك نيەتتە تولاعايدىڭ ۇشار باسىنا قامداندىق. ىرىمشىل حالىقپىز عوي. ەكسپەديتسيا تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا ارنايى ۇيىم­داستىرىلعان سوڭ تۋىمىز بيىكتەن جەلبىرەۋى كەرەك بولدى.

«بەس ءجۇز جىلدار شاماسىندا

سوناۋ ەرتىس جاعاسىندا،

بولعان بىرەۋ سارجان اتتى.

داڭقى شىققان مەرگەن ەكەن،

تالاي جەردى كورگەن ەكەن،

ءسۇيىپتى جۇرت سول قازاقتى»، –

دەپ باستالاتىن ءابدىلدا تاجى­باەۆ­تىڭ ايگىلى تولاعايى وسى بول­سا كە­رەك-ءتى. اڭىز تاۋ الىستان جا­دا­عايلاۋ كورىنگەنىمەن، شاپشىما تىگىنە جەتكەندە، بىرقاتارى را­يىنان قايتتى. بيىگىنە جەتكەندەرى بايراقتى تىك ۇستاپ، «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانىن شىرقادى. ءيا، بۇل كۇنى اق تىلەكتەر اقتارىلدى. اۋدان باسشىلارى ساپارىمىزعا اق جول تىلەپ، جۇرەكجاردى لەبىزدەرىن بىلدىرۋمەن بولدى.

– «اتامەكەن» ەكسپەديتسياسى ساپارىن ءبىزدىڭ اۋداننان باستايدى دەگەندە قۋاندىق. تانىلماي جاتقان جەرلەرىمىزدى تانىتىپ، ءتۋ­ريزمنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرىپ جات­ساڭىزدار، اۋداننىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەستەرىڭىز بولار ەدى. ەلىمىزدىڭ كيەلى، قاسيەتتى جەرلەرىن كورسەتۋ ماقساتىندا جولعا شىققان سىزدەرگە العىسىمىز شەكسىز، – دەدى كوكپەكتى اۋدانىنىڭ اكىمى رادجان سەيىتقانوۆ.

ءبىزدىڭ ەندىگى باعىتىمىز قالبا جوتاسىنىڭ ارعى بەتىن جايلاعان ۇلان اۋدانى ەدى...

ۇلاننىڭ ۇلى دالاسى

تاريحي تامىرى تەرەڭنەن باس­تالاتىن ۇلان اۋدانىنىڭ التىن بوساعاسىنداي بولىپ كەتكەن اقباۋىرعا كەلىپ توقتاعانىمىزدا شىعىستىڭ بەلگىلى اقىنى، ءانشى نۇرتاي تىلەۋجان ۇلى دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ;

ال بۇگىن كەزى كەپ تۇر

شاتتانۋدىڭ،

تاريحي قۇندىلىقپەن

ماقتانۋدىڭ.

كونەنىڭ كوزى قالعان

جەر قوينىندا،

بەلگىسى ساقتالىپتى

ساق ءداۋىردىڭ، –

دەپ ارناۋ ايتىپ، قارسى الدى. اق كيمەشەكتى انالارىمىز شاشۋ شاشتى. اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى قۋات وقاسوۆ پەن ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باسشىسى نۇرحات سادىقوۆ اقباۋىرداعى تاڭبالى تاستارعا قاراي جول باستادى. 63 گەكتار جەردى الىپ جاتقان اقباۋىر مۋزەي-قورىعىندا تاڭبالى تاس­تار عانا ەمەس، كەيىنگى جىلدارى ساقتاردىڭ قونىستارىنا دەيىن تا­بىلعان.

– اقباۋىرداعى قازبا جۇمىس­تار اتا-بابالارىمىزدىڭ مادەنيە­تى جوعارى بولعاندىعىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ وتىر. مەكەن ەتكەن قونىستارىنىڭ ورنىنان قىش قۇمىرالاردىڭ سىنىقتارى كوپ­تەپ تابىلدى. كادىمگى وشاقتىڭ ورنى­نا دەيىن ساقتالعان. ول جەردەن ۇساق دان­دەر دە شىقتى. ونى زەرتتەۋگە جى­بەردىك. قازبا جۇمىستارىنىڭ تا­عى ءبىر ەرەكشەلىگى، سۇيەكتەن جا­­سالعان پىشاق، ءبىز سەكىلدى بۇ­يىم­دارعا تاپ بولدىق، – دەيدى عى­لىمي قىزمەتكەر شۇعىلا مەدەلبەك.

دەمەك، بەرەل جازىعىنان ساق­تاردىڭ جەرلەۋ ءداستۇرىن كورسەك، اقباۋىردان قونىستارىن، سوعان قاراي تىرشىلىكتەرىن دە كورۋگە بولادى. مال باققان، ەگىن ەككەن، قىش قۇمىرا جاساۋمەن اينا­لىسقان. ءتىپتى تاستان مەتالل ءون­دىر­دى دەگەن دە بولجام بار. ءبىز­دىڭ بايقاعانىمىز – ءۇيدىڭ بۇ­رى­شىنداعى ءۇش وشاقتىڭ ورنى. ياعني قىشتان قۇمىرا جاساعان پەشتەرى بولۋى ىقتيمال. سە­بە­بى قىش قۇمىرا شەتتەن اكە­لىن­بەگەن. زەرتتەۋ جۇمىستارى دا­لەل­دەگەندەي، قىشتىڭ قۇرامىنا جەر­گىلىكتى جەردىڭ تابيعاتىنا ءتان وحرا قوسىلعان. اراسىنا كۆارتس تاستى ۇگىتىپ، بالشىقپەن بى­رىكتىرگەن. كەيىننەن وسى پەشتەردە كۇيدىرگەن كورىنەدى. بارلىق تابىلعان جادىگەرلەر ساقتاردىڭ وتىرىقشىلىقپەن اينالىسقانىن ايشىقتايدى. زەينوللا ساماشەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن اقباۋىرداعى قازبا جۇمىستارى اياقتالعانشا، تاريحي تىڭ دەرەكتەردىڭ بەتى اشى­لارى انىق. سونىمەن قاتار قارا­باستىڭ ەتەگىندەگى قىزىلتاس قو­رىمىندا ارحەولوگتەر 100 مەترلىك مۇرتتى قورعانداردى زەرتتەي باس­تايدى. الداعى ۋاقىتتاردا بۇل ماڭايدىڭ ءبارى تۋريستەردىڭ تانىمىن ارتتىراتىن تاريحي كەشەن بولادى.

ۇلاننىڭ تابيعاتى دا كور­كەم. قالانىڭ قىم-قۋىت تىرشىلىگى شارشاتسا، دەمالىس كۇندەرى تاۋ-تا­سىن، وزەن-كولىن، تاريحي-تانىم­دىق ورىن­دارىن ارالاپ كەلۋگە بولادى. دەمالىس كۇندەرى دەپ وتىرعانىم، ۇلان جەرى وبلىس ورتالىعىمەن قا­ناتتاسىپ جاتىر. ىشكى ءتۋريزمدى دوڭگەلەتۋگە وتە قولايلى اۋدان. تۋريزم دەمەكشى، وڭىرگە بەلگىلى كاسىپكەر مۇحتار تويبازاروۆ، ايگەرىم ابەدجانوۆالار ۇلان­نىڭ كورىكتى جەرلەرىنە «التاي ءدامى» اتتى ءبىر كۇندىك ساياحات ۇيىم­داستىرۋدى قولعا العان. تۋريستەر كورىكتى تابيعاتقا تامسانىپ قانا قويمايدى، تانىمىن كەڭەيتىپ، بۇركىت باپتاۋ، تازى جۇگىرتۋ، سىر­ماق سىرۋ سەكىلدى قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنەن دە حاباردار بولادى. ول ءۇشىن بوزانباي اۋىلىن­دا اتا ءداستۇردىڭ قايماعىن بۇزباي وتىرعان ماركس نايتبان اۋلاسىنا كيىز ءۇي تىگىپ قويعان. ءوزى بۇر­كىت باپتاپ، تازى جۇگىرتۋدىڭ قىر-سىرىن ايتىپ بەرسە، جولداسى شاكەرمان وشان ۇلتتىق تاعام­داردى الدىڭىزعا توسادى. كەرەك دەسەڭىز، ءجۇن ءتۇتىپ، كيىز باسۋعا دەيىن كورسەتەدى.

«اتامەكەن» ەكسپەديتسياسى وتباسىلى ماركس پەن شاكەرماننىڭ كيىز ۇيىنە دە باس سۇقتى. ورتاداعى جەر وشاقتا قۇرت قايناپ تۇر. دالادا قار قاپالاقتاپ تۇرعانىمەن، ءۇي ءىشى جىپ-جىلى. توردەگى تۇلكىنىڭ تەرىسىمەن قاتار ءىلىنىپ تۇرعان كىر­پىنىڭ تەرىسىنە كوزىمىز ءتۇستى. سويت­سەك، كىرپىنىڭ يىسىنە جىلان جۋى­مايدى ەكەن. بۇرىنىراقتا بالا­نىڭ بەسىگىنە دە بايلاپتى. «بىلەرىمىز ءبىر توعىز، بىلمەيتىنىمىز توقسان توعىز» دەگەن وسى شىعار. ەلىمىزدىڭ قاسيەت تۇنعان كيەلى جەرلەرىن ماقسات ەتكەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قاناتىن قومداپ وتىرعان بۇركىتتى قىزىقتاپ، سۋرەتكە ءتۇستى. ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ۇلتتىق تاعامداردان ءدام تاتتى. جەتپىس جىل ىشىندە اتا داستۇردەن الىستاپ كەتكەنىمىزبەن، تاعانىمىز بەكىپ، كوك بايراعىمىز جەلبىرەگەن سوڭ ساعىمدانعان سالتىمىزدى قايتا جاڭعىرتتىق، جاڭارتتىق.

ايتا كەتەرلىگى «اتامەكەن» ەكس­­پەديتسياسى شىعىستا مۇنى­مەن توق­تاعان جوق. وزگە دە اۋداندار­دىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرىنە بايلانىس­تى ال­داعى ۋاقىتتاردا جالعاسىن تاپپاق.

شىعىس قازاقستان وبلىسى،

كوكپەكتى – ۇلان اۋداندارى