تامۇقتان وتكەن تاعدىرلار

سوعىس كەزىندەگى تۇتقىندار جونىندە گااگا (1899 ج.، 1907 ج.) مەن جەنەۆادا (1929 ج.) اسكەري تۇتقىندار تۋرالى كونۆەنتسيا قابىلدانعان بولاتىن. بۇل كونۆەنتسيالار شارتى بويىنشا سوعىسۋشى مەملەكەتتەر ءوز تاراپتارىنان سوعان وراي ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىل­دارىندا سوعىس تۇتقىندارىنا ادامگەر­شىلىكپەن قارادى. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاراپىنان ۇستانعان قاعيداعا سايكەس «بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار» دەگەن ۇستانىم ميلليونداعان تۇت­قىنداردىڭ تاعدىرىنا سۇمدىق ءارى قاتال، ءتىپتى اۋىر زاردابىن تيگىزدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇت­قىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ ەۆرەيلەرمەن پارا-پار قورلىق، سۇمدىق پەن ازاپتى باستان كەشكەنىن ارحيۆ دەرەكتەرى ايعاقتايدى. سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا تۇركىستاندىقتارعا (قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك، قاراقالپاق) جەتىپ جاتقان جاعدايدا عانا، قارۋ ەڭ سوڭعى كەزەكتە بەرىلدى. سەبەبى ولار ەكىنشى سورتتاعى جاۋىنگەرلەر رەتىندە ەسەپتەلدى. ءومىرى قولىنا بۇرىن قارۋ ۇستاماعان 19 جاس شاماسىنداعى قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تۇرىكمەندەر مەن تاجىكتەر باقايىنا دەيىن قارۋلانعان گەرمان اسكەر­لەرىنە قارسى قويىلدى. وسىلايشا تۋرا ولىمگە ايداپ سالىندى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستال­عاندا كەڭەس قوعامى ساياسي، ەتنوستىق، نە الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىرتۇتاس بولمادى. ەلدەگى اۋقاتتى شارۋالاردى تاركىلەۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ءدىني قاۋىممەن كۇرەس، سايا­سي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقا دا ءىس-شارالارى ۇرىس بارىسىنا تەرىس اسەر ەتتى. اكەلەرى نەمەسە تۋىستارى ارنايى گەنوتسيد ساياساتى سالدارى­نان اشتىقتان ولگەن نەمەسە سىبىرگە ايدالعان، «الەۋمەتتىك تازارتۋعا» ۇشىراعان سول­داتتاردان جانقيارلىق ەرلىك كۇتۋگە بولا ما؟! ويتكەنى 19-20 جاس­تاعى بوزبالالار كە­ڭەس وكىمەتىنىڭ يگىلىگىن سەزىنىپ تە ۇلگەرگەن جوق-تى.

ادامزات تاريحىنداعى الاپات سوعىس اۋىر زارداپتارعا ۇشىراتىپ، كوپ ادامدى وتانىنان اجىراتىپ، ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، تەك اتىراۋ وبلىسىنان سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن، قازا تاپقان 26 مىڭنان استام بوزداقتىڭ ءتىزىمى جاساقتالعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندەگى تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى تەرەڭىرەك قاراستىرعان ءجون. بۇل تۋرالى ولكەمىزدىڭ تاريحىندا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى جوق.

بىزدە كوپتەگەن وقيعاعا، ءتىپتى ادام تاع­­دىرىنا ءوز ماقسات-مۇددەمىز ەمەس، وزگە­­لەر­دىڭ كوزىمەن، قوعامدىق قۇبىلىس­تاردىڭ بارلىعىن ەش رەڭكسىز، «اق» پەن «قاراعا» بولە سارالايتىن يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراۋشىلىق ىزعارى ءالى دە سەزىلەدى. بۇل جاعداي، اسىرەسە ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇت­قىنعا تۇسكەن بوزداقتارعا كوزقاراستان ايقىن بايقالادى. مايدان دالاسىندا جارالانعان قازاق جىگىتتەرى­نە كومەك كورسە­تىلمەدى. ۇرىس دالاسىنان اكەلىنسە دە ەمدەۋ پۋنكتىنە قابىلدانبا­دى. نە باس­قالاردان كەيىن، ەڭ سوڭىنان قا­بىل­داندى. مۇنداي جاعدايعا نازار اۋدارعان قازاق كومانديرلەرى (كوپشىلىگى كىشى شەن­دەگى) «ۇلتشىل» اتانىپ، ولاردىڭ ءىسى تري­بۋنالعا دەيىن جەتكەن.

جاۋدىڭ قورشاۋىنا ۇشىراپ، قولعا ءتۇسىپ قالعان جاۋىنگەردىڭ تاعدىرى قات­تى وكىندىرەدى. نەمىس لاگەرلەرىندە تۇت­قىندار اشىق اسپان استىندا ۇستالدى. تاماعى – ۇسىگەن قىرىققابات پەن قابىعى اشىلماعان كارتوپ. تۇتقىندار نەمىستىڭ كونتسلاگەرىندە بولىپ، جاۋدان ءبىر جاپا شەكسە، ەلگە ورالعان سوڭ كەڭەستىك لاگەر­لەردە قورلىق كوردى. الايدا كەڭەس تۇت­قىنىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ءسوز بولماي كەلە جاتىر. ولاردىڭ تاعدىرى ۇرپاعىنا، بالا-شاعاسىنا اسەر ەتتى. سونداي ادام­داردىڭ ايتىلماي جاتقان تاعدىرى قان­شاما؟ ولاردىڭ تاريحتاعى لايىقتى ورنىن بەرۋ ادىلەتتىلىك بولماق. شەتەلدىك عى­لىمي ورتالىقتار اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاع­دىرى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەۋمەن جەتكىلىكتى اينا­لىسادى. قوعامدىق ۇيىمدار ءتۇرلى جۇمىس جۇرگىزۋدە. تۇت­قىن­داردىڭ اعايىن-تۋىستارى ارحيۆتەرگە حابارلاسىپ، ولگەن، جەرلەنگەن جەرى تۋرالى اقپارات، ونىڭ تاعدىرىن انىق­تاۋ ءۇشىن قانداي ­دا ءبىر دەرەك ىزدەۋى سوعىس جاڭ­عىرىعىنىڭ ءالى تولىق جويىلماعانىن باي­قاتسا كەرەك.

كەيبىر تۇتقىندار سوعىستان كەيىن ءوزىن كۇتپەگەن، سەنىمسىزدىك تانىتقان وتا­نىنا ورالدى. ولاردى اۋەلى تەكسەرىپ، لاگەرلەردە ۇستادى. تەكسەرگەننەن جانە ادالدىعىنا كوز جەتكىزگەننەن كەيىن ەر­كىندىككە بوساتتى. دەگەنمەن بۇرىنعى اس­كەري تۇتقىندار تۇراقتى تۇردە باقىلاۋدا بولعانى بەلگىلى. ەندى بىرەۋلەر وتا­نىندا كۇتىپ تۇرعان اششى تاعدىردى سەزىپ، جات ەلدە قالىپ قويدى. ءسويتىپ، ءوزى تاڭداعان تىرلىكتىڭ وكىنىش ۋىن ءىشىپ، كۇن كەشتى. مۇنداي ادامدار وتان تىزىمىندە ۇزاق ۋاقىت بويى بولعان جوق.

ونىڭ ءبىر مىسالىن فينليانديا رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورىنان تا­بىلعان قۇجاتتاردان كورەمىز. سونىڭ دالەلى – 1939-1940 جىلدارى كەڭەس-فين سوعىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قۇرمان­عازى اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى نۇرىم ساراح­مەتوۆ، سايىن زيناليەۆ، ۆاليت ەرماحانوۆ، كەمەت سارسەنعالي، كاريم ءجۇنىسوۆ، ساتى­بالدى يمانعاليەۆ تۋرالى دەرەكتەر (جاعاعا قايتقان تولقىندار. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 22 ءساۋىر، 2014 جىل).

...سول سۇراپىل جىلدارى مۇستافا شو­قايعا جەرلەسىمىزدىڭ قولىنا تۇسكەن ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ بەرگەن ءوتىنىشى نازار اۋدارارلىق. قويىن داپتەردىڭ پاراعىنا اراب قارپىمەن جازىلعان بۇل قۇجات اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشكەن، بىراق قيىندىقتارعا قاراماستان العا ۇمتىلعان قايسار قازاق جىگىتىنىڭ ومىرىنەن بەلگى بەرەدى. ءولىم الدىندا تۇرسا دا، رۋحىن جوعالتپاعان بۇل جاستى تىڭداپ كورەلىك: «سالەم بەردىك. ناشارعا جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا الىس جەردەن كەلگەن مۇسىلمان بالاسى. سىزگە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ماحابباتقا تولى سىرىمدى ۇسىنىپ، تومەندەگى جاعدايىمدى ەسكە الۋىڭىزدى وتىنەمىن.

مەن گۋرەۆ (ۇيشىك) وبلىسىنانمىن، قاڭباقتىنى جايلاۋشى قوسىمباي بو­لىستىڭ تۋعان نەمەرەسى جالعاس ۇلى سەمباي بولامىن. ورتا ءبىلىمىم بار. ماماندىعىم وقىتۋشى، گۋرەۆتەگى وقى­تۋشىلار كۋرسىن ءبىتىردىم (مۇعالىم بولار). بىراق جاسىمنان گازەت-جۋرنال جۇمىسىنا ارالاسۋدامىن. بۇل ءىس – ومىرلىك العا قويعان ماقساتىم. مۇنىڭ قاينار بۇلاعى – اقىن-جازۋشىلىق جۇ­مىسى. 30-جىلدان جازۋشىلىق تالاپ­پەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىمەن تانىستىم. 31-جىلدان ءوز بەتىممەن قو­لى­ما قالام الىپ، ءتۇرلى جاعدايعا ارناپ ولەڭ، اڭگىمە جازا باستادىم. بىراق قوسىمباي بولىستىڭ ء(«بورىنىڭ») تۇقى­­مى دەپ... مەنىڭ شىعارمالارىم كەرەك­سىز پۇلعا اينالىپ وتىردى. مەكتەپ بى­تىر­گەننەن كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇ­مىسقا كىرىپ، قازاقتىڭ كونە فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءىلىندىم. سو­نىمەن «الاش زامانىنداعى اقىن-جا­زۋ­شىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى» دەپ وبلىستىق گازەت القاسىنان شىعاردى. كوپ ادامدارمەن بىرگە مەنى دە قۋدى. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە وشپەس ورىن الدى. فرانتسيادا دەگەندى ەستىپ، ەلدە جۇرگەندە ارمانداۋشى ەدىم. سول تىلەگىم ورىندالىپ، سىزبەن بۇگىن جولىققالى وتىرمىن. مەن ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتقان قارا تاس­تاي قايعىلى اۋىر حالدە تۇرمىن. بو­لاشاق جاس تالانتتى ءولىم حالىنەن الىپ قا­لۋىڭىزدى سۇرايمىن. 4-جۇمىسشى توبى، 2-باراق. جالعاس ۇلى سەمباي. 19.ح.41» (ەسماعامبەتوۆ ك. تۇركىستاندىق اس­كەري تۇتقىندار: قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2019. 14-15 بب.).

وسى تاعدىرلاس سوعىس تۇتقىندارى­نىڭ قيلى تاعدىرلارىنا توقتالساق. كوكتوعايلىق بەرەكەت كەنجەباەۆ، تاڭ­­دايلىق اماندوس ەسەنوۆ، بو­تەش باي­سۇل­تانوۆ (كومي اسسر-ىندە تۇر­دى)، باق­­سايلىق عاي­پەن بەيىسوۆ، يندەرلىكتەر تۇق­­پاتوللا قالىموۆ، ايعالي كوپجانوۆ (رەسەيدىڭ قورعان وبلىسىندا تۇردى). سو­عىس تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى – جىلىويلىق قۇ­رايىش تاڭاتاروۆ (1924-1961 جج.) سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا-اق تۇتقىن­عا تۇسكەن. فاشيستەردىڭ كونتس­لاگەرىندە ەكى جىلداي بولىپ، جان ازابىن شەككەن بوزداقتاردىڭ ءبىرى 15 جىلعا سوتتالىپ، ماگادان وبلىسىندا التىن وندىرە­تىن لاگەردە اۋىر جۇمىستارعا جەگىلگەن. ال تۇتقىندا بولعان يندەرلىك سەيىلحان عاب­دۋلليننىڭ قيلى تاعدىرىن تەبىرەنبەي تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس. ول كىسى تۋرالى 2007 جىلى ا.جۇماش ۇلى مەن ن.دۇكەنبايدىڭ «قيلى تاعدىر: ءومىرناما» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى.

يندەرلىكتەر جولدىباي احىباەۆ (1924-1994 جج.)، جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ (1921-1990 جج.) ماحامبەتتىك بيعالي ەسماعامبەتوۆ (1922-1998 جج.) جانە ب.تە­تەبەكوۆ (سولتۇستىك قازاقستان وبل)، نۇر­لىبەك نەگيماتوۆ (اقتوبە وبل) 1942 جى­لى حاركوۆ قالاسى ءۇشىن بولعان شاي­قاستا، ياعني 22-30 مامىر ارالىعىندا قور­شاۋدى بۇزۋ وپەراتسياسى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇستى. بۇل قورشاۋدا 239 مىڭ كەڭەس جا­ۋىنگەرلەرى جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى.

1945 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تۇت­­قىن­داردى نەمىس كونتسلاگەرىنەن امەري­كا­لىق­تار ازات ەتتى. سوعىس تۇت­قىن­دارى رە­تىن­دە امەريكالىقتار ولارعا تاماق، كيىم بە­رىپ، لازارەتتەرگە ورنالاس­تىرىپ، ەستەرىن جيعىزعان. كەيىن تۇتقىندار لاگەرىنە ءار ەلدىڭ اسكەري وكىلدەرى كەلىپ، تۇتقىن­دار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. كەڭەس تۇتقىندارىن ولار امەريكا، اۋستراليا، كانادا، انگليا، فرانتسيا ەلدەرىنە بارۋعا شاقىرعان. بىراق ولار وتانىنا قايتۋ تۋرالى شە­شىم قابىلدادى. ارنايى تەكسەرىستەن سوڭ وكىنىشكە قاراي، مولوتوۆ وبلىسىنىڭ (قازىرگى پەرم ولكەسى) گرەمياچينسك پو­سەلكاسىنداعى كومىر شاحتالارىنداعى كا­تورگالىق جۇمىستارعا جىبەرىلدى. بۇل سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى ارداگەر شاحتەر ا.ف.گلۋشكوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «سوعىستان كەيىنگى جىلدارى پوسەلكاعا سوعىس تۇت­قىندارىن اكەلە باستادى. كوپشىلىگى قا­زاقستان، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ وكىل­دەرى ەدى. اسكەري تۇتقىندار №62 شاحتا­نىڭ اۋلاسىنداعى باراكتاردا قاتاڭ كۇزەت­تە ءومىر ءسۇردى. ولاردى ەڭ اۋىر دا ازاپ­تى جۇمىستارعا جەكتى. كەيبىرەۋلەرى تۋ­عان ولكەلەرىنە قاشقانىمەن ۇستالىپ، جا­زالاندى، اتىلدى»، دەپ جازدى (ن.پەس­كوۆ. جيزن، كاك ونا ەست (يز زاپيسوك كراە­ۆەدا)، گرەمياچينسك، 2004. س.47.).

پەرم ولكەسىنىڭ گرەمياچينسك قالا­لىق ارحيۆ قورىندا تۋعان جەرىنەن جى­راقتا، شاحتادا ازاپتى جۇمىستار اتقار­عان ج.احىباەۆ، ج.بايمۇقانوۆ، ب.ەسما­عامبەتوۆ، ە.تۋشوۆسكي، ب.تەكەبەكوۆ، ر.زورمانوۆ، ب.ەرىمبەتوۆ، و.الياقپاروۆ، ج.بيگشاەۆ، ب.مۋحامەتجينوۆ (مۋحام­بەجينوۆ)، ب.سابانقۇلوۆ، م.تولەندين سياقتى وتانداستارىمىز تۋرالى مالى­­مەتتەر ساقتالعان. ولاردىڭ كوپشى­لىگى تۋعان جەرىنەن جىراقتا اۋىر جۇمىس­تاردان، اشتان، شاحتاداعى اپاتتاردان قازا تاپتى. كوبى تۋعان جەرىنە جەتە ال­­ماي، «وتانىن ساتقان»، «ساتقىن»، «تۇت­­قىن» دەگەن جالا جابىلعان سوزدەر مەن قور­­لىق تاڭبانى ار كورىپ، سول جاق­­تا تۇ­­راقتاپ قالۋعا ءماج­بۇر بولدى. سو­عىس تۇتقىندارى نۋ ورماندا اعاش كەسۋ، شاحتا قازۋ، جول سالۋ، جاڭا سا­لى­­نىپ جاتقان قالاعا اسا قاجەتتى اۋرۋحانا، مەكتەپ، كلۋب، اكىمشىلىك، تۇر­عىن ءۇي عيما­راتتارىن سالۋ جۇمىستارى­نا قا­تىستى. تەحنيكا جەتىسپەگەندىكتەن، كوپ­­تەگەن جۇمىس قول كۇشىمەن اتقارىل­دى. سوعىس تۇتقىندارى ادەتتەگىدەي قارا جۇ­مىسشى رەتىندە تارتىلدى. تۇتقىن­نان ورال­عانداردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بول­دى. اشتىق، سۋىق، جۇقپالى اۋرۋلار ادام­داردى باۋداي قىردى.

گرەمياچينسك ايماعىندا ءار كەزەڭدە 17 كومىر شاحتاسى جۇمىس ىستەدى. سول ۋاقىتتا 800 ملن توننا كومىر ءوندىرىلىپ، شاح­تەرلاردىڭ ءۇش ۇرپاعى ءوسىپ، تاربيەلەنىپ جەتىلدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا كو­مىر شاحتالارىنداعى جۇمىستىڭ كوپ­شىلىگى قول كۇشىمەن اتقارىلىپ، جۇ­زەگە استى. شاحتا شۋرفىنا ءتۇسۋ، شىعۋ جۇ­مىستارى دا قولمەن اتقارىلدى. كومىر قازۋ ۇڭعىماسىنا دەيىن جاياۋ بارىپ، جاياۋ قاتىناپ، جۇمىس ىستەدى. وندىرىلگەن كومىر ۆاگونەتكالارعا قولمەن تيەلىپ، ءتۇ­سىرىلدى. وسى شاحتالاردا جۇمىس ىستە­گەن يندەرلىك ج.احىباەۆقا بەرگەن انىق­تا­ماعا نازار اۋدارىپ كورەيىك. پەرم ول­كە­سىنىڭ گرەمياچينسك قالالىق اسكەري كو­ميس­سارياتىنىڭ 15 قازان 1990 جىلعى №822 انىقتاماسى بويىنشا قاتارداعى جاۋىن­گەر جولدىباي احىباەۆ 1924 جىلى تۋعان. 1941 جىلدىڭ 11 ماۋسىمى مەن 1942 جىلدىڭ 15 قازان ارالىعىندا كە­ڭەس ار­مياسىنىڭ قاتارىندا قىزمەت ەتتى دە­لىنگەن. ال 1993 جىلدىڭ 31 تامىز كۇن­گى «كيزەلۋگول» ونەركاسىبىنە قا­راس­تى «زاپادنيا» شاحتاسىنىڭ ديرەكتو­رى ۆ.ۆاحرۋششەۆ پەن كاسىپوداق كومي­تەتى­نىڭ توراعاسى ل.انيكيننىڭ جولدىباي احى­باەۆ تۋرالى قاتىناس قاعازىندا ج.احى­باەۆ 1921 جىلى تۋعان. زەينەتكەر. اتالعان شاحتادا 1946-80 جىلدار ارا­لىعىندا جەراستى تاۋ-كەن جۇمىسشى ما­ماندىعى بويىنشا جۇمىس اتقاردى. جۇمىس ىستەگەن كەزەڭىندە شاحتا اكىمشىلىگى تاراپىنان بىرنەشە رەت ماداقتالدى دەپ جازادى.

گرەمياچينسك قالالىق ءارحيۆى قورىن­داعى 1949 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە تولتى­رىلعان جەكە كارتوچكاسىندا 1924 جىلى كۋريۆسكايا (ارحيۆ قۇجاتىندا سولاي، ءوز قولىمەن تولتىرىلعان بولۋى كەرەك) وبلىسى، يسۆولسكي (ەسبول) اۋدانىندا تۋعان. 1-كلاستىق ءبىلىمى بار. قازاق. قا­تارداعى جاۋىنگەر. شاحتادا جۇك تيەۋ­شى دەپ تولتىرىلعان (ارحيۆنىي وتدەل ادمينيستراتسي گورودا گرەمياچينسكا پەرمسكوگو كرايا، فوند-30، وپيس-2، دەلو-1172، ل.6). زەينەتكەرلىككە شىعۋىنا بايلانىستى 1979 جىلدىڭ 29 قاڭتار كۇنگى تولتىرىلعان مالىمەت بويىنشا 1924 جىلى گۋرەۆ وبلىسى، ەسپول اۋدا­نىنىڭ، اققالا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جالپى ەڭبەك ءوتىلى 1946 جىلدان باس­تالعان. ءبىر قىزىعى ارحيۆ قورىندا بۇل كىسىنىڭ جۇبايى گۇلزيان (گۇلجيھان) شايحيماردانوۆانىڭ (احىباەۆا) (1927 ج.ت.) جەكە كارتوچكاسى دا ساقتالعان. ول كىسى تاتار اكسر-ءنىڭ چيشما اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 3 كلاستىق ءبىلىمى بار. شاحتاعا 1950 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە جۇكشى بولىپ ورنالاسقان.

تاعى ءبىر يندەرلىك جۇماگەلدى بايمۇ­قانوۆقا 1948 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا تولتىرىلعان جەكە كارتوچكادا 1921 جىلى گۋرەۆ وبلىسى، ەسپول اۋدانى ستەپان رازين كولحوزىندا تۋعانى كور­سەتىلگەن. قازاق. 5 كلاستىق ءبىلىمى بار. تول­تىرىلعان كارتوچكاداعى مالىمەت بو­يىنشا شاحتانىڭ №2 ۋچاسكەسىنە 1948 جىل­دىڭ 27 ناۋ­رىز كۇنى تاس قالاۋشى بولىپ الىنعان. ال ارحيۆ دەرەكتەرىندەگى 1948 جىلدىڭ 30 قاراشاسىنداعى ما­لىمەت بويىنشا ما­حامبەتتىك بيعالي ەسما­عامبەتوۆ 1922 جى­لى گۋرەۆ وبلىسى، نوۆوبوگات اۋدانى، جامبىل اۋىلدىق كەڭەسىندە دۇنيەگە كەل­گەن. 3 كلاستىق ءبىلىمى بار. ماقاتتىق ەۆگەني كارلوۆيچ تۋشوۆسكي 1918 جىلى تۋعان. ورىس. گۋرەۆ وبلىسى، ماقات اۋدانى، ءبىلىمى 8 كلاستىق. ماماندىعى شوفەر. جالپى ەڭبەك ءوتىلى 1937 جىلدان باستالادى. شاح­تادا بۇرعىشى، سلەسار، قازۋشى بولىپ ىستەگەن (ارحيۆنىي وتدەل ادمينيس­ترا­تسي گورودا گرەمياچينسكا پەرمسكوگو كرايا، فوند-30، وپيس-2، دەلو-1185، ل.38).

ولاردىڭ كەيىنگى ومىرىنە قىسقاشا توق­تالا كەتسەك. ءومىردىڭ زاڭدىلىعىنا ساي جەر­لەستەرىمىز سول جاقتا ءجۇرىپ، ومىر­لىك قوساقتارىن تاۋىپ، وتاۋ قۇردى. ازاپ­تى جىلداردى باسىنان كەشىرىپ، جەر­لەستەرىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى تۋعان جە­رىنە ورالسا، كەيبىرى سول جاقتا قالىپ قوي­دى. مىسالى، يندەرلىك جولدىباي احى­باەۆ رەسەيدىڭ پەرم وبلىسىنىڭ (قا­زىر ولكە) گرەمياچينسك قالاسىندا تۇرىپ، تاتار قىزى گۇلجيھانمەن وتاۋ قۇردى. ءامينا، دىنمۇحامەد، داۋلەتباي، زۋلفار، فاريد ەسىمدى ۇل-قىزدارىن ءوسىرىپ، كومىر شاحتاسىندا جۇمىس ىستەپ، زەينەتكەرلىككە شى­عىپتى. 1994 جىلى 70 جاسىندا قاي­­تىس بولدى. بالالارى دىنمۇحامەد (گرەميا­چينسك)، داۋلەتباي (ۆوركۋتادا)، زۋلفار (كۋزباسستا) دا شاحتادا جۇمىس ىستەدى.

ال 13-اۋىلدىق بيعالي ەسماعامبەتوۆ تاتار قىزى عاليامەن باس قوسىپ، 9 ۇل-قىز تاربيەلەدى. 50-ءشى جىلداردىڭ با­سىندا ەلگە كەلگەن سوڭ ۇزاق جىل اۋىل شا­رۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت اتقا­رىپ، 1998 جىلى باقيلىق بولدى. يندەرلىك جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ 1949 جىلى باش­قۇرت قىزى ساكينا گابدۋلليناعا ۇيلەنىپ، ومىرگە 3 ۇل، 5 قىز اكەلدى. ەلگە 1951 جىلى ورالىپ، ۇزاق جىل يندەر بور رۋدنيگىندە جۇمىس ىستەدى. 1990 جىلى 69 جاسىندا ومىردەن وزدى. ونىڭ قىزدارى جۇمازيا، قالعىز، ءاسيا ساراتوۆ قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا سالاۋات اتتى بالاسى يە بولىپ وتىر.

بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار وزدەرىنىڭ سوڭىنان قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋدىڭ بارىن بىلەتىن. سوندىقتان «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا» تىرشىلىك كەشىپ ءوتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ءومى­رى مەن ەرەن ەرلىگىن، مۇڭى مەن قايعى-قاسىرەتىن، جان كۇيزەلىسى مەن ءۇمىت-ارما­نىن وزدەرىمەن باقيعا الا كەتتى. ولار­دىڭ كوپ­شىلىگى ولە-ولگەنشە ءوز ەلىن­دە ماي­دانگەر رەتىندە ارداقتالماي، بۇيىعى ءومىر كەشىپ، دۇنيەدەن وزدى. كە­يىنگى ۇر­پاق ولارعا ماڭگىلىك قارىزدار ەكەن­دىگىن ەستەن شىعارماي، ولاردىڭ اۋىر تاعدى­رىنا ءمىناجات ەتىپ، باستارىن ءيىپ وتسە، ازاماتتىق پارىزىن وتەگەندىك بولار ەدى-اۋ.

حح عاسىردىڭ جازىقسىز جاپا شەككەن تۇتقىندارىن ساياسي تۇرعىدان اقتايتىن مەزگىل جەتتى. فين سوعىسىنا، فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ كو­بى بۇل ومىردە جوق. تامۇقتان وتكەن تاع­دىرلارعا «اقتاۋدىڭ» دا، «داتتاۋدىڭ» دا قا­جەتى بولا قويماس. بىراق ولار جونىندە ات­قا­رىلعان ادامگەرشىلىك ءىس-شارالار بۇ­گىنگى ۇرپاقتارى مەن تۋىستارى ءۇشىن، قازاقتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن كەرەك.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى

اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

اتىراۋ وبلىسى