ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى – الەمدىك تاريحتىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى پاراقتارىنىڭ ءبىرى. سوعىستىڭ زاردابى وراسان زور ءارى اۋىر بولدى. تەك 1942 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن فاشيستەردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سانى 3،9 ميلليون ادامعا جەتتى. ونىڭ 2،8 ميلليونى قىرىلىپ قالدى. بۇل سۇمدىق دەرەك كوپكە دەيىن بۇركەمەلەنىپ كەلدى.

كوللاجدى جاساعان امانگەلدى قياس
سوعىس كەزىندەگى تۇتقىندار جونىندە گااگا (1899 ج.، 1907 ج.) مەن جەنەۆادا (1929 ج.) اسكەري تۇتقىندار تۋرالى كونۆەنتسيا قابىلدانعان بولاتىن. بۇل كونۆەنتسيالار شارتى بويىنشا سوعىسۋشى مەملەكەتتەر ءوز تاراپتارىنان سوعان وراي ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا سوعىس تۇتقىندارىنا ادامگەرشىلىكپەن قارادى. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاراپىنان ۇستانعان قاعيداعا سايكەس «بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار» دەگەن ۇستانىم ميلليونداعان تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىنا سۇمدىق ءارى قاتال، ءتىپتى اۋىر زاردابىن تيگىزدى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ ەۆرەيلەرمەن پارا-پار قورلىق، سۇمدىق پەن ازاپتى باستان كەشكەنىن ارحيۆ دەرەكتەرى ايعاقتايدى. سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا تۇركىستاندىقتارعا (قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك، قاراقالپاق) جەتىپ جاتقان جاعدايدا عانا، قارۋ ەڭ سوڭعى كەزەكتە بەرىلدى. سەبەبى ولار ەكىنشى سورتتاعى جاۋىنگەرلەر رەتىندە ەسەپتەلدى. ءومىرى قولىنا بۇرىن قارۋ ۇستاماعان 19 جاس شاماسىنداعى قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تۇرىكمەندەر مەن تاجىكتەر باقايىنا دەيىن قارۋلانعان گەرمان اسكەرلەرىنە قارسى قويىلدى. وسىلايشا تۋرا ولىمگە ايداپ سالىندى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا كەڭەس قوعامى ساياسي، ەتنوستىق، نە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىرتۇتاس بولمادى. ەلدەگى اۋقاتتى شارۋالاردى تاركىلەۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ءدىني قاۋىممەن كۇرەس، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقا دا ءىس-شارالارى ۇرىس بارىسىنا تەرىس اسەر ەتتى. اكەلەرى نەمەسە تۋىستارى ارنايى گەنوتسيد ساياساتى سالدارىنان اشتىقتان ولگەن نەمەسە سىبىرگە ايدالعان، «الەۋمەتتىك تازارتۋعا» ۇشىراعان سولداتتاردان جانقيارلىق ەرلىك كۇتۋگە بولا ما؟! ويتكەنى 19-20 جاستاعى بوزبالالار كەڭەس وكىمەتىنىڭ يگىلىگىن سەزىنىپ تە ۇلگەرگەن جوق-تى.
ادامزات تاريحىنداعى الاپات سوعىس اۋىر زارداپتارعا ۇشىراتىپ، كوپ ادامدى وتانىنان اجىراتىپ، ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، تەك اتىراۋ وبلىسىنان سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن، قازا تاپقان 26 مىڭنان استام بوزداقتىڭ ءتىزىمى جاساقتالعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندەگى تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى تەرەڭىرەك قاراستىرعان ءجون. بۇل تۋرالى ولكەمىزدىڭ تاريحىندا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى جوق.
بىزدە كوپتەگەن وقيعاعا، ءتىپتى ادام تاعدىرىنا ءوز ماقسات-مۇددەمىز ەمەس، وزگەلەردىڭ كوزىمەن، قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن ەش رەڭكسىز، «اق» پەن «قاراعا» بولە سارالايتىن يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراۋشىلىق ىزعارى ءالى دە سەزىلەدى. بۇل جاعداي، اسىرەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن بوزداقتارعا كوزقاراستان ايقىن بايقالادى. مايدان دالاسىندا جارالانعان قازاق جىگىتتەرىنە كومەك كورسەتىلمەدى. ۇرىس دالاسىنان اكەلىنسە دە ەمدەۋ پۋنكتىنە قابىلدانبادى. نە باسقالاردان كەيىن، ەڭ سوڭىنان قابىلداندى. مۇنداي جاعدايعا نازار اۋدارعان قازاق كومانديرلەرى (كوپشىلىگى كىشى شەندەگى) «ۇلتشىل» اتانىپ، ولاردىڭ ءىسى تريبۋنالعا دەيىن جەتكەن.
جاۋدىڭ قورشاۋىنا ۇشىراپ، قولعا ءتۇسىپ قالعان جاۋىنگەردىڭ تاعدىرى قاتتى وكىندىرەدى. نەمىس لاگەرلەرىندە تۇتقىندار اشىق اسپان استىندا ۇستالدى. تاماعى – ۇسىگەن قىرىققابات پەن قابىعى اشىلماعان كارتوپ. تۇتقىندار نەمىستىڭ كونتسلاگەرىندە بولىپ، جاۋدان ءبىر جاپا شەكسە، ەلگە ورالعان سوڭ كەڭەستىك لاگەرلەردە قورلىق كوردى. الايدا كەڭەس تۇتقىنىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ءسوز بولماي كەلە جاتىر. ولاردىڭ تاعدىرى ۇرپاعىنا، بالا-شاعاسىنا اسەر ەتتى. سونداي ادامداردىڭ ايتىلماي جاتقان تاعدىرى قانشاما؟ ولاردىڭ تاريحتاعى لايىقتى ورنىن بەرۋ ادىلەتتىلىك بولماق. شەتەلدىك عىلىمي ورتالىقتار اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەۋمەن جەتكىلىكتى اينالىسادى. قوعامدىق ۇيىمدار ءتۇرلى جۇمىس جۇرگىزۋدە. تۇتقىنداردىڭ اعايىن-تۋىستارى ارحيۆتەرگە حابارلاسىپ، ولگەن، جەرلەنگەن جەرى تۋرالى اقپارات، ونىڭ تاعدىرىن انىقتاۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر دەرەك ىزدەۋى سوعىس جاڭعىرىعىنىڭ ءالى تولىق جويىلماعانىن بايقاتسا كەرەك.
كەيبىر تۇتقىندار سوعىستان كەيىن ءوزىن كۇتپەگەن، سەنىمسىزدىك تانىتقان وتانىنا ورالدى. ولاردى اۋەلى تەكسەرىپ، لاگەرلەردە ۇستادى. تەكسەرگەننەن جانە ادالدىعىنا كوز جەتكىزگەننەن كەيىن ەركىندىككە بوساتتى. دەگەنمەن بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار تۇراقتى تۇردە باقىلاۋدا بولعانى بەلگىلى. ەندى بىرەۋلەر وتانىندا كۇتىپ تۇرعان اششى تاعدىردى سەزىپ، جات ەلدە قالىپ قويدى. ءسويتىپ، ءوزى تاڭداعان تىرلىكتىڭ وكىنىش ۋىن ءىشىپ، كۇن كەشتى. مۇنداي ادامدار وتان تىزىمىندە ۇزاق ۋاقىت بويى بولعان جوق.
ونىڭ ءبىر مىسالىن فينليانديا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورىنان تابىلعان قۇجاتتاردان كورەمىز. سونىڭ دالەلى – 1939-1940 جىلدارى كەڭەس-فين سوعىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قۇرمانعازى اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى نۇرىم ساراحمەتوۆ، سايىن زيناليەۆ، ۆاليت ەرماحانوۆ، كەمەت سارسەنعالي، كاريم ءجۇنىسوۆ، ساتىبالدى يمانعاليەۆ تۋرالى دەرەكتەر (جاعاعا قايتقان تولقىندار. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 22 ءساۋىر، 2014 جىل).
...سول سۇراپىل جىلدارى مۇستافا شوقايعا جەرلەسىمىزدىڭ قولىنا تۇسكەن ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ بەرگەن ءوتىنىشى نازار اۋدارارلىق. قويىن داپتەردىڭ پاراعىنا اراب قارپىمەن جازىلعان بۇل قۇجات اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشكەن، بىراق قيىندىقتارعا قاراماستان العا ۇمتىلعان قايسار قازاق جىگىتىنىڭ ومىرىنەن بەلگى بەرەدى. ءولىم الدىندا تۇرسا دا، رۋحىن جوعالتپاعان بۇل جاستى تىڭداپ كورەلىك: «سالەم بەردىك. ناشارعا جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا الىس جەردەن كەلگەن مۇسىلمان بالاسى. سىزگە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ماحابباتقا تولى سىرىمدى ۇسىنىپ، تومەندەگى جاعدايىمدى ەسكە الۋىڭىزدى وتىنەمىن.
مەن گۋرەۆ (ۇيشىك) وبلىسىنانمىن، قاڭباقتىنى جايلاۋشى قوسىمباي بولىستىڭ تۋعان نەمەرەسى جالعاس ۇلى سەمباي بولامىن. ورتا ءبىلىمىم بار. ماماندىعىم وقىتۋشى، گۋرەۆتەگى وقىتۋشىلار كۋرسىن ءبىتىردىم (مۇعالىم بولار). بىراق جاسىمنان گازەت-جۋرنال جۇمىسىنا ارالاسۋدامىن. بۇل ءىس – ومىرلىك العا قويعان ماقساتىم. مۇنىڭ قاينار بۇلاعى – اقىن-جازۋشىلىق جۇمىسى. 30-جىلدان جازۋشىلىق تالاپپەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىمەن تانىستىم. 31-جىلدان ءوز بەتىممەن قولىما قالام الىپ، ءتۇرلى جاعدايعا ارناپ ولەڭ، اڭگىمە جازا باستادىم. بىراق قوسىمباي بولىستىڭ ء(«بورىنىڭ») تۇقىمى دەپ... مەنىڭ شىعارمالارىم كەرەكسىز پۇلعا اينالىپ وتىردى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا كىرىپ، قازاقتىڭ كونە فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءىلىندىم. سونىمەن «الاش زامانىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى» دەپ وبلىستىق گازەت القاسىنان شىعاردى. كوپ ادامدارمەن بىرگە مەنى دە قۋدى. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە وشپەس ورىن الدى. فرانتسيادا دەگەندى ەستىپ، ەلدە جۇرگەندە ارمانداۋشى ەدىم. سول تىلەگىم ورىندالىپ، سىزبەن بۇگىن جولىققالى وتىرمىن. مەن ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتقان قارا تاستاي قايعىلى اۋىر حالدە تۇرمىن. بولاشاق جاس تالانتتى ءولىم حالىنەن الىپ قالۋىڭىزدى سۇرايمىن. 4-جۇمىسشى توبى، 2-باراق. جالعاس ۇلى سەمباي. 19.ح.41» (ەسماعامبەتوۆ ك. تۇركىستاندىق اسكەري تۇتقىندار: قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2019. 14-15 بب.).
وسى تاعدىرلاس سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قيلى تاعدىرلارىنا توقتالساق. كوكتوعايلىق بەرەكەت كەنجەباەۆ، تاڭدايلىق اماندوس ەسەنوۆ، بوتەش بايسۇلتانوۆ (كومي اسسر-ىندە تۇردى)، باقسايلىق عايپەن بەيىسوۆ، يندەرلىكتەر تۇقپاتوللا قالىموۆ، ايعالي كوپجانوۆ (رەسەيدىڭ قورعان وبلىسىندا تۇردى). سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى – جىلىويلىق قۇرايىش تاڭاتاروۆ (1924-1961 جج.) سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا-اق تۇتقىنعا تۇسكەن. فاشيستەردىڭ كونتسلاگەرىندە ەكى جىلداي بولىپ، جان ازابىن شەككەن بوزداقتاردىڭ ءبىرى 15 جىلعا سوتتالىپ، ماگادان وبلىسىندا التىن وندىرەتىن لاگەردە اۋىر جۇمىستارعا جەگىلگەن. ال تۇتقىندا بولعان يندەرلىك سەيىلحان عابدۋلليننىڭ قيلى تاعدىرىن تەبىرەنبەي تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس. ول كىسى تۋرالى 2007 جىلى ا.جۇماش ۇلى مەن ن.دۇكەنبايدىڭ «قيلى تاعدىر: ءومىرناما» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى.
يندەرلىكتەر جولدىباي احىباەۆ (1924-1994 جج.)، جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ (1921-1990 جج.) ماحامبەتتىك بيعالي ەسماعامبەتوۆ (1922-1998 جج.) جانە ب.تەتەبەكوۆ (سولتۇستىك قازاقستان وبل)، نۇرلىبەك نەگيماتوۆ (اقتوبە وبل) 1942 جىلى حاركوۆ قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا، ياعني 22-30 مامىر ارالىعىندا قورشاۋدى بۇزۋ وپەراتسياسى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇستى. بۇل قورشاۋدا 239 مىڭ كەڭەس جاۋىنگەرلەرى جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى.
1945 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تۇتقىنداردى نەمىس كونتسلاگەرىنەن امەريكالىقتار ازات ەتتى. سوعىس تۇتقىندارى رەتىندە امەريكالىقتار ولارعا تاماق، كيىم بەرىپ، لازارەتتەرگە ورنالاستىرىپ، ەستەرىن جيعىزعان. كەيىن تۇتقىندار لاگەرىنە ءار ەلدىڭ اسكەري وكىلدەرى كەلىپ، تۇتقىندار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. كەڭەس تۇتقىندارىن ولار امەريكا، اۋستراليا، كانادا، انگليا، فرانتسيا ەلدەرىنە بارۋعا شاقىرعان. بىراق ولار وتانىنا قايتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ارنايى تەكسەرىستەن سوڭ وكىنىشكە قاراي، مولوتوۆ وبلىسىنىڭ (قازىرگى پەرم ولكەسى) گرەمياچينسك پوسەلكاسىنداعى كومىر شاحتالارىنداعى كاتورگالىق جۇمىستارعا جىبەرىلدى. بۇل سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى ارداگەر شاحتەر ا.ف.گلۋشكوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «سوعىستان كەيىنگى جىلدارى پوسەلكاعا سوعىس تۇتقىندارىن اكەلە باستادى. كوپشىلىگى قازاقستان، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى ەدى. اسكەري تۇتقىندار №62 شاحتانىڭ اۋلاسىنداعى باراكتاردا قاتاڭ كۇزەتتە ءومىر ءسۇردى. ولاردى ەڭ اۋىر دا ازاپتى جۇمىستارعا جەكتى. كەيبىرەۋلەرى تۋعان ولكەلەرىنە قاشقانىمەن ۇستالىپ، جازالاندى، اتىلدى»، دەپ جازدى (ن.پەسكوۆ. جيزن، كاك ونا ەست (يز زاپيسوك كراەۆەدا)، گرەمياچينسك، 2004. س.47.).
پەرم ولكەسىنىڭ گرەمياچينسك قالالىق ارحيۆ قورىندا تۋعان جەرىنەن جىراقتا، شاحتادا ازاپتى جۇمىستار اتقارعان ج.احىباەۆ، ج.بايمۇقانوۆ، ب.ەسماعامبەتوۆ، ە.تۋشوۆسكي، ب.تەكەبەكوۆ، ر.زورمانوۆ، ب.ەرىمبەتوۆ، و.الياقپاروۆ، ج.بيگشاەۆ، ب.مۋحامەتجينوۆ (مۋحامبەجينوۆ)، ب.سابانقۇلوۆ، م.تولەندين سياقتى وتانداستارىمىز تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى تۋعان جەرىنەن جىراقتا اۋىر جۇمىستاردان، اشتان، شاحتاداعى اپاتتاردان قازا تاپتى. كوبى تۋعان جەرىنە جەتە الماي، «وتانىن ساتقان»، «ساتقىن»، «تۇتقىن» دەگەن جالا جابىلعان سوزدەر مەن قورلىق تاڭبانى ار كورىپ، سول جاقتا تۇراقتاپ قالۋعا ءماجبۇر بولدى. سوعىس تۇتقىندارى نۋ ورماندا اعاش كەسۋ، شاحتا قازۋ، جول سالۋ، جاڭا سالىنىپ جاتقان قالاعا اسا قاجەتتى اۋرۋحانا، مەكتەپ، كلۋب، اكىمشىلىك، تۇرعىن ءۇي عيماراتتارىن سالۋ جۇمىستارىنا قاتىستى. تەحنيكا جەتىسپەگەندىكتەن، كوپتەگەن جۇمىس قول كۇشىمەن اتقارىلدى. سوعىس تۇتقىندارى ادەتتەگىدەي قارا جۇمىسشى رەتىندە تارتىلدى. تۇتقىننان ورالعانداردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. اشتىق، سۋىق، جۇقپالى اۋرۋلار ادامداردى باۋداي قىردى.
گرەمياچينسك ايماعىندا ءار كەزەڭدە 17 كومىر شاحتاسى جۇمىس ىستەدى. سول ۋاقىتتا 800 ملن توننا كومىر ءوندىرىلىپ، شاحتەرلاردىڭ ءۇش ۇرپاعى ءوسىپ، تاربيەلەنىپ جەتىلدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا كومىر شاحتالارىنداعى جۇمىستىڭ كوپشىلىگى قول كۇشىمەن اتقارىلىپ، جۇزەگە استى. شاحتا شۋرفىنا ءتۇسۋ، شىعۋ جۇمىستارى دا قولمەن اتقارىلدى. كومىر قازۋ ۇڭعىماسىنا دەيىن جاياۋ بارىپ، جاياۋ قاتىناپ، جۇمىس ىستەدى. وندىرىلگەن كومىر ۆاگونەتكالارعا قولمەن تيەلىپ، ءتۇسىرىلدى. وسى شاحتالاردا جۇمىس ىستەگەن يندەرلىك ج.احىباەۆقا بەرگەن انىقتاماعا نازار اۋدارىپ كورەيىك. پەرم ولكەسىنىڭ گرەمياچينسك قالالىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ 15 قازان 1990 جىلعى №822 انىقتاماسى بويىنشا قاتارداعى جاۋىنگەر جولدىباي احىباەۆ 1924 جىلى تۋعان. 1941 جىلدىڭ 11 ماۋسىمى مەن 1942 جىلدىڭ 15 قازان ارالىعىندا كەڭەس ارمياسىنىڭ قاتارىندا قىزمەت ەتتى دەلىنگەن. ال 1993 جىلدىڭ 31 تامىز كۇنگى «كيزەلۋگول» ونەركاسىبىنە قاراستى «زاپادنيا» شاحتاسىنىڭ ديرەكتورى ۆ.ۆاحرۋششەۆ پەن كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ل.انيكيننىڭ جولدىباي احىباەۆ تۋرالى قاتىناس قاعازىندا ج.احىباەۆ 1921 جىلى تۋعان. زەينەتكەر. اتالعان شاحتادا 1946-80 جىلدار ارالىعىندا جەراستى تاۋ-كەن جۇمىسشى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس اتقاردى. جۇمىس ىستەگەن كەزەڭىندە شاحتا اكىمشىلىگى تاراپىنان بىرنەشە رەت ماداقتالدى دەپ جازادى.
گرەمياچينسك قالالىق ءارحيۆى قورىنداعى 1949 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە تولتىرىلعان جەكە كارتوچكاسىندا 1924 جىلى كۋريۆسكايا (ارحيۆ قۇجاتىندا سولاي، ءوز قولىمەن تولتىرىلعان بولۋى كەرەك) وبلىسى، يسۆولسكي (ەسبول) اۋدانىندا تۋعان. 1-كلاستىق ءبىلىمى بار. قازاق. قاتارداعى جاۋىنگەر. شاحتادا جۇك تيەۋشى دەپ تولتىرىلعان (ارحيۆنىي وتدەل ادمينيستراتسي گورودا گرەمياچينسكا پەرمسكوگو كرايا، فوند-30، وپيس-2، دەلو-1172، ل.6). زەينەتكەرلىككە شىعۋىنا بايلانىستى 1979 جىلدىڭ 29 قاڭتار كۇنگى تولتىرىلعان مالىمەت بويىنشا 1924 جىلى گۋرەۆ وبلىسى، ەسپول اۋدانىنىڭ، اققالا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جالپى ەڭبەك ءوتىلى 1946 جىلدان باستالعان. ءبىر قىزىعى ارحيۆ قورىندا بۇل كىسىنىڭ جۇبايى گۇلزيان (گۇلجيھان) شايحيماردانوۆانىڭ (احىباەۆا) (1927 ج.ت.) جەكە كارتوچكاسى دا ساقتالعان. ول كىسى تاتار اكسر-ءنىڭ چيشما اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 3 كلاستىق ءبىلىمى بار. شاحتاعا 1950 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە جۇكشى بولىپ ورنالاسقان.
تاعى ءبىر يندەرلىك جۇماگەلدى بايمۇقانوۆقا 1948 جىلدىڭ 3 ناۋرىزىندا تولتىرىلعان جەكە كارتوچكادا 1921 جىلى گۋرەۆ وبلىسى، ەسپول اۋدانى ستەپان رازين كولحوزىندا تۋعانى كورسەتىلگەن. قازاق. 5 كلاستىق ءبىلىمى بار. تولتىرىلعان كارتوچكاداعى مالىمەت بويىنشا شاحتانىڭ №2 ۋچاسكەسىنە 1948 جىلدىڭ 27 ناۋرىز كۇنى تاس قالاۋشى بولىپ الىنعان. ال ارحيۆ دەرەكتەرىندەگى 1948 جىلدىڭ 30 قاراشاسىنداعى مالىمەت بويىنشا ماحامبەتتىك بيعالي ەسماعامبەتوۆ 1922 جىلى گۋرەۆ وبلىسى، نوۆوبوگات اۋدانى، جامبىل اۋىلدىق كەڭەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. 3 كلاستىق ءبىلىمى بار. ماقاتتىق ەۆگەني كارلوۆيچ تۋشوۆسكي 1918 جىلى تۋعان. ورىس. گۋرەۆ وبلىسى، ماقات اۋدانى، ءبىلىمى 8 كلاستىق. ماماندىعى شوفەر. جالپى ەڭبەك ءوتىلى 1937 جىلدان باستالادى. شاحتادا بۇرعىشى، سلەسار، قازۋشى بولىپ ىستەگەن (ارحيۆنىي وتدەل ادمينيستراتسي گورودا گرەمياچينسكا پەرمسكوگو كرايا، فوند-30، وپيس-2، دەلو-1185، ل.38).
ولاردىڭ كەيىنگى ومىرىنە قىسقاشا توقتالا كەتسەك. ءومىردىڭ زاڭدىلىعىنا ساي جەرلەستەرىمىز سول جاقتا ءجۇرىپ، ومىرلىك قوساقتارىن تاۋىپ، وتاۋ قۇردى. ازاپتى جىلداردى باسىنان كەشىرىپ، جەرلەستەرىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى تۋعان جەرىنە ورالسا، كەيبىرى سول جاقتا قالىپ قويدى. مىسالى، يندەرلىك جولدىباي احىباەۆ رەسەيدىڭ پەرم وبلىسىنىڭ (قازىر ولكە) گرەمياچينسك قالاسىندا تۇرىپ، تاتار قىزى گۇلجيھانمەن وتاۋ قۇردى. ءامينا، دىنمۇحامەد، داۋلەتباي، زۋلفار، فاريد ەسىمدى ۇل-قىزدارىن ءوسىرىپ، كومىر شاحتاسىندا جۇمىس ىستەپ، زەينەتكەرلىككە شىعىپتى. 1994 جىلى 70 جاسىندا قايتىس بولدى. بالالارى دىنمۇحامەد (گرەمياچينسك)، داۋلەتباي (ۆوركۋتادا)، زۋلفار (كۋزباسستا) دا شاحتادا جۇمىس ىستەدى.
ال 13-اۋىلدىق بيعالي ەسماعامبەتوۆ تاتار قىزى عاليامەن باس قوسىپ، 9 ۇل-قىز تاربيەلەدى. 50-ءشى جىلداردىڭ باسىندا ەلگە كەلگەن سوڭ ۇزاق جىل اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ، 1998 جىلى باقيلىق بولدى. يندەرلىك جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ 1949 جىلى باشقۇرت قىزى ساكينا گابدۋلليناعا ۇيلەنىپ، ومىرگە 3 ۇل، 5 قىز اكەلدى. ەلگە 1951 جىلى ورالىپ، ۇزاق جىل يندەر بور رۋدنيگىندە جۇمىس ىستەدى. 1990 جىلى 69 جاسىندا ومىردەن وزدى. ونىڭ قىزدارى جۇمازيا، قالعىز، ءاسيا ساراتوۆ قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا سالاۋات اتتى بالاسى يە بولىپ وتىر.
بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار وزدەرىنىڭ سوڭىنان قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋدىڭ بارىن بىلەتىن. سوندىقتان «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا» تىرشىلىك كەشىپ ءوتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ءومىرى مەن ەرەن ەرلىگىن، مۇڭى مەن قايعى-قاسىرەتىن، جان كۇيزەلىسى مەن ءۇمىت-ارمانىن وزدەرىمەن باقيعا الا كەتتى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ولە-ولگەنشە ءوز ەلىندە مايدانگەر رەتىندە ارداقتالماي، بۇيىعى ءومىر كەشىپ، دۇنيەدەن وزدى. كەيىنگى ۇرپاق ولارعا ماڭگىلىك قارىزدار ەكەندىگىن ەستەن شىعارماي، ولاردىڭ اۋىر تاعدىرىنا ءمىناجات ەتىپ، باستارىن ءيىپ وتسە، ازاماتتىق پارىزىن وتەگەندىك بولار ەدى-اۋ.
حح عاسىردىڭ جازىقسىز جاپا شەككەن تۇتقىندارىن ساياسي تۇرعىدان اقتايتىن مەزگىل جەتتى. فين سوعىسىنا، فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ كوبى بۇل ومىردە جوق. تامۇقتان وتكەن تاعدىرلارعا «اقتاۋدىڭ» دا، «داتتاۋدىڭ» دا قاجەتى بولا قويماس. بىراق ولار جونىندە اتقارىلعان ادامگەرشىلىك ءىس-شارالار بۇگىنگى ۇرپاقتارى مەن تۋىستارى ءۇشىن، قازاقتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن كەرەك.
اققالي احمەت،
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى
اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
اتىراۋ وبلىسى
ورال قالاسىندا اۋە رەيستەرى قايتا ىسكە قوسىلادى
قوعام • كەشە
«قايرات» قازاقستان كۋبوگىنىڭ شيرەك فينالىنا جولداما الدى
فۋتبول • كەشە
الداعى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ باسىم بولىگىندە اپتاپ ىستىق بولادى
اۋا رايى • كەشە
اتىراۋ وبلىسىندا جول اپاتىنان ءبىر ادام كوز جۇمدى
وقيعا • كەشە
وتەپبەرگەن اليەۆ يسلام ويىندارىندا قولا جۇلدە جەڭىپ الدى
اۋىر اتلەتيكا • كەشە
اقتوبە وبلىسىندا Pfizer ۆاكتسيناسى تاۋسىلدى
ايماقتار • كەشە
تۇركىستاندا تاكسي جۇرگىزۋشىسىنەن 10 كەلى ەسىرتكى تاركىلەندى
ايماقتار • كەشە
ورالدا تۇرعىن ءۇي اۋلاسىنان ەسىرتكى زەرتحاناسى تابىلدى
ايماقتار • كەشە
اباي وبلىسى قارجى باسقارماسىنىڭ باسشىسى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ۇكىمەت باسشىسى ەلورداداعى قۇرىلىس نىساندارىن تەكسەردى
ۇكىمەت • كەشە
يەمەندە سۋ تاسقىنىنان 77 ادام قازا تاپتى
الەم • كەشە
تارازدا قوناەۆ ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى
ايماقتار • كەشە
قىزىلوردادا سەكسەۋىلدى زاڭسىز كەسكەن تۇرعىن ۇستالدى
قوعام • كەشە
ءزۇلفيا چينشانلو يسلام ويىندارىندا التىن مەدال ەنشىلەدى
اۋىر اتلەتيكا • كەشە
قازاقستاندا قانشا ادام ۆاكتسينا الدى
كوروناۆيرۋس • كەشە
قىتاي اۋماعىندا جەر سىلكىنىسى تىركەلدى
الەم • كەشە
2133 قازاقستاندىق كوروناۆيرۋستان جازىلىپ شىقتى
كوروناۆيرۋس • كەشە
ەلىمىزدە 1452 ادامنان كوروناۆيرۋس انىقتالدى
كوروناۆيرۋس • كەشە
وتەپبەرگەن اليەۆ يسلام ويىندارىنىڭ قولا جۇلدەسىن جەڭىپ الدى
اۋىر اتلەتيكا • 12 تامىز، 2022
ەلورداداعى اينالما جولدان اتىس قارۋلارى تابىلدى
وقيعا • 12 تامىز، 2022
جانسەل دەنيز يسلام ويىندارىنىڭ قولا جۇلدەگەرى اتاندى
سپورت • 12 تامىز، 2022
الماتى وبلىسىندا 1 جاسار بالانى اۆتوبۋس باسىپ كەتتى
وقيعا • 12 تامىز، 2022
ەلوردادا كولىك قوزعالىسى ءىشىنارا شەكتەلەدى
ەلوردا • 12 تامىز، 2022
يدم باسشىسى قۇرىلىسشىلاردى كاسىبي مەرەكەسىمەن قۇتتىقتادى
قازاقستان • 12 تامىز، 2022
«جەر اماناتى» كوميسسياسىنىڭ «جەدەل جەلىسىنە» مىڭعا جۋىق ءوتىنىش ءتۇستى
قازاقستان • 12 تامىز، 2022
دارحان قىدىرالى ماجارستان پارلامەنتىنىڭ ارنايى سەسسياسىنا قاتىستى
الەم • 12 تامىز، 2022
كريستينا وۆچيننيكوۆا تۇركياداعى يسلام ويىندارىندا قولا يەلەندى
جەڭىل اتلەتيكا • 12 تامىز، 2022
اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىنا جاڭا اكىم كەلدى
تاعايىنداۋ • 12 تامىز، 2022
مەملەكەت باسشىسى ۇقك توراعاسىن قابىلادى
پرەزيدەنت • 12 تامىز، 2022
ەلوردادا ش.قۇدايبەردى ۇلى كوشەسىندەگى ۋچاسكە جابىلادى
ەلوردا • 12 تامىز، 2022
قازاقستاندا تۇڭعىش رەت كيبەر قۇقىق مەكتەبى اشىلادى
قوعام • 12 تامىز، 2022
ەلوردادا «ازيا جاڭعىرىعى» فەستيۆالى باستالدى
قوعام • 12 تامىز، 2022
ۇقساس جاڭالىقتار