تىستەنگەن تاعدىر

كارىپبەك كۇيىكوۆ قوس قولسىز ءومىر سۇرسە دە قانشاما جاننىڭ قابىر­عا­سىن قايىستىرعان اۋىر قايعىنىڭ سال­­ماعىن كەنەپ بەتىندە سۋرەتتەدى. ول كار­تينالارىنىڭ تاقىرىبىن تابيعاتتان ىزدەدى. الايدا قازاق توپىراعىن ءدۇر سىلكىندىرگەن يادرولىق سىناقتىڭ سالدارى ونىڭ بولاشاققا دەگەن ۇمىتىنە ماڭگىلىك قاياۋ ءتۇسىردى.

سۋرەتشى 1947-1991 جىلدار ارالى­عىندا 490 دۇركىن اتوم بومباسى (26 دۇر­كىن جەر بەتىندە، 87 دۇركىن اتموسفەرادا، 354 دۇركىن جەر استىندا) جارىلىپ، سىناق جۇرگىزىلگەن سەمەي يادرولىق پوليگونىنا ىرگەلەس ەگىندىبۇلاق اۋىلىندا تۋعان. زۇلمات زاردابىنىڭ قۇربانى بولعان كارىپبەك كۇيىكوۆ بۇل تاقىرىپتى شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىنە اينالدىردى. ماسەلەن، «العاشقى جارىلىس» تۋىندىسىندا ول كۇيىپ كەتكەن دالانىڭ ورتاسىندا كوككە قاراي كوتەرىلگەن يادرو­لىق ساڭىراۋقۇلاقتى بەينەلەيدى.

– بالا كەزىمدە جارىلىستان ۇيدەگى اسپالى شامدار قوزعالىپ، ىدىس-اياق سىلدىرلايتىن. ءبارىمىز دالاعا اتىپ شىعا­تىنبىز. بىزگە راديو حابارلاما ارقىلى «ەشقانداي رادياتسيانىڭ تاراماعانى» تۋرالى ايتاتىن. سويتسەك، ولاي بولماپتى، مەن تۋعان اۋىل 40 جىل رادياتسيا ۋىن جۇتىپتى. كوپتەگەن وتباسىندا مۇگەدەك بالالار دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ ءبىر كۋاسى مەنمىن. سوندىقتان ءومىرىمدى وسى ماسە­لەگە ارنادىم، – دەيدى ك.كۇيىكوۆ.

تۋمىستان ەكى قولسىز، بەلى بۇكىش­تە­نىپ دۇنيەگە كەلگەن ول قارشادايىنان الماتى مەن لەنينگرادتىڭ ورتوپەديالىق ينس­تيتۋتتارىنىڭ زەرتتەيتىن ءارى پروتەز سىنايتىن وبەكتىسىنە اينال­­عان. مۇگەدەك بالالارعا ارنالعان ارنايى مەكتەپ ينتەرناتتا وقىدى. سوندا ءجۇرىپ، بوياۋلى قارىنداشتاردى العاش كورگەننان-اق سۋرەتشى بولۋدى ارمانداپتى، بار نيەتىمەن ۇمتىلىپتى. ونىڭ قىلقالامدى باشپايىنا قىستىرىپ سالعان سۋرەتتەرىنە كەيىن جۇرت قىزىعا باستايدى. الايدا مولبەرت الدىندا ۇزاق وتىرۋ بەلىن ودان ءارى بۇكىرەيتەتىن بولعان سوڭ دارىگەرلەر وعان اياعىمەن سۋرەت سالۋعا تىيىم سالعان. قايسار مىنەزدى كارىپبەك الداعى ۋاقىتتا قىلقالامدى اۋزىنا تىستەپ الىپ، تىسىمەن سۋرەت سالۋعا ماشىقتانادى. قانداي قاجىر، نەتكەن ءتوزىم، نە قىلعان ومىرگە، ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق...

سۋرەتشى «بەسىكتەگى قولسىز ءسابي»، «كۇننىڭ تۇتىلۋى»، «يادرولىق تۇمان»، «ارال تاعدىرى» سياقتى سۋرەتتەرىنە قاراپ تۇرىپ: «مەن تاڭداعان تاقىرىپ بۇل ەمەس ەدى. الايدا قايعى-قاسىرەت جۇتقان دالانىڭ زارىن قالامىما ارقاۋ ەتۋگە ءماجبۇر بولدىم»، دەيدى. وسىنداي جانكەشتىلىكپەن 200-دەن استام سۋرەت سالىپتى. گالەرەياسىنداعى بەلگىلى تۋىن­دىلارىنىڭ ءبىرى «جارىلىس» دەپ اتالادى. وسى كارتينانى ۆاشينگتوندا وتكەن انتيادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميت كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اقش ەكس-پرەزيدەنتى باراك وباماعا سىيعا تارتقان ەدى. كارىپ­بەك كۇيىكوۆتىڭ ءوزى حالىقارالىق انتي­يادرولىق قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەسى، «اتوم» جوباسىنىڭ قۇرمەتتى ەلشىسى ەكەنىن ايتا كەتەيىك. بۇعان دەيىن قازاق سۋرەتشىسىنىڭ كورمەلەرى حيروسيما مەن ناگاساكيدە، نيۋ-يوركتە، «مەنىڭ سىزدەردى قۇشاقتايتىن جۇرەگىم بار» دەگەن اتپەن وسلودا جانە گەرمانيا، تۇركيا، اۋستريا، نيدەرلاند ەلدەرىندە وتكەن. ونىڭ ونەرىن بۇۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار وتە جوعارى باعالادى. سونداي-اق كۇيىكوۆ يادرولىق قارۋدى جويۋداعى ەرەن كۇش-جىگەرى ءۇشىن بەيبىتشىلىك سالاسىنداعى نوبەل سىي­لىعىنا ۇسىنىلدى.

ەسكە سالساق، بىلتىر كارانتين ۋاقى­تىندا «يادروسىز بولاشاق ءۇشىن» سىي­لىعىنىڭ يەگەرى، قوس قولسىز قىلقالام شەبەرى اتانعان كارىپبەك كۇيىكوۆتىڭ «42 500» تۋىندىسى كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ەدى. الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقىعا تۇسكەن كارتينا تاريحىن اۆتور بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى: «مەنىڭ اۋزىممەن تىستەپ شەلەكپەن سۋ تاسىعانىم ەسىمدە. انام تاڭەرتەڭ تۇرىپ، ماعان قارايتىن. سول كوزقاراس قاتتى جانىما باتاتىن. باسقا دا انالار سەكىلدى سيىرلاردى شىعار، اتتاقىردى تازالا، انانى ىستە دەپ ايتقىسى كەلەدى. بىراق ولاي ايتا المايدى. امالسىز ءوزى ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل كارتينادا تاۋلاردى، ەگىندىبۇلاقتىڭ كوركەم تابيعاتىن كورسەتكىم كەلدى. ءبىزدىڭ تۋرا وسىنداي سيىرىمىز بار-تىن. سيىردى ورىسكە ايدايتىنمىن. سول كەزدەگى ەستەلىكتەر قولىما قىلقالام الۋعا يتەرمەلەدى. بۇل – مەن ءۇشىن وتە ىستىق سۋرەت»، دەدى ك.كۇيىكوۆ. قاسيەتتى ءوڭىر قارقارالىنىڭ كوركەم تابيعاتىن بەينەلەگەن كارتيناعا قىزىعۋشىلاردىڭ قاتارى كوپ بولدى. تۋىندىسىن 42 500 تەڭگەگە باعالاعان سۋرەتشى ەڭبەگىنىڭ ەل اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولعانىنا ەرەكشە قۋاندى. «مەنىڭ وتباسىم جوق. جۇرەكتەن شىققان تۋىندىلارىم – مەنىڭ بالام سەكىلدى. مەن ومىردەن وتسەم، سوڭىمنان قالاتىن مۇرا وسىلار»، دەيدى قىلقالام شەبەرى.

ونىڭ سۋرەتتەرى – جان دۇنيەسىنىڭ، كوڭىل كۇيىنىڭ كورىنىسى. قينالعان ساتتە سالعان كارتينالارى تۇنەرگەن اسپانداي قاراڭعى بولىپ شىعادى. ال پوليگون قۇرباندارىنا ارنالعان سۋرەتتەرىندە قاسىرەت پەن كۇيىنىش باسىم. كارىپبەك كۇيىكوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «مەن ومىرگە تىستەي قاتىپ جابىسقان اداممىن»، دەيدى. ونىڭ ءتۇرلى تاعدىر توعىسقان تىرشىلىككە قۇشتارلىعى ءھام ونەرگە دەگەن نازىك سەزىمى – ءبارى-ءبارى ءوزىنىڭ وسى ءبىر اۋىز سوزىنە سىيىپ تۇرعانداي.