ديپلوماتيالىق يشارانىڭ استارىنداعى سىر

بۇل – مەركەلدىڭ كانتسلەر رە­تىندە رەسەيگە جاساعان سوڭعى ساپارى. كەلىسسوزدەر كەزىندە ەكى ەل ارا­سىنداعى بايلانىس قانا ەمەس، باسقا ساياسي ماسەلەلەر دە تالقىلانعان. ماسەلەن، مەركەل رەسەي وپپوزيتسيا­سى باسشىلارىنىڭ ءبىرى – الەكسەي ناۆالنىيدى تۇرمەدەن بوساتۋعا شاقىردى. سونداي-اق كانتسلەر ۋكرايناداعى جاعدايعا دا توقتالىپ، قىرىم­نىڭ رەسەي ساپىنا قوسىلۋىن اننەكسيا، ياعني ۋكراينانىڭ اۋماق­تىق تۇتاستىعىنا قول سۇعۋ دەپ ما­لىم­دەدى. «مەن قىزمەتىمنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ۋكراينانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە بار كۇش-جىگەرىمدى جۇمسايمىن»، دەدى ا.مەركەل.

قىسقاسى، كەلىسسوزدەر كەزىندە كوپتەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. بىراق ءبارىنىڭ نازارى ءبىر وقيعاعا اۋدى. ەكىجاقتى كەزدەسۋ كەزىندە انگەلا حانىمنىڭ تەلەفونى شىلدىر ەتە ءتۇستى. وسىنداي جوعارى دەڭگەيلى كەزدەسۋ كەزىندە مەركەلگە كىم حابارلاسۋى مۇمكىن؟

ونى تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، Mutti-ءدىڭ تەلەفونى بەكەردەن-بەكەر شىرىلداعان جوق. بىرىنشىدەن، تەلەفوننىڭ داۋسى ءدال پۋتين سويلەپ جاتقاندا شىقتى. ياعني رەسەي پرەزيدەنتى ءبىر ساتكە توسىلىپ قالدى.

ەكىنشىدەن، باسقان قادامىن ساناپ باساتىن نەمىستەر جوعارى دەڭگەيلى كەزدەسۋدە ءمۇلت باسا قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە، ءاربىر ارەكەتىنە ەرەكشە ءمان بەرەتىن مەركەل كەزدەسۋ الدىندا تەلەفون داۋسىن ءسوندىرۋدى ۇمىتتى دەگەنگە سەنۋ قيىن.

پۋتين مەن مەركەلدىڭ سوڭعى كەزدەسۋى بولعاندىقتان، انگەلا حانىم ارىپتەسىنە وسىنداي قىر كورسە­تىپ قويۋدى ءجون ساناعان سىڭايلى. بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ جەتەرلىك. بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىلارى تالاي مارتە كەزدەسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ قيتىعىنا تيەتىن ارەكەتكە ءجيى باراتىن.

ماسەلەن، ولار 2007 جىلى كرەملدە كەزدەسكەن-ءدى. اڭگىمە كەزىندە بولمەگە ءپۋتيننىڭ لابرادور ءيتى كىرىپ كەلگەن. كوني دەپ اتالاتىن قانشىق مەركەلدى ءبىراز ۋاقىت يىسكەلەپ تۇرىپ العان. مۇندايدى كۇتپەگەن كانتسلەر سول ورنىندا سىلەيىپ قاتىپ قالعان.

مۇنىڭ سەبەبى مىنادا. ەرتەرەكتە، 1995 جىلى انگەلا حانىمدى توبەت قاۋىپ العان. سودان بەرى ول يت اتاۋلىدان جۇرەگى شايلىعىپ، كورسە اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. تالاي جىل كگب-دا جۇمىس ىستەپ، گەرمانيادا قىزمەت ەتكەن ۆلاديمير پۋتين مۇنى بىلمەدى دەۋ قيىن.

وسى وقيعادان كەيىن مەركەل شارت كەتكەن. جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا «ونىڭ نەلىكتەن مۇنداي ارەكەتكە بارعانىن تۇسىنەمىن. ءوزىن ناعىز ەركەك رەتىندە كورسەتكىسى كەلدى. ول ءوزىنىڭ السىزدىگىنەن قورقادى. رەسەيدە ەشتەڭە جوق، ءتيىمدى ساياسات تا، ەكونوميكا دا. بارى وسى عانا»، دەگەن اشۋعا بۋلىققان كانتسلەر.

پۋتين مەن مەركەلدىڭ كەز­دە­سۋىنىڭ «قىزىقتارى» مۇنىمەن بىتپەيدى. ۆالداي  كلۋبى كەزدەسۋىندەگى پانەلدىك وتىرىستا كانتسلەردىڭ قاسىندا وتىرعان كرەمل باسشىسى قويىلعان سۇراقتاردىڭ بىرىنە جا­ۋاپتى «ۇلكەندەرگە ارنالعان ازىلمەن» قايتاردى.

تاعى ءبىر وسىنداي جيىندا، G-20 ەلدەرىنىڭ سامميتىندە پۋتين مەن مەركەل ءبىر ماسەلەنى قىزۋ تالقىلاپ جاتقانى بەينەجازباعا ءتۇسىپ قالعان. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ايتقانىنان قايتپاي، ءسوزىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ جاتقانىن كورگەن انگەلا حانىم كوزىن ءبىر توڭكەرىپ تاستايدى.

جالپى، ۆلاديمير پۋتين ەكى­جاقتى كەزدەسۋلەردە وزگەشە «قول­تاڭ­باسىن» قالدىرىپ جۇرگەن ساياساتكەر دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەن، 2018 جىلى حەلسينكيدە اقش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ­پەن كەزدەسۋىندە «فاكتى» دەگەن سوزدەگى العاشقى بۋىنعا ەرەك­شە ەكپىن بەرە سويلەدى. ال اعىل­شىن تىلىندە ونىڭ تۇرپايى ماعىنا بەرەتىنى بەلگىلى.

ايتپاقشى، ۆ. پۋتين 2017 جى­لى سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن حالىق­­ارالىق فورۋمدا پانەلدىك ديسكۋس­­سيانى جۇرگىزىپ، سپيكەرلەرگە سۇ­راق قويىپ وتىرعان جۋرناليست مەگان كەلليدى ساستىرعان. امەري­كالىق ءتىلشى كرەملدىڭ اقش-تاعى ساي­لاۋعا قاتىسى تۋرالى سۇراق قوي­عان. ۆ.پۋتين ساۋالعا جاۋابىندا كەل­ليدىڭ ءۇش جاسار قىزىن تىلگە تيەك ەتە كەتتى. ءبىر قىزىعى، ءجۋرناليستىڭ بالاسى تۋرالى ەت جاقىندارى بولماسا، بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيتىن ەدى.

وسىنداي تاعى ءبىر قىزعىلىقتى جاعداي رەسەي پرەزيدەنتى مەن قىتاي باسشىسى سي تسزينپين اراسىندا بولدى. 2017 جىلى ەلوردادا وتكەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سامميتىندە ەكى ەلدىڭ باسشىسى كەزدەسكەن ەدى. كەلىسسوزدەر بولمەسىندە كرەمل باسشىسى باستاعان دەلەگاتسيا العاش كەلىپ، قىتايلىق ارىپتەستەرىن كۇتىپ وتىرعان-دى. بىراق سي تسزينپين ەسىكتەن ءوزى عانا كىرىپ، كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە جالعىز جايعاستى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن قىتايلىق دەلەگاتتار كەلدى، الايدا وعان دەيىن ۆ.پۋتين «ودين بوەتس» دەپ پىكىر ءبىلدىرىپ ۇلگەردى.

سي تسزينپين باسقا مەملەكەتتەر باسشىلارىمەن كەزدەسۋگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ديپلوماتيالىق يشارانى ءجيى جاسايدى. مىسالى، جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابەمەن كەزدەسكەندە ول ءبىر رەت تە جىميعان ەمەس. ساراپشىلار مۇنىڭ سەبەبى ءبىر كەزدەرى قىتاي مەن جاپونيانىڭ سوعىسقانىندا جاتىر دەپ ەسەپتەيدى.

اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ءاربىر قيمىلى باتىس مەدياسىنىڭ نازارىنان تۇس­كەن ەمەس. ونىڭ ايتقان ءسوزى، الەۋ­مەتتىك جەلىگە جازعان پىكىرى، ءتىپتى قول بەرىپ امانداسۋىنا دەيىن اقش-تا قىزۋ تالقىلاندى. اق ءۇي باسشىسىنىڭ مۇنداي ارەكەتتەرى تالاي تا­قىرىپقا تۇزدىق بولعان-دى. اسىرەسە د.ترامپتىڭ قول الىسۋى – وزىنشە ءبىر «عىلىم». BBC، CNN سەكىلدى ءمۇيىزى قاراعايداي باتىس باسىلىمدارى ترامپتىڭ كەزدەسۋدەگى ارەكەتىن جان-جاقتى تالداپ، جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن. ماسەلەن، د.ترامپ ارىپتەسىنە ءوزى ءبىرىنشى بولىپ قولىن ۇسىنادى. سودان كەيىن ارىپتەسىنىڭ قولىن جىبەرمەي قىسىپ ۇستايدى نەمەسە وزىنە قاراي بىرنەشە رەت تارتىپ قالادى.

اق ءۇي باسشىسى بىرقاتار ەلدىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسكەندە مۇنداي ارەكەتتى قايتالاعان-دى. اسىرەسە جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابەنىڭ قول الىسۋ راسىمىنەن كەيىنگى كەلبەتى كوپكە دەيىن باق بەتىنەن تۇسكەن جوق. پۋتين، ماكرون، تيۋردو سەكىلدى ەل باسشىلارىمەن امانداسۋى دا تالايعا دەيىن «جىرعا» اينالدى. باتىس ساراپشىلارى د.ترامپتىڭ ارەكەتىن مورالدىق تۇرعىدا باسىمدىققا يە بولۋعا تالپىنىسىمەن تۇسىندىرەدى.

2015 جىلى ريگادا وتكەن سام­ميت­تە دە قىزىق جاعداي ورىن الدى. ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ سول كەز­دەگى پرە­زيدەنتى جان-كلود يۋنكەر ەۋ­روپالىق وداققا مۇشە مەم­لە­كەت­تەردىڭ باسشىلارىن قارسى الىپ تۇر­عان. ەسىكتەن ۆەنگريا پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور وربان كىرگەندە يۋن­­ۆەر مىرزا بۇكىل ەلدىڭ كوزىنشە «ديك­­تا­تور كەلە جاتىر» دەپ ايتىپ سالدى.

بيىلعى ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا ەۋروپالىق كەڭەس پرەزيدەنتى چارلز ميشەل مەن ەۋروپالىق كوميسسيا باسشىسى ۋرسۋلا فون دەر ليايەن تۇركياعا ساپارمەن بارعان-دى. سول كەزدە بۇكىل الەم ەرەكشە وقيعاعا كۋا بولدى. تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايپ ەردوعان مەن قوناقتاردىڭ كەزدەسۋى كەزىندە تورگە ەكى-اق ۇستەل قويىلىپتى. ونىڭ بىرىنە ەردوعان جايعاسسا، ەكىنشىسىنە چارلز ميشەل وتىردى. ال ۋرسۋلا فون دەر ليايەن بىرنەشە سەكۋند بۇعان تۇسىنبەي قالىپ، كەيىننەن اۋدارماشىنىڭ قاراما-قارسىسىنداعى ديۆانعا جايعاستى.

«سوفاگەيت» اتانىپ كەتكەن وسى ءساتتىڭ بەينەجازباسى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تاراعاننان كەيىن-اق بۇكىل ەۋروپا ءدۇر ەتە ءتۇستى. بۇل تۇسىنىكتى دە. ويتكەنى ۋرسۋلا فون دەر ليايەن دە، چارلز ميشەل دە تەڭ دەڭگەيلى پرەزيدەنتتەر. سوندىقتان پروتوكول بويىنشا ەكەۋى دە ر. ەردوعانمەن قاتار وتىرۋى ءتيىس-تۇعىن.

العاشقىدا ەرىنبەگەننىڭ ءبارى تۇر­كيانى ايىپتاپ شىققان. كەيى­نىرەك تۇركيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەۆليۋت چاۆۋشوگلۋ ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايتىپ بەردى. ونىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، باسشىلاردى وسىلاي وتىرعىزۋ ەۋروپالىق وداق تارا­پىنىڭ ۇسىنىسى بولعان.

جالپى، ۋرسۋلا فون دەر ليايەن مەن چارلز ميشەلدىڭ وسىنداي وعاش ساتكە تاپ كەلۋى ءبىرىنشى رەت ەمەس. ەكى پرەزيدەنت بۇعان دەيىن دە بىر­نەشە مارتە باسەكەلەستىگىن اڭ­عارت­تى. اسىرەسە اتى دارداي ەكى ينس­تي­تۋتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعالى ىشكى تارتىس باستالدى دەسەك، ارتىق ايتقان­دىق ەمەس.

بىلتىرعى قاڭتاردا دا ۇيىم باسشىلارىنىڭ باسەكەلەستىگىنە كۋا بولدىق. يەرۋساليمدە وتكەن حولوكوست فورۋمىندا شارتاراپتان كەلگەن مەملەكەتتەر باسشىلارى مەن ۇيىمدار جەتەكشىلەرى قىرشىننان كەتكەن بوزداقتار رۋحىنا ارناپ گۇل شوقتارىن قويدى. ەۋروپالىق وداق اتىنان فورۋمعا چ. ميشەل مەن ۋ.ليايەن، سونداي-اق ەۋروپالىق پارلامەنت پرەزيدەنتى دەۆيد-ماريا ساسسولي قاتىستى.

ءتارتىپ بويىنشا گۇل شوعىن ۇشەۋى بىرگە اپارىپ قويۋعا ءتيىس بولاتىن. بىراق بۇل جولى دا چ.ميشەل العا ءتۇسىپ، گۇلدى ءوزى كوتەرىپ اپاردى. ونىڭ ءىزىن الا جۇرگەن ۋ. ليايەن مەن د. ساسسولي امالسىز ءوز ورنىندا تۇرعان گۇل شوعىنا قول تيگىزۋمەن شەكتەلدى.

ايتا بەرسەڭىز، مەملەكەتتەر باس­شىلارىنىڭ كەزدەسۋىندەگى مۇنداي ديپلوماتيالىق يشارانىڭ ءتۇر-ءتۇرى كوپ. بىلايعى جۇرتقا بايقالا بەرمەيتىنى بولماسا، ساياساتكەرلەر ارىپتەسىنىڭ كيگەن كيىمىنەن باستاپ، جاساعان ءار قيمىلىنا مۇقيات كوڭىل اۋدارادى.