ەكونوميكاسى مىعىم ەلوردا

تاريحتان تامىر تارتساق، قازاق­ستان – ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا اس­تانا سالعان الەمدەگى جالعىز مەم­­لەكەت. ال نۇر-سۇلتان – ءححى عا­سىر­داعى نەبارى ون جىلدىڭ ىشىن­دە ەڭسە تىكتەگەن ازىرشە جالعىز استانا. سوندىقتان باس شاھاردىڭ قۇرىلىسى مەن ەكونوميكاسىنا تورتكۇل دۇنيەنىڭ كوز تىگەتىن ءجونى بار. البەتتە، شاھاردىڭ جالپى ەكو­نوميكالىق جاي-كۇيىن باعالاۋ قيىن ەمەس. ول ءۇشىن جالپى وڭىرلىك ءونىم، ىسكەرلىك بەلسەندىلىك، جۇمىسپەن قامتۋ، ينۆەستيتسيا كولەمى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋى سەكىلدى نەگىزگى كورسەتكىشتەردى ءبىر ءسۇزىپ شىقساق جەتكىلىكتى.

سونىمەن FinReview.info زەرت­تەۋى­نە سۇيەنسەك، 1997 جىلدان 2020 جىل­عا دەيىن استانانىڭ جالپى وڭىر­لىك ءونىمى 303 ەسە وسكەن. ماسەلەن، بىل­تىر نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ جال­پى وڭىرلىك ءونىمى 7،81 ترلن تەڭ­گەنى قۇرادى. كورسەتكىش 22 جىل بويى ۇزدىك­سىز ءوسىپ كەلەدى. دەسە دە، بىلتىر كورسەتكىش ءسال-ءپال تومەندەپتى.

استانانىڭ 2020 جىلعى جالپى وڭىرلىك ءونىمىنىڭ قۇرىلىمى مىناداي: 14 پايىزى – تاۋارلار ءوندىرىسى، 81 پا­يىزى – قىزمەتتەر ءوندىرىسى، قالعانى – ونىمدەرگە سالىنعان سالىق. شاھاردىڭ وڭىرلىك ءونىم قۇرىلىمىنداعى وسى ءبىر ءۇردىس 2000 جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى ساقتالىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا، نۇر-سۇلتان ەكونوميكاسىنا ءوندىرىس ەمەس، ساۋدا، اۆتوكولىك جوندەۋ، جىلجىمايتىن م ۇلىك وپەراتسيالارى، قارجى، ساقتاندىرۋ سەكىلدى ءتۇرلى قىزمەتتەر ەرەكشە سەرپىن بەرۋدە.

ينفلياتسيانى ەسكەرسەك، استا­نانىڭ جالپى وڭىرلىك ءونىمى الەم­دىك ەكونو­مي­كا­لىق سىن-قاتەرلەرگە بايلا­نىستى اركەز قۇبى­لىپ وتىرعانىن باي­قاۋ­عا بولادى. ماسەلەن، 2000 جىلدارى كور­سەتكىش وڭ ديناميكا كورسەتسە، 2008 جىل­عى قارجىلىق داع­­دارىس كەزىندە جاع­داي كۇرت نا­شار­­لاعان. تەك 2010 جىلى عانا جاع­داي قالپىنا كەلدى. الايدا بۇل دا ۇزاق­­قا سوزىلمادى. 2014-2015 جىل­­د­ار­­داعى ۆاليۋتا داعدارىسى تاعى دا كور­­سەتكىشكە تەرىس اسەر ەتتى. بۇل رەت­تە داعدارىستاردىڭ سالدارىن جو­­يىپ، ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋى­نا قول جەت­كىزۋ ءۇشىن ۇكىمەت «جۇ­مىس­­پ­ەن قامتۋ­دىڭ جول كارتاسى»، «بيز­نەس­تىڭ جول كارتاسى»، «نۇرلى جول» سياق­تى مەملەكەتتىك باعدار­لاما­­­لار­د­ى قا­بىل­دادى. سونىڭ ناتي­جە­سىن­­­دە ەلدەگى احۋال جاقسارىپ، حا­لىق­­تىڭ ىسكەرلىك بەل­سەندىلىگى ارتتى.

استانانىڭ جالپى وڭىرلىك ءونىمىنىڭ شامامەن 50 پايىزىن كاسىپكەرلىك سەكتورى قۇراپ وتىر. 2021 جىلدىڭ 1 ماۋ­سى­مىنداعى جاعداي بويىنشا، نۇر-سۇل­تاندا 59 545 كاسىپورىن تىركەلگەن. بۇلار – ناقتى جۇمىس ىستەپ وتىرعان زاڭ­دى تۇلعالار. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋرو­سىنىڭ مالىمەتىنشە، 1999 جىلمەن سا­لىس­تىرعاندا كورسەتكىش 13 ەسە وسكەن.

كاسىپورىنداردىڭ دەنى ساۋدا، قۇ­رى­لىس، ءبىلىم بەرۋ، تەلەكوممۋنيكاتسيا جانە وڭدەۋ ونەركاسىبى سالالارىندا شوعىر­لانعان. قىسقاسى، كاسىپكەرلىك سەكتورى ەلوردادا نەگىزگى جۇمىس بەرۋشى سانالادى. ويتكەنى ءاربىر ءۇشىنشى استانالىق ءدال وسى سالادا تەر توگىپ ءجۇر. كاسىپكەرلىك وڭىرلىك ءونىمىنىڭ 50 پايىزىن عانا ەمەس، سونداي-اق سالىقتىق تۇسىمدەردىڭ دە تەڭ جارتىسىن قامتىپ وتىر. بۇل – وڭىرلەر اراسىنداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىش.

وسى ورايدا قالادا جۇمىس كۇشىنىڭ قارقىندى وسۋىنە قاراماستان، 2001 جىلدان بەرى رەسمي جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى تۇراقتى تۇردە تومەندەپ كەلە جاتقانىن اتاپ وتكەن دۇرىس. بۇل جەردە ەڭبەكتى ەسەپكە الۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرگەن ابزال. ايتالىق، قازاقستاندا تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلماعاندار، تابى­سى تومەندەر جانە زەينەتاقى جارنا­سىن تولەمەيتىندەر ناقتى جۇمىسسىز رە­تىن­دە ەسەپكە الىنباسا، ولار ءوزىن ءوزى جۇ­مىسپەن قامتىعاندار ساناتىنا جاتادى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، استاناداعى ءدال وسى ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ ۇلەسى دە تومەندەي تۇسكەن. ماسەلەن، اتال­عان كورسەتكىش 2001 جىلى ەكو­نوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ شاما­مەن 16 پايىزىن قۇراسا، بىلتىر 11 پايىزعا دەيىن ازايعان. دەمەك، ەلدە جۇرگىزىلىپ جاتقان حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدى قولداۋ شارالارى ەڭبەك نارىعىنىڭ جاي-كۇيىنە، ونىڭ ىشىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ تومەندەۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزۋدە.

ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جاع­دايىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كور­سەت­كىشتىڭ ءبىرى – ينۆەستيتسيالار اعىنى. ينۆەس­تي­تسيا ءدال قازىرگى ساتتە استانا ەكو­نومي­كا­سىنىڭ دامۋىندا ماڭىزدى رول­گە يە. ويت­كەنى ەلورداعا قۇيىلاتىن قار­جى نەگى­زىنەن وندىرىستىك قۋاتتاردى ارت­تىرۋ­عا باعىتتالعان. مىسالى، نۇر-سۇلتان قا­لاسى بويىنشا مۇنداي ينۆەس­تي­تسيا­نىڭ كولەمى 2003 جىلدان بەرى 11 ترلن تەڭگەدەن اسىپتى. وسى ورايدا قالاعا تار­تىلعان قاراجاتتىڭ شامامەن 82 پايىزى بيۋدجەتكە جاتپايدى. ياعني بۇل كاسىپورىنداردىڭ مەنشىكتى كاپيتالى جانە قارىزعا الىنعان قاراجات دەگەن ءسوز.

تاعى ءبىر اتاپ وتەرلىگى، استاناعا قۇيى­لىپ جاتقان ينۆەستيتسيالاردىڭ شامامەن 60 پايىزىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاسىپورىندارى تارتىپ وتىر. باس قالاعا قۇيىلاتىن تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى دە اۋقىمدى. ۇلتتىق بانكتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 2014 جىلدان 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا نۇر-سۇلتانعا 4،3 ملرد دوللار شەتەل ينۆەستيتسياسى تارتىلعان.

استانانى ەكونوميكالىق تۇر­عى­­دان الەمگە ايگىلەيتىن فاكتور­لار كوپ. سو­نىڭ ءبىرى – «استانا» حالىق­ارا­­­لىق قار­جى ورتالىعىنىڭ اشىلۋى. وسى­نىڭ ناتيجەسىندە، نۇر-سۇل­تان ور­تا­لىق ازيانىڭ قارجىلىق حابىنا اينالىپ شىعا كەلدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، استانا ەندىگى جەردە شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن ماڭىزدى ءھام الەۋەتتى الاڭعا اينالدى.

كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنىڭ سالدارىنان بىلتىر الەم ەكونوميكاسى ءتاۋىر-اق تەڭسەلدى. سونىڭ سالدارىنان جاھاندىق ىشكى جالپى ءونىم قۇلدىرادى. بۇل ازداي COVID-19 الەمدىك قارىزدىڭ كولەمىن دە ەداۋىر ۇلعايتتى. سوندىق­تان ءاربىر مەملەكەت ءوز ەكونوميكاسىن قاۋىپ-قاتەردەن قورعاۋعا كوشتى. ياعني الەمدىك نارىقتا ينۆەستيتسياعا دەگەن باسەكەلەستىك كۇشەيدى. البەتتە، دامىعان نارىقتاردىڭ مۇنداي ينۆەستيتسيانى ج ۇلىپ الاتىن مۇمكىندىگى جوعارى. دەگەنمەن دامۋشى ەلدەر دە قالىس قالىپ جاتقان جوق. مىسالى، نۇر-سۇلتان قالا­سى ءدال وسى باعىتتا جاقسى دامىپ كەلە­دى. بۇل رەتتە «استانا» حالىقارالىق قارجى ور­تا­لىعى ۇلكەن الەۋەتكە يە.

قارجى ينستيتۋتى ەسىل بويىنداعى ەلور­دانىڭ ەكونوميكاسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى دەگەن سەنىم بار. ويتكەنى حا­لىق­ارالىق قارجى ورتالىعى ءبىزدىڭ ەلدى بەتكە الۋعا نيەتتى ينۆەستورلارعا داڭعىل جول ۇسىنىپ وتىر.

بىرىنشىدەن، «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا تىركەلگەن ينۆەستورلار الەمدە الدەقاشان مويىندالعان ءارى سەنىمدى اعىلشىن قۇقىعى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى.

ەكىنشىدەن، قارجى ورتالىعىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا سالىقتىق، ۆيزالىق جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان.

ۇشىنشىدەن، احقو-نىڭ ءتۇرلى داۋلاردى شەشۋگە ارناعان تاۋەلسىز سوتى مەن حالىقارالىق اربيتراجدى ورتالىعى بار.

تورتىنشىدەن، قارجى ورتالىعىنىڭ جەكە قور بيرجاسى بار. بۇگىندە ءاىح-تە، ياعني احقو-نىڭ قور بيرجاسىندا ءتۇر­لى كومپانيالاردىڭ باعالى قاعاز­دا­رى ساتىلىمعا شىعارىلعان. ءۇش جىل­دىڭ ىشىندە احقو-عا الەمنىڭ 53 مەم­لەكەتىنەن 860-تان استام كومپانيا تىر­كەلدى. قارجى ورتالىعى تارتقان تىكەلەي شەت­ەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كو­لە­مى 4،5 ملرد دوللارعا جەتتى. سول سە­كىلدى احقو بيرجاسى ارقىلى 8،6 ملرد دول­­لار قارىز تارتىلدى. ال بيرجاعا تىر­كەل­گەن كومپانيالار 321 ملن دوللار كو­لە­مىندەگى جەكە كاپيتالىن ورتاعا تاس­تادى.

جالپى العاندا، جوعارىدا ءبىز اتاعان كورسەتكىشتەردىڭ بارلىعى دەرلىك استانا ەكونوميكاسىنىڭ مىعىم ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. دەسە دە، نۇر-سۇلتاننىڭ باسقا دا جەتىستىكتەرى جەتەرلىك. ماسەلەن، قالانىڭ حالقى ءۇش ەسە ءوستى، شاھاردىڭ اۋماعى ءۇش ەسە ۇلعايدى، مۇندا سالىنعان تۇرعىن ءۇيدىڭ كولەمى 20 ەسە ارتتى.

الەمدەگى ەڭ جاس استانا – نۇر-سۇل­تان­­نىڭ بۇگىنگى ەكونوميكالىق جاي-كۇيى رەسپۋبليكا ءۇشىن جاقسى كورسەتكىش. دەمەك، ەۋرازيانىڭ جۇرەگىندە ورنا­لاس­قان ەل­ور­دانىڭ الەمدەگى تاڭ­داۋ­لى مە­گاپوليستەردىڭ قاتارىن تولىقتىرارىنا مۇمكىندىك مول.