ىرعىز اۋدانىنىڭ ءتورت ت ۇلىگى اششى سۋ ىشۋگە ءماجبۇر

ايىرقىزىلدىڭ جەراستى سۋى نەگە ازايىپ بارادى؟

سونىڭ كەسىرىنەن شاعىن-شاعىن وزەن ارنالارى ءبولىنىپ، كولشىكتەر قۇرعاپ، اعىنسىز سۋلار جاپ-جاسىل تۇسكە بويالدى. بورسىعان سۋدى جايىلىمداعى مال جيىركەنىپ ىشپەيدى. جاز بويى اششى سۋ ىشكەن قۇتيكول اۋىلىنىڭ قوي-ەشكىسى مەن جىلقىسىنىڭ قابىرعالارى ىرسيىپ، ەرىندەرى جارىلىپ، جۇندەرى ءتۇسىپ، جۇ­دەپ كەتتى. اۋىل جۇرتى ورىستەن قايت­قان مالىن سۋارۋعا سۋات تاپپادى. قۋاڭشىلىق مامىر-ماۋسىمدا كۇشىنە مىنگەندە، شىلدەنىڭ باسىندا جاۋعان جاڭبىردان جەر دە، مال دا ەنتىگىن باسقانداي بولعانىمەن، بۇل الدامشى قۇبىلىس ەكەن.

ىرعىز اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ارداگەرى اسىلبەك سارين تىعىرىقتان شىعار جول دالا قۇدىقتارىن قازۋ دەپ سانايدى. ونىڭ اي­تۋىنشا، وسىدان وتىز جىل بۇرىن ىرعىز اۋدانىندا دالالىقتا 180 قۇدىق بولعان. 1970 جىلدارى ورىستەگى مال وتارىن سۋارۋ ءۇشىن دالا قۇدىقتارى قازىرگى ايتەكە بي اۋدانى باسقۇدىق ەلدى مەكەنىنەن باستاپ، بەلگىلى ءبىر ارا قاشىقتىقتى ساقتاپ قازىلدى. كەڭەس زامانىندا مالدى قۇدىقتان سۋارىپ، وزەن بويىن تازا ۇستاپ، جاعاسىنا بەيساۋات مالدى جۋىتپايتىن.

«اۋدانداعى قۇرىلىس-مونتاجداۋ مەكەمەسى ماماندارى قۇدىقتاردى قاراپ، ۋاقتىلى تازارتىپ وتىراتىن. دالالىقتا قۇدىقتار قازعاندا، سۋ 8 مەتردەن باستاپ، 15-16 مەترگە دەيىن شىقتى. 1990 جىلداردان باستاپ وسى دۇنيە قاراۋسىز قالدى، سۋ كوزدەرى بىتەلىپ، تاس ناۋالار مەن بەتوندالعان ساقينالار قولدى بولدى. مەنىڭ شامالاۋىمشا، بۇگىندە سول 180 قۇدىقتان بەس-التاۋى عانا قالىپ، ولاردى كەيبىر شارۋا قوجالىقتارى پايدالانىپ وتىر. ءبىز قازىر دە سول 180 قۇدىقتىڭ ورنىن كورسەتە الامىز»، دەيدى ول.

اۋدان تۇرعىندارى وتكەن جىلى مال­دىڭ سۋاتى ءۇشىن دالالىقتان ارتەزيان­دىق قۇدىقتار قازۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس كوتەرگەندە، اۋدان اكىمى قۇدىق قازۋعا مەم­لەكەتتەن سۋبسيديا كەرەك دەگەن. ونىڭ ۇستىنە ىرعىز وزەنىنىڭ تارتىلۋىنان جەر­اس­تى تۇششى سۋ قورى دا ازايىپ كەتتى.

ىلكى زاماننان ىرعىز حالقى تۇششى سۋدى اۋدان ورتالىعىنان باتىسقا قا­راي 20 شاقىرىم جەردەگى ايىرقىزىل قۇمدارىنان الادى. ايىرقىزىل قۇم­دارىنىڭ ىرگەسىنەن ىرعىز وزەنى اعادى. سولتۇستىگىندە شىعىس مۇعالجار ويپاتى، وڭتۇستىك-باتىس بولىگىندە تورعاي ويى­سىمەن بايلانىسقان ۇزىندىعى 25 شا­قىرىم، ەنى 5-10 شاقىرىمعا سوزىلا­تىن وسى قۇم بەلدەۋىندە پروتەروزوي كە­زە­ڭىنەن تۇششى سۋ قورى جينالعان. بۇل – 1-6،8 مەتر تەرەڭدىكتەگى تىعىز ساز قاباتتارىنان شىعاتىن ناتري سۋلفاتتى تۇششى سۋ. «ايىرقىزىل سۋ ايداۋ مەكەمەسى» 1975 جىلدان بەرى 11 ۇڭعىدان سۋ السا، قازىر ونىڭ سەگىزى عانا قالعان. جەراستى سۋ قورى ازايىپ كەتكەندىكتەن، سۋ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا عانا ايدالادى. ىرعىز ەلدى مەكەنىندە سۋ تاڭەرتەڭگىلىك مەزگىلدە ەكى ساعات قانا اعادى. شەتكى كوشە تۇرعىندارىنا سۋ جەتپەي قالادى.

ايىرقىزىل قۇم بەلدەۋىندەگى جەراستى سۋلارى مەن ىرعىز وزەنى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى. بۇل جونىندە اقشي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، مەكتەپ ديرەكتورى رامازان شايقاقوۆتىڭ ءوز بايلامى بار: «كوكتەمدە ىرعىز وزەنى قاتتى تاسىعان­دا، اقشي اۋىلىنداعى قۇدىقتاردىڭ سۋ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، سۋ قايتقاندا تومەندەيدى. بۇگىندە اۋىلدىڭ ءاربىر ۇيى­نە سۋ تارتىلعان، جۇرت بۇرىنعىداي سۋ تاسى­مايدى. قۇدىقتان تەك مال سۋارامىز. الايدا اۋلاداعى قۇدىقتارىمىزدىڭ سۋى جاسىل تۇسكە بويالىپ، بورسىپ بارادى. ونى مال دا ىشپەيدى»، دەيدى ول.

1991 جىلعا دەيىن «ىرعىز سۋلاندىرۋ جۇيەسى» مەكەمەسىنىڭ قۇزىرىندا بولعان اقشيدەگى «ايىرقىزىل سۋ ايداۋ بەكەتى» 2003 جىلدان «قازسۋشار» شارۋاشىلىق قۇقىعىنداعى رمك وڭىرلىك فيليالى­نىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. سودان بەرى وسى مەكەمە يەسىز قالعانداي. سەبەبى «قازسۋشار» وڭىرلىك فيليالىنىڭ اقتوبەدە جالعىز عانا وكىلى بار، باس كەڭسەسى اتىراۋ قالا­سىندا. اقتوبە وبلىسىندا جەراستى سۋ­لا­رىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن باقىلاپ-قور­عايتىن مەكەمە جوق.

بۇرىن اۋىلداعى شليۋز، دامبالار ىرعىزداعى سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنە قاراعاندا، وسى مەكەمەنىڭ ماماندارى جىل سايىن بوگەتتەردىڭ جىڭىشكەرگەن تۇستارىنا قۇم توگىپ، قامىس بايلاپ، شاما كەلگەنشە جوندەپ وتىراتىن. بوگەتتەر دە اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ قۇزىرەتىنەن الىنىپ تاستالعان سوڭ يەسىز قالدى. اۋدان ورتالىعىنا، نۇرا، امانكول اۋىلدىق وكرۋگتەرىنە اۋىز سۋ جەتكىزىپ وتىرعان اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعى مە­كەمەسىنىڭ جۇمىسشىلارى بىرنەشە اي بويى ەڭبەكاقىلارىن الا الماي ءجۇر. كوممۋنالدىق مەكەمەنىڭ باسىنداعى جاع­داي وسى.

اقتوبە وبلىسىنداعى ستراتەگيالىق تۇششى سۋ قورلارى بەيبەرەكەت تالان-تاراجعا ءتۇستى. مۇنداي جاعداي ايىرقىزىل قۇمدارىنا عانا ەمەس، مۇعالجار مەن تەمىر اۋداندارى اۋماعىندا ورنالاسقان «كوكجيدە» قۇمدارىنا دا قاتىستى. كوك­جيدە قۇمدارىنىڭ تۇششى سۋ قورىن التى مۇناي كومپانياسى ەسەپسىز پايدالانىپ، 12 ۇڭعىسىن تۇششى سۋمەن شايىپ وتىر. مۇناي كومپانيالارى كۇنىنە 10 مىڭ تەكشە مەتر تۇششى سۋدى وندىرىستىك ماقساتقا پايدالانادى.

اقشي اۋىلى ايىرقىزىل قۇمدارىنىڭ باۋىرىندا ورنالاسقان. بۇرىن تاسجولمەن كەلە جاتقاندا بيىك-بيىك قۇم جوتالارى الىستان كورىنىپ، ويداعى اقشي اۋى­لى كورىنبەيتىن. بۇگىندە الىستان قۇم جوتالارى ەمەس، اقشي كورىنەدى. ويتكەنى قۇم تومەن تۇسكەن. قويناۋىنان تۇششى سۋ العان سايىن ايىرقىزىل شوگىپ بارادى.

اۋدان تۇرعىندارى ىرعىز وزەنىنىڭ تارتىلۋىن، كوكتەمدە تاسىماۋ سەبەبىن مۇعالجار قىراتتارىنان بىرنەشە جىل­دان بەرى قيىرشىق تاس ءوندىرىپ جات­قان كومپانيالاردىڭ جىرتقىشتىق ارە­كەتتەرىنەن كورەدى. ون شاقتى جىل بۇ­رىن مۇعالجار قىراتتارى قوپارىلا باستاعاندا، تاۋ باسىنداعى بۇلاقتاردان باستاۋ الاتىن دالا وزەندەرى – جەم، تەمىر، ىرعىز، قوبدا، ويىل، وردىڭ سۋى ازايا باستادى. سودان باستاپ وسى وزەندەردىڭ ارنالارى تولمايتىن بولدى. ويتكەنى تاۋدى بۇزىپ، تاستى تالقانداۋشىلار سۋ كوزدەرى – بۇلاقتار مەن جىرالاردى بىتەپ، وندىرىستىك قالدىقتارىن سۋ جولدارىنا ءۇيىپ تاستاعان.

اقشي بوگەتى

1951 جىلى سۋارمالى شارۋاشىلىقتى كەڭەيتۋ ماقساتىندا اۋدان ورتالىعىنان 40 شاقىرىم جەردەن بيىكتىگى 1،7-2 مەتر 12 جەردەن بىلىك تەمىرمەن قۇرساۋلانعان، قۇم مەن سازدان ۇيىلگەن اقشي بوگەتى تۇرعىزىلدى. بەسجىلدىقتىڭ جوسپارى بويىنشا 10 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردەن 160 مىڭ توننا قىسقى مال ازىعىن جيناۋ جوسپارلاندى. بوگەتكە جينالعان سۋ وقتىن-وقتىن كولتابانعا جايىلاتىن.

سوعىستان كەيىنگى كەڭەستىك شارۋا­شىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارى اۋىل ادامدارىنىڭ قولىمەن تۇرعىزىل­عان قۇرىلىس ۋاقىت وتە كەلە اۋا رايى­نىڭ اسەرىنەن مۇجىلە بەردى. 1955 جىلى ينجەنەر بيتساي وزەن بويىن بىرنەشە شاقىرىمعا دەيىن جاياۋ ارالاي ءجۇرىپ، وزەننىڭ جەر بەدەرى تومەن تۇسىنا ەكى بوگەت سالدى. 1980 جىلدارى ەسكى بوگەتتىڭ ورنىنا سۋ اعاتىن بەس بەتون ساقينالى بوگەت تۇرعىزىلدى. كوكتەمدە ىرعىز تاسىعاندا، بيتسايدىڭ «بەس ءشليۋزىنىڭ» ارقايسىسىنان 18 كۋب/سەك جىلدامدىقپەن سۋ توقتاۋسىز اقتى. سۋ جينالعانشا بوگەتتىڭ بەس ءشليۋزى بەكىتىلىپ، جايىلماعا تولعان سوڭ عانا كولتابانعا جىبەرىلەتىن. كوكتەمدە سۋ از كەلسە، جاز بويى سۋ شابىندىققا از-ازدان جىبەرىلىپ تۇردى. اقشي بوگەتىنەن سۋلان­دىرىلاتىن، اۋماعى 9 144 گەكتار كولتاباننان اۋداننىڭ بارلىق شا­رۋاشىلىعى مال ازىعىن جينادى. قۋاڭ­شىلىق جىلدارى وسى اۋماقتان ءار گەك­تارىنا 4-5 تسەنتنەردەن ءشوپ شابىلسا، سۋ مول كەلگەن جىلدارى 200 مىڭ تونناعا دەيىن جينالىپ، شابىندىقتىڭ بيدايىق شوبىمەن ىرعىز اۋدانىنىڭ شا­رۋاشى­لىقتارى قامتاماسىز ەتىلدى. بۇگىندە سۋ كەلمەگەن سوڭ بۇل جەردىڭ ءشوبى سيرەدى.

1998، 2008، 2014 جىلدارى ىرعىز وزەنى قاتتى تاسىدى. 1998 جىلى ساۋىردە سۋ ەسكى بوگەتتى بىرنەشە جەردەن بۇزىپ، سودان بەرى وسى جەردە سۋ تۇرمايتىن بولدى. 2014 جىلى اقشي بوگەتىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلىپ، بيتسايدىڭ «بەس ءشليۋ­زى» الىنىپ تاستالدى دا، ونىڭ ورنى­نا ءتورتبۇرىشتى سۋ توسقىش استاۋ تۇر­­عىزىلدى. سودان باستاپ بوگەتتىڭ ارعى بە­تىندەگى سۋ بەرگى بەتىنە وتپەيتىن بولدى. سۋ جينالۋ دەڭگەيىن دۇرىس ولشە­مەگەندىكتەن، استاۋعا كوتەرىلمەي، بوگەتتىڭ ارعى با­سىن­­داعى سۋ جىلعا-جىلعامەن دالاعا اعىپ كەتىپ جاتتى. شابىندىق اۋماعى تۇگەل شاڭ. سۋىڭ جوق بولسا، سۋار­مالى شارۋا­شىلىق نەگە كەرەك؟

اقشي اۋىلى بوگەتتى جوندەيمىن دەپ مۇلدەم قۇرتىپ كەتكەندەردىڭ ىسىنە قات­تى اشۋلى. ولار بيتسايدىڭ بەس ءشليۋزىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. شى­نىندا دا جەتپىس جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى ىرعىز اۋدانىنىڭ قۇتى بولعان اقشي بوگەتىنىڭ «قازسۋشار» مەكەمەسى­نىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەننەن باستاپ باعى تايدى.

سۋدىڭ ءوز ارناسى بار. دالا وزەندەرى ادەتتە جولاي قوسىلاتىن شاعىن جىلعا­لارمەن، بۇلاقتارمەن، ساي-سالاداعى كولشىكتەرمەن تولىعادى. قۇرىلىس جۇ­مىس­تارى كەزىندە شاعىن سۋ كوزدەرى بىتەلىپ، باستاۋى كومىلگەن سوڭ ول جەردەن ەندى قايتىپ شىقپايدى. باستاۋىن مۇعالجار قىراتتارىنان الاتىن ىرعىز وزەنىنە باتىس ورال سىلەمدەرىندەگى بۇلاقتارمەن تولىعاتىن ولكەيىك، شالقار تۇسىنان اعاتىن شەتىرعىز وزەنىنىڭ شاعىن سالاسى – تالدىساي قۇيادى. «سامارا –شىم­كەنت» تاسجولىن جوندەۋ كەزىندە قۇ­رى­لىس ەلدى مەكەنىنىڭ تۇسىنان جاڭا كو­پىر سالى­نىپ، تالدىسايدىڭ ەسكى ارناسى كو­مى­لىپ قالعان. وسىلايشا، ىرعىز وزەنىن قو­رەكتەندىرەتىن تاعى ءبىر سۋ كوزى جابىلدى. تالدىساي ىرعىز وزەنىن عانا ەمەس، ونىمەن قولتىقتاسا جاتقان ايىرقىزىل قۇمدارىنا دا باراتىن. ايىرقىزىل جەراستى تۇششى سۋ قورىنىڭ ازايۋىنا دا تالدىساي ارناسىنىڭ كومىلۋى اسەر ەتكەن.

قۇردىمعا بارىپ قۇريتىن سۋ

ىرعىز وزەنى اقشي اۋىلىنىڭ ۇستىمەن ءوتىپ، تاۋىپتەن ءارى قاراي اعىپ، نۇرا مەن جايساڭباي اۋىلىنىڭ تۇسىندا تورعاي وزەنىمەن قوسىلىپ قۇردىمعا قۇلايدى. قۇردىم – جايساڭباي اۋىلدىق وكرۋگى اۋماعىنداعى ۇزىندىعى 80 شاقىرىم بولاتىن ويىس. قۇردىمعا بارىپ قۇريتىن سۋدى توقتاتۋ ءۇشىن جايساڭباي اۋىلىنىڭ تۇسىنداعى قىل مەن قوجا بوگەتتەرى سا­لىندى. بۇل – ەرەكشە قورعالاتىن «ىر­عىز-تورعاي» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆات اۋماعى. تورعايدىڭ سۋى كوپىرشىپ بارىپ جەر استىنا سىڭەتىن قۇردىمدا قازىر سۋ جوق. ويتكەنى قوستاناي وبلىسى اۋماعىنداعى قاپتاعان بوگەسىندەردىڭ كەسىرىنەن تورعايدىڭ سۋى جايساڭبايعا جەتپەيدى. بۇرىن قىل مەن قوجاعا تور­عاي سۋى تولعانشا جينالىپ، سودان كەيىن عانا بوگەت اشىلاتىن. 2016 جىلى سۋ قاتتى تاسىعاندا، تابيعي قورىق اۋما­عىنداعى ۇساق-ۇساق سەكسەن كولدىڭ ارناسى تولسا، قازىرگى كەزدە تورعاي سۋلارىمەن تولىعاتىن 60-قا جۋىق شاعىن كول­شىك قانا قالدى. بيىلعى جازدا ءتاۋىپ، قۇتيكول، جايساڭباي اۋىلدارى تۇرعىندارى مال ىشەتىن سۋ تاپپاي قالدى. امانكول اۋىلدىق وكرۋگىندەگى سوركول دە تارتىلدى. ەرىگەن قار سۋى مەن كوكتەمگى جاۋىنمەن تۇشىپ، ىرعىز وزەنىنىڭ جىل­عالارىمەن تولىعاتىن سوركولدەن قۇتي­كول اۋىلىنىڭ ءتورت ت ۇلىگى سۋ ىشەتىن. بيىلعى قۋاڭشىلىقتان سوركولدىڭ سۋى ازايىپ، ءبولىنىپ-ءبولىنىپ، بالىعى قى­رىلدى. اششىلىعى سول، مال ىشۋگە دا جارامسىز. قۇتيكول اۋىلىنىڭ جۇرتى بۇگىندە كوشۋدى ويلاپ وتىر. اۋىلدا مال ۇستاي الماسا، جۇرت قايتىپ كۇن كورەدى؟

وسى ايتىلعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەر ەلى­مىزدىڭ جەر بەتىندەگى جانە جەراستى سۋ رەسۋرستارىن قورعاۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. بالكىم سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىن قايتا قۇرىپ، ستراتەگيالىق تۇششى سۋ قورلارىن تالان-تاراجعا سالۋ­دى توقتاتىپ، عالىمدار مەن سۋ مامان­دارىنىڭ كەڭەسىنە توقتارمىز. ويتكەنى سۋىمىزدىڭ سۇراۋى بولماي كەتتى...

اقتوبە وبلىسى