ەرلىكتى دارىپتەيتىن «ەر توستىك»

وسى جىلى 6 شىلدەدە «ەر توستىك» قيال-عاجايىپ ەرتەگىسىنىڭ جە­لىسىندە بەل­گىلى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ جاز­عان 1 ءبولىمدى 3 كورىنىستى پوەتيكالىق دراما­­نىڭ الماتى قالالىق مەملەكەتتىك قۋىر­شاق تەاترىندا كورسەتىلۋى ءجاسوسپىرىم كورەر­مەن ءۇشىن تاربيەلىك مازمۇنى باسىم بولدى دەپ ايتا الامىز.

نەگىزىنەن ەرتەگىنىڭ تۇپنۇسقاسىن­دا جۇت كەزىندە سەگىز ۇلىنان اجىراپ قال­­عان ەرنازار مەن ونىڭ كەمپىرىنىڭ شا­ڭىراعىندا نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن باستالعان شىتىرمان وقيعالار بىرىنەن-ءبىرى تۋىنداپ وتىرادى. ەر توستىكتىڭ جىلدام ەر جەتۋى، ونىڭ جوعالعان اعا­لارىن ىزدەپ ۇزاق ساپارعا اتتانۋى، سول جول­دا كورگەن قيىنشىلىقتارى مەن باتىر­لىق ارەكەتتەرى، اعالارىن تاۋىپ اكە­لىپ، ولاردىڭ جەكە-جەكە وتاۋ قۇرۋى، كەلىن­دەرىن الىپ كەلە جاتقان جولدا ەرنا­زاردىڭ مىستان كەمپىرمەن جولىعۋى، ت.ب. نەگىزىنەن توستىكتىڭ بويىنداعى با­تىر­لىق قاسيەتتىڭ، ونىڭ اقىلدىلىعى مەن ايلالىعىنىڭ، قاھارماندىق-ەرلىك ىستەرىنىڭ كورىنۋى وسى مىستان كەمپىرمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇدان ءارى ەرتەگىنىڭ وقيعاسى كۇردەلەنە بەرەدى.

ال اۆتور مۇنداي كورىنىستەردى ءبىرشاما قىسقارتىپ، پەساعا توستىكتىڭ اعالارىن تابۋ جەلىسىن عانا الىپ، وقيعانى قىزىقتى وربىتكەن. درامادا اكەسى ەرنازاردان ءوزىنىڭ سەگىز اعاسى بار ەكەندىگى تۋرالى شىندىقتى ءبىلىپ العان توستىك شالقۇيرىق اتقا وتىرىپ، ولاردى ىزدەپ كەتەدى. كەششە حاننىڭ قولىندا قۇلدىقتا جۇرگەن اعا­لارىن قۇتقارۋعا شىققانىن ەستىگەن ساق­قۇلاق، جەلاياق، شاپشاڭ، قىراعى، تاۋسوعار، كولتاۋسار توستىكپەن دوستاسىپ، جىلاندار پاتشاسىنىڭ مەكەنىن ىزدەۋگە بىرگە اتتانادى. ءارى قاراي جولدا ءتىل ءبىتىپ، باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالعان تۇلپارىنىڭ ايتۋىمەن باستى قاھارمان مىستان كەمپىردى الداپ سوعىپ، جەر استىنا تۇسەدى. ءسويتىپ، كەششە حان مەن مىستان ويلاستىرعان بارلىق ونەر سايىستارىنان وزىپ شىققان ەر توستىك پەن ونىڭ دوستارى جاۋلارىن جەڭىپ شىعادى. وسىنداي جەلىگە نەگىزدەلگەن پەسانىڭ باستى يدەيا­سى باتىرلىقتى، دوسقا ادالدىقتى، قاي­سارلىقتى، ەپتىلىكتى بۇگىنگى جاس بۇل­دىرشىندەردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، سول ار­قىلى ۇلتتىق كودىمىزدى جاستاردىڭ بو­يىنا دارىتۋ بولىپ تابىلادى.

 رەجيسسەر ەركەبۇلان قابدىل پەسانىڭ وسى يدەياسىن ءدوپ باسىپ، قويىلىمنىڭ قۇرىلىمىن بالالاردىڭ قابىلداۋىنا قاراي باعىتتاعان. سپەكتاكل پرولوگىندە سازگەرلەر ا.جولداسحان مەن ب.بايشىعاش شىعارعان كۇيدىڭ اۋەنى مەن جارشى­نىڭ داۋسى ساحنا سىرتىنان ەستىلەدى. ساح­نا تۇكپىرىندەگى كەرمەدەن (شيرما) تىز­بەكتەلىپ ءوتىپ جاتقان كەرۋەندەر دە ەرتە زامانداعى بابالاردىڭ ءومىر سالتىنان حابار بەرىپ، سپەكتاكل وقيعاسىنا بىردەن قىزىقتىرىپ اكەتەدى.

پلانشەتتى قۋىرشاققا ءتان ارەكەت ەتۋ­دىڭ باستى تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاعان رەجيسسەر كەيىپكەرلەردىڭ وزىندىك تار­تىپپەن ورنالاسۋىنا باعىناتىن قىزىقتى ميزان­ستسەنالار تابا بىلگەن. ايتالىق، ەر توستىكتىڭ اعالارىن ىزدەپ شىققان ال­عاشقى ساحنالارىنىڭ بىرىندەگى جار­شىلاردىڭ ءسوزى، ساحنا تورىندەگى كەرمەدەن كورىنەتىن باتىردىڭ اتپەن شابۋى جانە «Hassak-قۇرمانعازى» كۇيىنىڭ ءدۇبىرلى ءۇنى درامانىڭ قۇرىلىمدىق ماز­مۇنىنا ساي كەلگەن. بۇل كورىنىس ال­داعى جويقىن وقيعانىڭ بولارىن باي­قاتادى. سپەكتاكلدە ءاربىر قازاقتىڭ دە­لەبەسىن قوزدىراتىن ۇلتتىق ويىننىڭ ءبىرى بايگە كەزىندەگى شالقۇيرىقتىڭ قار­قىندى شابىسىنا ەكپىن بەرىلگەن. تەك­تى جانۋاردىڭ وزگە جىلقى اتاۋلىنى شاڭىنا ىلەستىرمەۋى، وسى كورىنىستىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيدىڭ كوركەم ۇنىمەن استاسۋى سپەكتاكلدەگى حالىقتىق بولمىستى ايقىن كورسەتكەن ساحنا بولدى.

جالپى سپەكتاكلدەگى شىتىرمان وقي­عالار ساحنالىق پاراللەلدىكتە وينا­لىپ وتىرادى. ياعني ساحنانىڭ كۇڭ­گىرت تارتقان تورىندەگى كەرمەدە ەر توستىك­تىڭ سار دالادا شالقۇيرىقپەن شا­ۋىپ كەلە جاتقان كورىنىسى، سونداي-اق مىس­تاننىڭ باتىردى قۋى سياقتى باسقا دا ارەكەتتەر بەرىلسە، ءوزىنىڭ مەجەلى جە­رىنە جەتكەندەگى قيمىل-قوزعالىستار اۆان­ستسەناداعى تاۋ-جوتالاردىڭ ۇستىندە (نەمەسە قاسىندا) ورىندالادى. نەگىزىنەن شىعارمانى بالالارعا ارنالعان قويى­لىمداردا اسا بايقالا بەرمەيتىن توسىن شەشىمدەرىمەن جانە وزگەشە فورمامەن ورنەكتەگەن رەجيسسەردىڭ تۇجىرىمى بو­يىنشا ەر توستىك پەن ونىڭ جۇيرىك اتى شالقۇيرىقتىڭ ەكى قۋىرشاق بەينەسى بار. ءبىرى – سول كەرمەنىڭ ۇستىندەگى الىستان كىش­كەنتاي قالىپتا كورىنەتىن ءتۇر-سيپاتى، ال ەكىنشىسى – كورەرمەننىڭ كوز الدىندا، ياعني اۆانستسەناعا جاقىن ورنالاسقان تاۋ-جوتانىڭ ۇستىندە ارەكەت ەتەتىن ۇلكەن بەينەسى. مۇنى دا رەجيسسەردىڭ تاپقىر شەشىمى دەيمىز. جالپى اتالعان كەرمە ۇلى دالا توسىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردى الىستان كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلعان.

پوەتيكالىق دراماداعى ساققۇلاق، تاۋسوعار، كولتاۋىسار، شاپشاڭ، جەل­اياق، قىراعى سىندى كەيىپكەرلەر بىرىن­شىدەن – ادامدار اراسىنداعى دوستىقتى مەڭزەسە، ەكىنشىدەن – باستى قاھارمان­نىڭ جەتىستىككە، جەڭىسكە جەتۋ جولىندا­عى كومەكشى كەيىپكەرلەر رەتىندە الىن­عان. ال ز ۇلىمدىق يەلەرى كەششە حان مەن مىستان كەمپىردىڭ، جىلاندار مەن ايدا­­ھارلاردىڭ كەسكىنىنەن، ايتقان سوز­دەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنەن قاتىگەزدىكتى، جاۋىزدىقتى بايقايمىز. وسىنداي ەكى جاقتى مىنەزدەگى بەينەلەردىڭ اراسىنداعى تارتىس وقيعا جەلىسى دامىعان سايىن كۇر­دەلەنە تۇسەدى.

ساحنانىڭ ارتقى جانە الدىڭعى پلانىندا، اۆانستسەنادا ونەر كورسەتىپ جۇرگەن اكتەرلەر مەن قۋىرشاقتار ءىس-قيمىلدا­رى وتە قيسىندى، ارەكەت پەن ەموتسياعا تولى. بۇل جەردەن ءبىز جانسىز قۋىرشاق­قا جان ءبىتىرىپ، توستىكتىڭ باتىرلىعى ار­قىلى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بايان­داعان ءرول ورىنداۋشىلاردىڭ شىعار­ما­شىلىق جارقىن ىزدەنىسىنە كۋا بولدىق. ماسەلەن، بىردە جارشىنىڭ، ەندى بىر­دە شالقۇيرىقتىڭ ءرولىن ورىنداپ، ساح­ن­الىق ارەكەتىن سول كەيىپكەرلەرىنىڭ شى­عارماداعى الەۋمەتتىك ورنىنا، مىنەز-كەلبەتىنە قاراي باعىتتاي بىلگەن ارايلىم بايىربەكوۆا داۋسى مەن ءىس-قيمىلىن بولىپ جاتقان ءاربىر وقيعانىڭ ءمانى مەن ماعىناسىنا قاراي قۇبىلتىپ، وزگەرتىپ وتىرادى. شالقۇيرىقتىڭ دوستىققا ادال­دىعى مەن مەيىرىمدىلىگىن اكتريسانىڭ ۇنىنەن بايقايمىز.

سول سياقتى ءبىر ورىندا تاعات تاۋىپ تۇرا المايتىن جەلاياقتى كەسكىندەگەن باقىتجان قايۋوۆتىڭ ويىنى دا اسا نا­نىمدىلىعىمەن ەستە قالدى. رەجيسسەر ە.قابدىل مەن سۋرەتشى ا.ءجۇسىپالى ۇنەمى كوڭىلدى جۇرەتىن كومەديالىق كەيىپكەردىڭ مىنەزىنە جانە الەۋمەتتىك ورنىنا ساي اياعىنا قىزىل ەتىك كيگىزىپتى. كەي ساتتەردە قولدارى مەن اياقتارى ەكى ورىنداۋشىنىڭ كومەگىمەن قوزعالاتىن جەلاياق كورەرمەنىن پانتوميمالىق ارەكەتتەرىمەن باۋراپ الادى. رەجيسسەر تراكتوۆكاسىن تۋرا ۇققان اكتەر بۇل كەيىپكەردىڭ اياعىنا كوپ ماعىنا سيعىزا العان. ياعني جەلاياقتىڭ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا وقتاي زۋىلداي جونەلەتىن قاسيەتى وسى اياقتارىنىڭ ارقاسى ەكەنىن بەينەلى بەدەرلەگەن.

سونداي-اق مىستان رولىندەگى تاجى­ري­بەلى اكتريسا تولقىن تلەۋليەۆانىڭ ويى­نىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ابزال. بار­لىق ەرتەگىلەردە ز ۇلىمدىعىنا نايزا بوي­­لامايتىن بۇل كەيىپكەر داۋسىنىڭ جا­­عىمسىز بولاتىنى بەلگىلى. اكتريسا ونىڭ قاتىگەزدىگىنە، زالىمدىعىنا ساي داۋىسىن قىرىلداتىپ، ءتىسىن اقسيتىپ، ەر­تەگىلەردە جاۋىز، قاتىگەز دەپ سانالاتىن كەيىپكەردىڭ بولمىسىن تۋرا ماعىناسىن­دا اشىپ بەردى. ورىنداۋشى تۇرسا وتىرا المايتىن، وتىرسا تۇرا المايتىن مىس­تاننىڭ كەيىپسىز ۇسقىنىنا قوسا كەمپىردىڭ ايلاسىنا قۇرىق بويلامايتىن قۋلىعىن دا شىنايىلىقپەن كورسەتتى. بۇل قۋىرشاق مىستاننىڭ باسىن قالت-قۇلت ەتكەن قوزعالىسىنان، دىرىلدەگەن ۇزىك-ۇزىك سوزدەرىنەن اڭعارىلىپ تۇرادى. اكتريسانىڭ قۋىرشاقتى قيمىلداتۋى، ونى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ويناتۋى مىستان بەينەسىن ءار قىرىنان اشىپ وتىردى. وسى تۇستا ايتا كەتەرلىگى، ەر توستىكتىڭ شالقۇيرىقتىڭ اقىلىمەن مىستاندى الداپ، ونىڭ موينىنا ءىلىپ العان جەراستى قاقپاسىنىڭ كىلتىن الىپ قاشۋ كورىنىسىن­دە سەنىمسىزدىك بار. ياعني باتىردىڭ مىس­تاننان سول كىلتتى ج ۇلىپ اكەتەتىن ءساتى تۇسىنىكسىز بولىپ قالعان. ەر توستىكتىڭ نە­نى العانى، قالاي العانى بايقالمايدى. دەمەك، بۇل كورىنىستى الداعى ۋاقىتتا قاي­تا قاراپ، ناقتىلاي ءتۇسۋ قاجەت.

جالپى ءرول ورىنداۋشىلاردىڭ بار­لىعى دا ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ ءومىر-تاع­دى­رىنان سىر شەرتكەندەي كۇيدى پوە­تيكا­لىق دراماداعى ءاربىر ءسوزدىڭ پوە­زيالىق ما­نىنەن، ءاربىر ءسوزدىڭ ايتىلۋ مانە­رى­نەن تابا بىلگەن. ەرنازار رولىندەگى التاي تاۋەكەلوۆتىڭ داۋىس قۇبىلۋىنان كوپ­شى­لىك ەلگە تونگەن قاتەردەن حاباردار بول­سا، توستىكتى بەينەلەگەن شوقان قۇل­نازا­روۆ­تىڭ ۇنىنەن كەك الۋ جولىنا تۇسكەن جاس با­تىردىڭ اڭعالدىعى، وكىنىشى مەن قايتپاس قايسارلىعى قاتار بايقالىپ تۇرادى.

ارينە، وسىنداي ەرلىكتى ناسيحاتتاي­تىن شىعارماداعى ە.قابدىلدىڭ رەجيس­سەرلىك شەشىمىندە بۇگىنگى قازاق قوعا­مى­نىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن كورسەتۋ دە جوق ەمەس. قويىلىمنىڭ سوڭىنداعى ەر توس­تىكتىڭ ايداھارعا اينالعان كەششە حان­دى جەڭۋىنەن ەل مەن جەردى قورعاۋ ما­سە­لەسى بايقالادى. بۇلدىرشىندەر قازاق ۇعى­­مىندا بيىكتىكتى، اسقاقتىقتى بىل­دى­رەتىن، ىنتىماقتى ناسيحاتتايتىن سا­مۇ­رىق قۇستىڭ دا دوستىعىنا، بارلىق جا­­عىمدى كەيىپكەرلەردى جەردىڭ بەتىنە الىپ شىققان ونىڭ ادالدىعىنا كۋا بو­لادى. سول سياقتى جەر استىن مەكەن ەت­­كەن جىلانداردىڭ بەينەسى ولاردىڭ يرە­لەڭدەپ قيمىلداۋىنا ىڭعايلى، جۇم­­ساق ماتادان جاسالىپتى. ولاردىڭ توس­تىكتىڭ جان-جاعىنان ىسىلداپ شىعۋى، باتىردىڭ دەنەسىنە ورالۋى، شاعاتىنداي ايباتتانۋى ناعىز ز ۇلىمدىق مەكەن ەت­كەن وردانىڭ اتموسفەراسىن بەرەدى. اك­تەرلەردىڭ سول جەر باۋىرلاۋشىلار­­دى سىممەن قيمىلداتقان قوزعالىستارى سپەك­تاكلدەگى تارتىستى تەرەڭدەتۋگە مۇم­كىندىك تۋعىزعان.

رەجيسسەر مەن سۋرەتشى شىعارمادا­عى اتالعان كەيىپكەرلەردىڭ قۋىرشاق بەينە­سىن، ءتۇر-سيپاتىن ولاردىڭ مىنەزدەرىنە، ەرتەگىدەگى اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي كەلىستى جاساعان. مىسالى، بىرنەشە شاقى­رىم جەردەگىنى جىلدام ەستىپ قوياتىن ساق­قۇلاقتىڭ قالقان قۇلاقتارى كوزگە بىر­دەن تۇسەدى. ال قوس ۇرتى تومپايىپ تۇرا­تىن كول­تاۋىساردىڭ قارنىنا تەڭىزدەر مەن كولدەر سۋى سيىپ كەتەتىندەي ۇلكەن. سول سياقتى شاپشاڭنىڭ قولدارى، ال جەل­اياقتىڭ اياقتارى ۇزىن، ولار قانداي قيىن ءىستى بولسا دا تەز ورىندايتىن قاسيەتكە يە. ال جەر استىنداعى جىلان­دار پاتشالىعىنىڭ حانى كەششەنىڭ دە­نەسى ادام بولعانىمەن اياعى جىلان كۇ­يىندە بەرىلەدى. بۇل قۋىرشاق تا ونىڭ شى­عارماداعى ورنىنا ساي جاسالىپتى. مۇن­داي قۋىرشاقتار ارينە بالالاردىڭ كوزكورىم (ۆيزۋالدى) تۇردە قابىلداۋىنا جەڭىل ءارى ولاردىڭ تاپقىرلىعىن، دوس­تىققا ادالدىعىن ەستە ساقتاۋىنا جەڭىل­دىك تۋدىرادى. اۆانستسەناعا جاقىن ورنا­لاسقان تاۋ-جوتالاردىڭ ۇلتتىق ويۋ-ور­نەك­تەرمەن بەدەرلەنۋى دە قيسىندى. قۋىر­شاق-توستىك ءسابي كەزىندە جەڭىل جەيدە، قامزول، شالبار كيىپ، باسىنا ورامال بايلاسا، كەيىننەن جىگىت بولىپ ەر جەتىپ، باتىر اتانعان سوڭ قازاق باتىرلارىنا ءتان باسىنا دۋلىعا، ۇستىنە ساۋىت كيىپ، بەلىنە قىلىش اسىنعان. مۇنىڭ دا رەجيسسەر ۇستانعان ۇلتتىق ناقىش پەن حالىقتىق بوياۋدى ناسيحاتتاپ تۇرعانى انىق.

زۋحرا يسلامباەۆا،

ونەرتانۋ كانديداتى، دوتسەنت