اكىمدەر سايلاۋىندا ەڭ لايىقتىلار جەڭىسكە جەتەدى

اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ – قازاق­ستان­نىڭ ساياسي تاجىريبەسىندەگى جاڭاشىلدىق. ال اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋىن وتكىزۋ بىرقاتار ماڭىزدى مىندەتتى ىسكە اسىرۋعا جول اشادى. بىرىنشىدەن، قوعامدىق مۇددەلەردى بىلدىرۋگە جول اشىلادى. سايلاۋ ارقىلى مۇددەلەر ارتيكۋلياتسياسى بولىپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ پروبلەمالارى ايتىلادى. سونىمەن قاتار سايلاۋ داستۇردەگىدەي جۇيەلىك كەم­شىلىكتەردى، سايلاۋشىلاردىڭ سۇرانىس­تارىن، ۇمىتتەرىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەكىنشىدەن، بيلىكتىڭ زاڭدىلىعى مويىن­دالادى. سەبەبى اكىمدەردىڭ «جوعا­رىدان» تاعايىندالۋى بىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا ءبىرشاما شيەلەنىس تۋعىزىپ كەلگەن بولاتىن. مىسالى، جاڭادان تاعايىندالعان اكىم بۇرىن اۋىلدا جۇمىس ىستەپ كورمەگەن، ءتىپتى مۇنداي تاجىري­بەسى دە بولماعان بولۋى مۇمكىن. نە بول­ماسا، جاڭا باسشىنى اۋىل تۇرعىن­دارى العاشقى كەزدە ونىڭ ومىرگە كەلگەن وڭىرىنە بايلانىستى قابىلدا­ماۋى مۇمكىن. ال تىكەلەي سايلاۋ كەزىندە، ياعني دەموكراتيالىق جولمەن ۇيىمداس­تى­رىل­عان سايلاۋدى ىسكە اسىرۋ كەزىندە حالىق سايلاعان بيلىك زاڭدى بولادى. مۇنداي اكىمگە قوعام مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى سەنىم­مەن قاراپ، ءوز ەركىمەن باعىنۋعا تىرىساتىن بولادى.
ۇشىنشىدەن، ساياسي ءومىردىڭ الەۋ­مەت­تىك بارومەترى ىسكە اسادى. ساي­لاۋ قورى­تىندىسى ءتۇرلى ساياسي كۇشتەردىڭ ىقپال ەتۋ دەڭگەيىن كورسەتىپ، ازاماتتاردىڭ ەل بيلەۋشى ەليتا مەن وپپوزيتسياعا، ۇكى­مەتتىڭ ۇستانعان باعىتىنا شىنايى قاتىناسىن ايقىندايدى. اۋىلدا ءجۇرىپ جاتقان پروتسەستەرگە كەيبىر مونيتورينگ پەن باعالاۋ جۇرگىزىلەدى.
تورتىنشىدەن، ساياسي ەليتانى ىسكە قوسۋ جۇرەدى. سايلاۋ وڭىرلىك سايا­سي ەليتانى قالىپتاستىرۋ مەن جاڭار­تۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى سانالادى. سونىڭ ىشىندە اۋىلدىق ەليتا دا بار. سايلاۋ تۇرعىندارعا بيلىك وكىلەتتىگىنە كىمنىڭ لايىقتى ەكەنىن جە­كە جا­نە تىكەلەي انىقتاۋعا مۇمكىندىك بە­رەدى.
بەسىنشىدەن، ساياسي الەۋمەتتەنۋ ىسكە اسى­رىلادى. سايلاۋ ناۋقانى بارىسىن­دا ازاماتتار وزدەرىنىڭ ساياسي سەنىم­دەرىن قالىپتاستىرادى، ساياساتقا قاتىسۋ مەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ زاڭنامامەن بەل­گىلەنگەن نىساندارىن قولدانىپ كورەدى. ءسويتىپ، وزدەرىنىڭ ازاماتتىق جا­ۋاپ­كەر­شىلىگىن سەزىنە تۇسەدى. ازاما­تتار­دىڭ سايلاۋعا قاتىسۋى تۇرعىن­دار­دىڭ ورتاقتاستىعى مەن ساياسي مادە­ني­ە­تىنىڭ دەڭگەيىن ارتتىرادى.
دەمەك، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ اۋىل­داعى پروبلەمالاردى انىقتاۋمەن قاتار، تۇرعىنداردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن بىلدىرۋگە جانە ءتورتىنشى دەڭگەيدەگى بيۋدجەت اياسىندا اۋىلداعى بيلىكتى ورتا­لىقسىزداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جوعارى جاقتان ايتىلعان كوپتەگەن پروگرەسسيۆتى ءھام جاعدايدى جاقسارتۋعا باعىتتالعان يدەيالار كوبىنەسە جەرگىلىكتى جەرلەردە بۇعاتتالادى نەمەسە ءتيىمسىز ىسكە اسىرىلادى. بيۋدجەتكە دەگەن قوعامدىق باقىلاۋدىڭ ارتۋى، حالىقتىڭ تىكەلەي اۋىل مەنەدجەرىن سايلاۋعا قاتىسا الۋى جانە سايلاۋ كەزىندەگى باسەكەلەستىكتىڭ بولۋى كوپتەگەن سالالاردى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
ساياساتكەر دج.فيشكيننىڭ پايىم­د­اۋىنشا، كەز كەلگەن ساياسي جۇيە ءوز دەڭ­گەيىنە قاراماستان، مىنانداي پارا­مەترلەرگە ساي بولۋعا ءتيىس: تەڭدىككە، قاتىسۋعا جانە پىكىر الماسۋعا كەپىل­دىكتى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. بۇل اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋدى وت­كىزۋگە دە قاتىستى. داۋىس بەرۋدەگى تەڭ قۇ­قىق­تىلىق، ازاماتتاردىڭ سايلاۋ راسىمىنە قاتىسۋى، الەۋەتتى كانديداتتارمەن كەز­دەسۋدە پىكىرسايىس قامتاماسىز ەتىلۋى قاجەت.
اۋىل اكىمدەرىنە ۇمىتكەرلەر مىنانداي تاسىلدەر ارقىلى ۇسىنىلادى. ساياسي پارتيالار ءوز مۇشەلەرىن باسەكەگە قوسادى. وسى ورايدا، ساياسي پارتيالار ءبىر سايلاۋ وكرۋگىندە ءبىر عانا ۇمىتكەردى ۇسىنا الادى.
سونداي-اق ءتيىستى وكرۋگتىڭ داۋىس بەرۋ قۇقىعى بار سايلاۋشىلارىنىڭ 1 پايىزى قولداعان ادام ءوزىن ءوزى ۇسىنادى. بۇدان بولەك، اۋدان اكىمى (وبلىستىق مارتەبەسى بار قالا) مەجەلى مەرزىمگە دەيىن ەكى كانديدات تىركەلمەسە ءوز ۇمىتكەرىن ايتادى.
سوڭعى ماسەلەگە كەلسەك، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى مالىك مىرزالين ايتىپ وتكەندەي، «اۋدان اكىمدەرى بالاما بولماعان جاعدايدا عانا ءوز ۇمىتكەرىن ۇسىنا الادى. ياعني ەگەر ەكى كانديدات تىركەلمەسە عانا اكىمگە ونداي قۇقىق بەرىلەدى. ونىڭ وزىندە، جەرگىلىكتى قوعامداستىقپەن كەلىسىپ قانا جاساي الادى». بۇل قادام حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ تۇرعىسىنان ماڭىزعا يە.
اۋداندىق ماڭىزى بار قالانىڭ، اۋىل­دىڭ، كەنتتىڭ، اۋىلدىق وكرۋگتىڭ اكىمى­نە باسقا كانديداتتارمەن سالىستىر­عاندا داۋىس بەرۋگە قاتىسقان سايلاۋشى­لار­دىڭ كوپ داۋىسىن جيناعان ۇمىتكەر سايلانادى.
قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ك.پەت­روۆ: «الداعى سايلاۋدىڭ بۇعان دەيىنگى ناۋقانداردان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى مىنادا. ونى وتكىزۋ قۇزىرەتى اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارىنا عانا تيەسىلى»، دەيدى.
وسىلايشا، سايلاۋ پروتسەدۋراسىن ءتيىستى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى جاڭا پراكتيكا ەلدەگى ساياسي كەڭىستىكتى ەداۋىر جانداندىرادى، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى اياسىندا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قىزمەتىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن جەتىلدىرەدى، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن «ەستۋ مەن شەشۋدى» جاقسارتادى. اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋداعى باسەكەلەستىك ەڭ لايىقتى كانديداتتاردىڭ تەڭدىك پەن مەريتوكراتيا قاعيداتى جاعدايىندا جەڭىسكە جەتۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
دينا ايكەنوۆا،
ساياسي كەڭەسشى، PhD، «رۋحاني جاڭعىرۋ» ققدي وتباسى ينستيتۋتىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اناليتيك-مەنەدجەرى