ءان كىمگە ارنالعان؟

قالا بەردى كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆتىڭ «Egemen Qazaqstan» گازەتى بيىل 10 اقپان­دا ء«بىر ءاننىڭ تاريحى» ايدا­رىمەن «تاۋ ىشىندە» دەپ اتال­عان ماقالاسىن جاريالادى. اۆتور اۋىل شارۋاشىلىعى عى­لىمدارىنىڭ دوكتورى قارپىق قۇ­سايىنوۆ­تىڭ ساكەنمەن بالا كەزىندە بىرگە وسكەن ءازىمحان اقسا­قالمەن وسى ءان تۋرالى ايتقان سى­رىن جەتكىزگەن. ساكەن ومبى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، جان ساۋعالاپ باياناۋىلعا، ودان ءارى ءساۋىر ايىندا جاڭاار­قا­عا بار­عانىن، سول جەردە ءازىم­حان­نىڭ ۇيلەنۋ تويىندا بولىپ، وسى «تاۋ ىشىندە» ءانىن تۇڭعىش رەت شىرقاعانى تۋرالى ايتادى. ءبىر قاراعان جانعا ءبارى سولاي سياقتى كورىنەرى انىق. دەگەنمەن اباي: «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى...» دەگەن ەمەس پە. جۇرت كو­زىنە تۇسپەي مازارلاردا تۇنەپ، الاڭ كوڭىلمەن جۇرگەن ساكەن قالاي وسىنداي عاشىقتىق ءانىن تۋعىزا سالعان دەگەن وي كەز كەلگەن پەندەنىڭ باسىنا كەلەرى انىق. ءازىمحان اقساقال ءسوزىنىڭ سوڭىندا: «ساكەننىڭ ءبىراز سىرىن بىلەم، ارينە، بىراق جاڭاعى «تاۋ ىشىن­دە» ءانى كىمگە ارنالعان؟ ەسىنەن كەتپەي قويعان سول عاشىعى كىم؟ ول جۇمباق. ساكەننىڭ جۇرەگىندەگ­ى قۇپيا»، دەپ ويىن تۇيىندەپتى. بار ماسەلە وسىندا. شىنىندا سە­رى ساكەننىڭ وسى ءانى كىمگە ار­نال­عان، ەسىن العان عاشىعى كىم؟ قاي جۇمباقتى الساڭىز دا شە­شىمى بار عوي. ساكەن «تاۋ ىشىن­دە» ءانىن قا­راتاۋ قويناۋىندا شى­عارعان دە­گەن ءسوزدىڭ دە شىعىپ جۇر­گە­نىنە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بول­دى. وسى­عان بايلانىستى قيسىن­عا كە­لەتىن ءبىر بولعان جايدى وقىر­ماندار نازارىنا ۇسىنىپ كو­رەيىك.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ وتى­رار اۋدانى ورتالىعى شاۋىلدىردە دينا توقاباەۆا دەگەن قاريا تۇ­رادى. قازىر جاسى توقساننىڭ تو­رىندە. كەڭەس وكىمەتى كەزىن­دە شا­رۋاشىلىقتىڭ ەسەپ-قيساپ جا­­عىندا ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتكەن. كونەكوز قاريانىڭ جادىندا ساقتاپ قالعان ەستەلىكتەرىن تىڭ­­داساڭىز قۇلاق قۇرىشىڭىز قانادى. قاريا راديودان شىر­قالعان «تاۋ ىشىندە» ءانىن تىڭداپ بولعان سوڭ، قاينىسى ەسەنعازى بەيسەنبيەۆ­كە: «اكەم توقاباي تا­مانىڭ بۇ­زاۋ رۋىنان، اتاقتى سۇگىر كۇيشىنىڭ نەمەرە ءىنىسى. كە­ڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بەلسەندى بولىپ، سوزاقتا كولحوز باسقارعان جان. بۇگىندە سوزاقتاعى كوزى قا­راقتى جاننىڭ ءبارى توقابايدى جاقسى بىلەدى. توقاباي ايتىپتى دەگەن ءازىل-قال­جىڭدار ءالى كۇن­گە ەل اۋزىندا. سول توقاباي باي­قا­دامداعى ىستى­نىڭ شانىشقىلى رۋىنان تاراعان ­يسا دەگەن كىسىنىڭ قىزى سۇلۋشاش­قا ۇيلەنەدى. ول – مەنىڭ انام. انام كورگەن جان كوز الا المايتىن بەت بىتكەننىڭ اجارلىسى ەدى. توقا­بايدىڭ بوسا­عاسىن اتتاعاندا تول­عان ايداي تول­­قىسىعان ون سەگىزدەگى كەزى ەكەن.

1919 جىلى جازعىتۇرىم ارقا­دان بەت اجارى كەلىستى كەلگەن كىسى ات ارىتىپ، بەتپاقدالانى كوكتەي ءوتىپ، ارىپ-اشىپ سوزاق وڭىرىنە كەلەدى. ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكى­لى دەپ قاراتاۋدىڭ قويناۋىن­دا وتىر­عان توقاباي ەرىمبەكوۆتىڭ ۇيىنە تابان تىرەگەن. توقاباي ءجون سۇراسىپ، اقمولا سوۆدەپى تور­القاسىنىڭ مۇشەسى، ۋەزدىك اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىن اتقارعان ساكەن سەيفۋللين ەكەنىن بىلەدى. قوناقتىڭ ومبىداعى كولچاكتىڭ تۇرمەسىنەن قاشىپ، دۇيسەنبى دەگەن لاقاپ اتپەن پاۆلودارداعى باياناۋىل ارقىلى تۋعان جەرى جاڭاارقاعا سوعىپ، اۋليەاتانى بەتكە الىپ بارا جاتقان جايى بار ەكەن. ءمان-جايعا قانىققان توقاباي: «ساكە، ۇزاق جولدان شار­شاپ شالدىققان شىعارسىز. استىڭىزداعى اتىڭىز دا ابدەن بولدىرعان سەكىلدى. ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەر ايداي جاتىپ، باعىلان قو­زىنىڭ ەتىن جەپ، ساۋمال-قى­مىز ءىشىپ، تاۋدىڭ تازا اۋاسىمەن تىنىستاپ دەم الىڭىز»، – دەپ اقجارما پەيىلىن ءبىلدىرىپ، قۇر­مەتىن كورسەتەدى.

ارادا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ ساكەن دە وزىنە ءوزى كەلىپ، كو­ڭى­لى جايلانىپ، شىرايلانىپ شى­عا كەلگەن. ايگىلى كۇيشى سۇ­گىر­دىڭ دومبىرانى بەبەۋلە­تە قۇي­قىلجىتقان كۇيلەرىن تىڭ­داپ، ءوزى دە اۋىل-ايماقتاعى ويىن-توي­دا، التىباقان ساۋىق كەشتە­رىن­دە ءان سالىپ، جۇرتتىڭ ىستىق ىقى­لاسىنا بولەنەدى. اۋىل ادامدا­رى كەلبەتتى كىسىنىڭ كوركىنە قى­زىعا قاراپ، قوڭىرقاي داۋىس­پەن شىرقاعان اسەم انىنە قۇلاق قۇ­رىش­تارىن قاندىرعان.

توقاباي: «ساكە، كەشكى سال­قىن­مەن تاۋ قويناۋىنا سەرۋەندەپ، اڭ-قۇس اۋلاپ، بوي جازىپ قاي­تىڭىز»، دەپ ءوزىنىڭ قىزمەتكە ءمىنىپ جۇرگەن اقبوز اتىن بەرەدى. ساكەن كۇننىڭ قايناپ تۇرعان ىس­تىعىندا ۇيدە جاتىپ، كەشكە ەكى اڭشى جىگىت قوسشىمەن تاۋ ءىشىن سەرۋەندەپ، تامىلجىعان تۇم­سا تابيعاتتى تاماشالاپ، نەشە
الۋان اڭ-قۇستاردى اۋلاپ قاراڭ­عى تۇسە قايتۋدى داعدىعا اينالدىرادى.

بىردە الگى اڭشىلار: «مىنا كىسى سوڭعى ءبىر اپتادا اڭ-قۇستار­عا كوڭىل بولمەيتىندى شىعاردى. جارتاستىڭ كولەڭكە جاعىندا وتىرىپ الىپ، وزىنشە ىڭىلداپ ءبىر اۋەندى سوزىمەن قايتالاي بەرەدى. اۋەنگە ەلىتكەنى سونشالىق كەيدە ءبىزدى ەلەمەيتىن سەكىلدى. ونداي ءان-اۋەندى قوناقتان كەلگەلى بەرى ەستىگەن ەمەسپىز»، دەيدى اۋىل تۇر­عىندارىنا تاڭدانعان كەيىپ تانىتىپ. سولاردىڭ اراسىندا­عى قاعىلەز ءبىرى: ء«بىز سازگەرلەردى ­تۇ­سىنە بەرمەيمىز. اناۋ سۇگىرگە قا­­راشى. جاڭا كۇيىن شىعارعان-
­شا بىرنەشە كۇن بويىنا ەرتەلى-كەش جان اداممەن سويلەسپەي دوم­بىراسىن شەرتىپ، الدەنەگە اۋە­يى­لەنىپ وتىرادى عوي. قوناق تا جاڭا ءان شىعارعالى جۇرگەن شىعار»، دەگەن ەكەن.

انام سۇلۋشاش مول داس­تار­قان­عا بارىن قويىپ، قوناقتى جاق­سىلاپ كۇتەدى. انامنىڭ سىلاڭ­داعان ءجۇرىس-تۇرىسى، ۇزىن قارا شاشى، كوز ارباعان سۇلۋلىعى مەن شىن پەيىلدى ىقىلاسى ساكەن اقىندى سەزىمگە بولەپ، شابىتىنا اسەر ەتتى مە، تاۋ ىشىندە سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، ءان شىعارادى. كەزەكتى ءبىر ساۋىق كەشتە جۇرت ساكەننەن قوناقكادە سۇراماي ما. سول كەزدە ول دومبىرانى قولىنا الىپ، قوڭىرقاي ۇنمەن: «مەن كەلەم تاۋ ىشىندە تۇندەلەتىپ...»، دەپ ما­­مىرلاتا باستاپ، قايىرما­سىن: – ءا-ءاي، ءسۇمبىل شاش، قارا كوزىڭ، ءتاتتى ءسوزىڭ، بىلگەيسىڭ كەلگەنىمدى جالعىز ءوزىڭ...»، دەپ شىرقاعان­دا جاڭا ءاندى اۋىلدىڭ ونەرپاز جىگىتتەرى قاعىپ الىپ، لەزدە اۋىل-ايماققا تاراتىپ جىبەرگەن. كوپ­شىلىك ساكەننەن ءانىنىڭ اتىن سۇ­راعاندا: «بۇل ءاننىڭ اتى «تاۋ ىشىن­دە». سىزدەرگە مەنەن تارتۋ بولسىن»، دەگەن ەكەن. ول اۋليە­اتاعا اتتاناتىن كۇنى سۇگىر باس­تاعان اۋىل-ايماق تۇگەل جينالىپ، قيماي قوشتاسادى. اۋىلدان ۇزاي بەرە تاڭعى تۇنىق اۋادا «تاۋ ىشىندە» ءانىن شىرقاعان اۋەن ءۇنى جۇرتتىڭ قۇلاقتارىنا جەتكەن. اقىن ەت الىپ تىڭايعان كۇرەڭ اتىنا ءمىنىپ، بەل اسىپ كەتكەنشە جينالعاندار ورىندارىنان تاپجىلماي تۇرسا كەرەك. سولاي اقىن-سازگەر كەتىپ، ارتىندا ءانى قالعان.

قازاقتا «كىمگە كوپ قاراساڭ، بالاڭ سوعان ۇقسايدى» دەگەن ءسوز بار. ءبىر جىلدان سوڭ انام سۇلۋشاش شەكەسى تورسىقتاي ۇل­دى بولىپ، ەسىمىن ساكەن دەپ اتاي­دى. ەس ءبىلىپ، جۇمساۋعا جاراپ قالعان كورىكتى بالاعا جۇرت سۇق­تانىپ قاراي بەرسە كەرەك. سودان كوز ءتيىپ، قايتىس بولىپتى. كەيىن انام ەكى قۇرساق كوتەردى. ءبىرى – اعام قىدىرالى دە ەكىنشىسى – مەن. انام اۋىلدىڭ التى­ اۋىزىنان قۇر الاقان ەمەس ەدى. مەن ەس بىلە باستاعاننان دومبىرا شەرتىپ، كۇي تارتۋدى ۇيرەتە باستادى. ­ەسە­­يىپ، ەتەك-جەڭىمدى جاۋىپ، كو­زگە كورىنىپ قالعان كەزىمدە اۋىل ادام­دارى: «سەن اناڭ سەكىلدى اجار­لىسىڭ»، دەۋشى ەدى. سوعان قاراعاندا اكەمنەن گورى اناما كوبىرەك ۇقسايتىن سەكىلدىمىن.

توي-تومالاقتا اۋىل جاستارى ساكەننىڭ سول «تاۋ ىشىندە» ءانىن ءجيى-ءجيى ايتىپ ءجۇردى. بىردە انام وڭاشا وتىرعاندا: «قى­زىم، بۇل ءاندى ساكەن سەيفۋل­لين ما­عان ارناپ شىعارعان»، ­دەپ ونىڭ سوناۋ ءبىر جىلى ايعا جۋىق ۇيدە بولعانىنان سىر شەرتتى. مەن: «ال ءاننىڭ قايىرماسىن­دا سۇلۋشاش ەمەس ءسۇمبىل شاش دەپ ايتىلادى عوي. نەگە؟» دەي­مىن قىزىعىپ. انام: «ەل ىشىندە وسەك تاراپ كەتپەسىن دەپ اتىمدى سولاي وزگەرتكەن»، دەدى ۇياڭ ۇنمەن. سودان سوڭ ءوزى ءاندى اۋەلەتە شىرقادى.

«سوزاق» سوۆحوزىنىڭ ماحا­نوۆ مەدەت دەگەن جىگىتى 1952 جى­لى الماتىدان مال شارۋاشىلى­عى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدى. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ۇناتىپ، باس قوسىپ، وتاۋ تىكتىك. اكەم توقاباي 1955 جىلى قايتىس بولدى. قازىر بەيىتى قارابۋرا اۋليەنىڭ جانىنداعى سۇگىر كۇيشىنىڭ بەيىتى قاسىندا جاتىر».

سونىمەن ساكەننىڭ «تاۋ ىشىن­دە» ءانى كىمگە ارنالعان؟ 1959 جىلى كۇزدە اتاقتى جازۋشى مۇح­تار اۋەزوۆ وڭتۇستىك قا­زاق­ستاندى شىعارماشىلىق ساپار­مەن ارالاپ، العاباس پەن سوزاق اۋداندارىنا ات باسىن تىرەگەن. العاباستا انشىلەرگە ءسۇيسىنىپ: «شايانعا بارساڭ، ءانشىمىن دەمە»، سوزاقتا سۇگىردىڭ كۇيىنە تامسانىپ: «سوزاققا بارساڭ، كۇيشى­مىن دەمە» دەپ ايتقان دۋالى ءسوزى بۇگىندە قالىڭ ەلدىڭ قۇلاعىندا. سول ساپارىندا ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىن قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ الىپتى دەگەن دەرەك تە بار. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى جازۋشى ەركىنبەك تۇرىسوۆ تا ءاننىڭ وسى ءبىر شىعۋ تاريحى جايىندا «كەلىنشەكتاۋ» كى­تا­­بىندا قوزعاپ كەتكەن. فيلو­لو­گيا عىلىمدارىنىڭ كانديدا­تى جابال شويبەك: «ساكەن سەي­­­فۋلليننىڭ سوزاقتا بولىپ، تو­قا­بايدىڭ ۇيىندە بىرەر اي دا­مىل­داعانى راس. «تاۋ ىشىن­دە» ءانى سۇلۋشاش اپامىزعا ار­نال­عا­نىن ەشكىم دە جوققا شى­عارا ال­مايدى. ساكەن سەرى اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ­شاش­تىڭ قولىنان ءدام تاتىپ، ريزا­لى­عىن سول انىمەن جەتكىزگەن عوي. بۇل ءاندى تەرىسكەيدەگى سوزاق­تىق­تار­دىڭ سالتاناتتى جيىنداردا، توي-تومالاقتاردا ءجيى شىر­قاي­تىن­دارى سوندىقتان. سونداي-اق «تاۋ ىشىندەنى» قاراتاۋدىڭ كۇن­گەي جاق بەتىندەگى بايدىبەك اۋدا­نىنىڭ وبلىسقا تانىمال ءانشىسى تاڭات مامىرحانوۆ تا ۇنە­مى تامىلجىتا شىرقاپ كەلەدى»، دەيدى.

ءاننىڭ شىعۋى جايىنداعى وسى ءبىر دەرەكتەردىڭ شىن­دىق­قا قانشالىقتى جاقىن ەكە­نىن انىقتاۋ ءۇشىن ساكەن سەيفۋل­لين­نىڭ ءومىرى مەن تاعدىرىن تۇبە­گەيلى زەرتتەپ، تالاي تۋىندىلار جازعان عالىم، پروفەسسور تۇر­سىنبەك كاكىشەۆتىڭ ۇيىنە تەلەفون شالىپ: «تۇرسىنبەك اعا، ساكەن «تاۋ ىشىندە» ءانىن قاي جەر­دە شىعاردى؟ كوكشەتاۋدا ما، قاراتاۋدا ما؟ سونداي-اق ءان­نىڭ تۋىنا نەندەي جاعداي سە­بەپ بولعان؟» دەپ سۇرادىم. ول: ء«ان قاراتاۋدا تۋعان. ساكەن كولچاكتىڭ ومبى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، ارقانى كوكتەي ءوتىپ، اۋليەاتاعا بەت الىپ بارا جاتىپ، سوزاقتا بىرەر اي ايالداي­دى. سول جەردەگى سۇلۋشاش دەگەن جاس كورىكتى ايەلگە ارناپ شى­عارعان. وعان ەشكىمنىڭ كۇمانى بول­ماسىن»، دەدى. ساكەننىڭ شە­شىمى جۇمباققا اينالعان «تاۋ ىشىندە» ءانىنىڭ سىرى وسىندا ەكە­نى كامىل. كاكىشەۆتىڭ تۇجىرىم­دى سوزىنەن كەيىن كوڭىلدە كۇمان قالعان جوق.

اقىن تۇمانباي مولدا­عا­ليەۆ: «جىرىم مەنى ەشقاشان ول­تىر­مەيدى، ءانىم مەنى الىسقا جە­تە­لەيدى...»، دەپ جىرلاعان ەمەس پە. «تاۋ ىشىندە» ءانى شىر­قالعان سايىن مەملەكەت جانە قو­عام قاي­راتكەرى، اقىن-سازگەر سا­كەن سەي­فۋللين ءاردايىم ەسىمىزگە ورالادى. بۇل ءان ساكەن سەرىنىڭ اتىن ەشقاشان ولتىرمەي، ءالى تالاي جىل­دارعا جەتەلەيتىنى انىق.

 كولباي ادىربەك ۇلى