ابايدىڭ ءىنىسى

كەشەننىڭ قۇرىلىسى 1993 جى­لى باستالعان. جوبا اۆتورلارى – كسرو ساۋلەتشىلەر وداعىنىڭ مۇ­شەسى، جاپونيا مەن بولگاريادا­عى حالىقارالىق كونكۋرستاردىڭ ­لاۋرەاتى بەك يبراەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ساۋلەتشىلەردىڭ شىعارما­شىلىق توبى. مەموريال تۇجى­رىم­داماسىنىڭ نەگىزىنە قازاقتار­دىڭ دۇنيەتانىمىن تولىققاندى كور­­سە­تەتىن ءداستۇرلى كوسموگونيالىق تۇسى­نىكتەرى الىنعان. ساۋلەتشi ءوز يدەياسىندا، تۇتاس كەسەنە سارىارقا­نىڭ كەڭ دالاسىنىڭ توسiندە، پوەزيا ايدىنىدا باياۋ ءجۇزiپ بارا جاتقان اباي مەن شاكارiمنiڭ قوس جەلكەندi كەمەسi سىندى بولىپ كورiنۋi كەرەك دەگەن شەشiمگە كەلگەن بولاتىن. بارا قالساڭىز، سارى جازىقتاعى مۇ­نارتقان اباي-شاكارىم مەموريال­دى كەشەنى ساعىم اراسىنان بۇل­دىراي قارسى الادى. تالاي مارتە ەستىگەن اڭگىمەمىز. تاعى ءبىر مارتە تىڭداۋعا استە قارسى بولماعانبىز.

«بۇل جەردە اباي ءوزىنىڭ ءىنىسى وسپانمەن، شاكارىم قاجى ۇلى احات­پەن قاتار جەرلەنگەن. قاپ­تار­لاس زيراتتا ەركەجان انا جەرلەنگەن، وسپاننىڭ بايبىشەسى، اباي­دىڭ امەڭگەرى. ەڭ اۋەلى بۇل جەردە ءتورت قۇلاقتى ساماننان زيرات تۇر­عى­زىلعان. ول جەرگە وسپاننىڭ سۇ­يەگى قويىلىپ، باسىنا اباي ارنايى قۇلپىتاس جازدىرعان. 1904 جىلى اباي ومىردەن وتكەننەن كەيىن سول وسپاننىڭ قاسىنا جەرلەنەدى. 1961 جىلى ابايعا جاڭا مازار تۇرعىزىلىپ، بەرتىن كەلە ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا وسى مەموريالدى كەشەن سالىنعان. مە­موريالدىق كەشەننىڭ باس ارحيتەكتورى – بەك يبراەۆ. سالۋشى قۇرىلىسشى – سايىن نازاربەك. نەگىزگى ماعىناسى – سارىارقا تو­سىمەن، سايىن دالادا ءجۇزىپ كەلە جات­قان الىپ كەمە. ەكى ماۆزولەي، ەكى جەل­كەن تارىزدەس سالىنعان»، دەيدى اباي مۋزەي-ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نۇر­جان ءبايتوس. ونىڭ ايتۋىنشا، كەسەنەنiڭ ءجۇزىپ بارا جاتقان كەمەدەي ەلەس بەرۋىنىڭ وزىندىك سىرى بار. سەبەبى كۇن قاتتى ىسىعان كەزدە دالادان ساعىم كوتەرiلە­دi. سىرتتان كوز توقتاتقان جانعا اباي-شاكارiم كەسەنەسi تولقىعان تەڭىز ۇستىندەگى سان-مىڭداعان وي قۇشاعىنداعى الىپ كەمە سىندى اسەر قالدىرادى. كەسەنەلەردىڭ كەل­بەتى مۇنارا ءتارىزدى سوعىلعان، ءبىر-بىرىنەن پلاستيكالىق قاسبەتىمەن جانە كۇمبەزدەرىمەن ەرەكشەلە­­نە-
ءدى. كەسەنەلەر ۇلۋتاستاردان سالىن­عان. ۋاقىت وتە كەلە ولار تۇتاسىپ، ءبىر قالىپتى ساقتاپ قالادى دەسەدى.

دەگەنمەن ءبىز بۇگىن ابايداي دانا­نىڭ كەمەل كەلەشەگى جولىندا ءبىر كىسىدەي ورنى بار ءازيز ءىنىسى جايىندا ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ول – ابايدىڭ ءوز ءىنىسى، قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلىنەن تۋعان حاليوللا وسكەنباەۆ. بەرىسى سەمەي، ارىسى ومبى مەن ماسكەۋدەن وقىپ ارنايى اسكەري ءبىلىم العان، قىسقا عانا عۇمىرىندا اينالاسىنا شۋاعىن شاشقان ىزگىلىكتى كىسى بولعان كورى­نەدى. ءبىز مۇنى سول سەمەيدەگى سا­پارى­مىزدا «اباي ەلى» گازەتىنىڭ رە­داك­تورى اسەت مىرزاقاسىمنىڭ ايتۋىنان ەستىگەن ەدىك.

«وسى حاليوللانىڭ شىڭعىس­تاۋدان ۇزاپ شىعىپ، ومبىدان وقۋى، ودان كەيىن ماسكەۋدە ءبى­لىم العان شاعى كوپ ەسكەرىلە بەر­مەيدى. ابايدىڭ ورىس ءتىلىن بىلۋى­نە، ورىس مادەنيەتى مەن باتىس مادەنيەتىن تانۋىنا حاليوللانىڭ ۇلكەن ىقپالى بولعان»، دەيدى اسەت مىرزاقاسىم. ونىڭ ايتۋىنشا، الكەي مارعۇلان 1938 جىلى پروفەسسور بەرەزيننىڭ ارحيۆتەرىن اق­تا­رىپ وتىرىپ، ءۇش حاتقا كوزى تۇسەدى. اۋەلى حاتتى شو­قان جونىندە جازىلعان دەپ ۇعىپ قالادى. بايىپ­تاپ اڭداسا، حا­ليول­لاعا جازىلعان حاتتار ەكەن.

«بۇل ءۇش حاتتىڭ سىرى بولەك. ول عابيتحان دەگەن ابايدى وقىتقان مولدانىڭ ءبىر حاتى، قۇنانبايدىڭ جازعان حاتى، ەڭ كەرەمەتى اباي­دىڭ حاتى. وندا «حاليوللا، قالىڭ قا­­لاي؟ قاشان ەلگە ورالاسىڭ؟ حابا­رىڭ­دى ايت، سەمەيگە ات-ار­با جىبە­رە­مىن» دەيدى. نەگە ساعى­نىپ وتىر؟ ونىڭ، بىرىنشىدەن، باۋىر­مالدىعى ءوز الدىنا، ول جاڭالىق اكەلەدى، ورىستىڭ دۇنيەسى مەن مادەنيەتىن اكەلەدى، كىتاپ اكەلەدى دەپ ىنتىعا­دى. اباي ەل ىشىندەگى اڭگىمەدەن، داۋ-دامايدان شىعا الماي وتىر. سۋساپ وتىر. ال وسى كەز­دە جاڭاعى حاليوللا ونىڭ ءتىلى بولعان»، دەيدى اسەت مىرزاقاسىم.

ءيا، الكەي مارعۇلان – حا­ليول­­­لانىڭ ءومىرى مەن رۋحاني مۇ­را­­سىن زەرتتەۋگە دەن قويعان ال­عاش­قى عالىم. حاليوللا جايىن­دا ءار ۋاقىتتاردا گ.پوتانين، ن.ماك­سيموۆ، ي.بەرەزين، ن.كوستىلەتس­كي اتتى ورىس عالىمدارى مەن م.اۋە­زوۆ، س.مۇقانوۆ، ۇ.سۇبحانبەردي­نا،­ ا.ساعدي، م.بەيسەنباەۆ، ت.جۇرت­باي، ت.الىمقۇلوۆ سىندى قا­زاق جازۋشىلارى مەن عالىم-زەرت­تەۋشىلەر، كاكىتاي، ءارحام ىسقا­قوۆتار، احات قۇدايبەرديەۆ، تۇرا­عۇل اتتى ىر­عىزباي ۇرپاقتارى دا جازدى. جاس كەتكەن، وتىزعا جەت­پەي دۇنيەدەن وز­عان حاليوللا جا­يىندا 1896 جىلى ورىس زەرت­تەۋ­شىسى ن.پوتانين «ەڭ سوڭ­­عى قا­زاق حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىن­دە» (شى­عىس سۇلتاننىڭ ۇيىندە) دەگەن ەڭبەگىندە («رۋسسكوە بوگاتستۆو» جۋر­نالى. 1896، №8) حاليوللا­نىڭ اسقان بىلىمدارلىعىمەن قوسا، سول بىلگەنىن ءوز ەلىنە ۇيرەتىپ، باسقا جۇرت­­تىڭ ادەبيەتىن قازاق جۇرتى­نا نا­سيحاتتاپ، تانىستىرۋداعى ەڭبەگ­ىن ەرەكشە باياندايدى. حاليوللا تۋر­گەنەۆتىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، تول­ستوي­دىڭ شىعارمالارىن ەركىن اۋدارىپ، كوپپەن بولىسكەن. وكىنىشتى­سى سول، حاليوللانىڭ اۋدارما مۇرا­سى ساق­تالماعان. بۇل رەتتە حاليول­لا وسكەنباەۆتىڭ ءومىرى مەن ادەبي ­مۇ­راسى ءالى دە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى.