بىرنەشە جىل بۇرىن عيما­رات ماڭداي­شالارىندا مەن مۇن­دا­لاعان Qazaq Bank، «استانا بانك»، «كازينۆەستبانك»، «ەك­سيم­­بانك»، Delta Bank دەگەن جا­زۋلار كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە كەتتى. ودان بەرىدە «حالىق بانك» پەن «قازكوم» بىرىكتى، Tengri ۆank پەن Capital ۆank جۇپ قۇرا­دى. 2020 جىلدىڭ سوڭ­ىندا Tengri ۆank ليتسەنزيا­سىنان ايى­رىلىپ، ەندى Capital-عا دا تى­قىر تاياندى. 2019 جىلى AQR – بانك اكتيۆتەرى ساپاسىن باعالاۋ جۇيەسى ەنگىزىلىپ، الايدا ءبىر عانا بانك – First Heartland Bank قىزمەتىن دوعاردى. بىل­تىر جىل سوڭىندا Jýsan بانك اتف بانكىن، «فريدوم فينانس» ءوز قاتارىنا Kassa Nova-نى قوستى. جىل باسىندا كليەنت­تەر الدىنداعى مىن­دەتتە­مەسىن ورىنداي الماعان AsiaCreditBank ليتسەنزيادان ايىرىلدى. ءدال قازىر بۇل بانك­تە 23 174 جەكە تۇلعانىڭ 19 ملرد تەڭگە قاراجاتى بار كورى­نەدى. قىس­قاسى، بانكتەر جىل­دى بىلاي ىسى­رىپ، اي سايىن ازايا باستادى. بۇل قانشا­لىقتى قالىپتى نەمەسە قاۋىپتى قۇبىلىس؟

– قازىر بىزدەگى بانك سانى 25 بولدى. ولاردىڭ ازايۋى جاقسى كورسەتكىش ەمەس. باسەكەلەستىك ازايادى. بانكتەردىڭ جيىنتىق قارىز پورتفەلى ءسال-ءپال جاق­سى جاعدايعا كەلۋى مۇمكىن. Capital Bank، Tengri Bank جانە Asia­Cre­­dit­Bank-كە بىرىگۋ تۋرالى ۇسىنىم بەرىلگەن كەزدە، ولار بىرىڭعاي شەشىم قابىلداي المادى. ەندى جەكە-جەكە نارىقتان كەتۋگە ءماجبۇر. ءبىر جاعىنان بىزدە ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىق سانى 9 ملن-نان ءسال اسادى. سوندىقتان وسىنشاما ادامعا 25 بانك بالكىم، جەتكىلىكتى دە شىعار، – دەيدى بانك ماسەلەلەرى بويىنشا تاۋەلسىز ساراپشى نۇرجان بياقاەۆ.

قارجىگەر جالعاسبەك اقبولات بانكتەر­دىڭ ازايۋى قارجى سەكتورىنا ەش قاۋىپ توندىرمەيدى، كەرىسىنشە پايدالى بولادى دەگەن پىكىردە.

– 2008 جىلى قارجى نارىعىندا ۇلكەن داعدارىس بولىپ، ۇلتتىق قوردان 100 ملرد دوللار الىنعان ەدى. سونىڭ 4 ملرد-ى بانك سەكتورىن قۇتقارۋعا جۇمسالعان. ال نارىقتىق ەكونوميكادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندىقتان جيعان-تەرگەنىمىزدى بانكتەردىڭ اۋزىنا قۇي­ماي، ولاردى تىعىرىقتان وزدەرى شىعا­تىن­داي جول كورسەتۋىمىز كەرەك ەدى. ءدال سول كەزدەگى ارەكەتىمىز سوتسياليستىك ەل­دىڭ سالتىنا ۇقساپ كەتتى. الايدا مەملەكەت بانكتەردى ساقتاپ قالۋعا بەلسەنە كىرىستى. ءسويتىپ شىن مىقتىلاردىڭ ىرىكتەلۋىنە جاعداي جاساي المادىق. ەندى مىنە، 12 جىل وتكەن سوڭ نارىقتا تەك مىقتىلار قالۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنە باستاعان سياقتى. 2018 جىلدان بەرى دە تالاي بانكتى سۇيرەپ كەلدىك. سوندىقتان بانكتەردىڭ ازايۋى قاۋىپ تۋدىرمايدى. ارينە، ازدى-كوپتى مينۋسى بار، دەگەنمەن نارىققا اسەر ەتەرلىكتەي ەمەس، – دەيدى قارجىگەر.

اكتسيونەرلەر بانكتى قىزعىشتاي قورۋدى، قيىن كەزدە وعان قورعان بولۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. ايتپەسە، قيت ەتسە مەملەكەتتىڭ قولتىعىنا تىعىلۋ تۇبىندە ابىروي اپەرمەيدى دەگەن وي ايتادى.

– 2007-2009 جىلعى داعدارىس كەزىندە اكتسيونەرلەر مەملەكەتتەن كومەك الۋعا ۇيرەنىپ الدى. بانك بانكروتتىققا ۇشىراسا اكتسيونەرلەر وزدەرى قارجى شىعا­رىپ، قۇتقارىپ قالۋى ءتيىس ەدى. دەگەن­مەن مەملەكەت بىرتىندەپ بولسا دا ءوز بەتىنشە ويىنشىعا اينالۋ كەرەك ەكەن­دىگىن ءتۇسىندىرىپ كەلە جاتىر. سوعان ساي اكتسيونەرلەر دە باسەكەلەستىككە بەيىمدەلە باستايدى. بانكتەردىڭ جابىلا بەرۋىنىڭ ءبىر سالدارى – سالىمشىلاردىڭ بانكتەرگە دەگەن سەنىمى ازايادى. جىل سايىن بىرنەشە بانكتىڭ قىزمەتىن توقتاتۋى جاڭادان اشىلاتىن بانكتەر جۇمىسىنا كەدەرگى بولماق. حالىقتىڭ كوكەيىندە «بۇل بانكتىڭ دە ەرتەڭ جابىلىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟» دەگەن كۇمان تۇرادى. مەنىڭشە، 18 ملن حالىق ءۇشىن 25 بانك كوپ سەكىلدى. ءبىز ءۇشىن 20 بانكتىڭ ءوزى جەتكىلىكتى، – دەيدى ج.اقبولات.

ەكونوميست جاراس احمەتوۆتىڭ ويىن­شا، بانكتەردىڭ قوعاداي جاپىرىلۋى الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى.

– بانك سەكتورىنداعى باسەكەلەستىك دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى ەكونوميكا ءۇشىن قۋانارلىق احۋال ەمەس. قازاقستاندا ال­ۋان ءتۇرلى نەسيە ۇيىمدارى جوق، – دەيدى ەكسپەرت.

بىزبەن سۇحباتتاسقان تاعى ءبىر ساراپشى، ەكونوميست تيمۋر ابىلقاسىموۆتىڭ پىكىرىنشە، ءوز-ءوزىن اسىراي الماعان قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ نارىقتان كەتۋى – الدەقايدا ادىلەتتى ارەكەت.

– بانك سەكتورىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ تومەندەۋى ارينە، جاقسى ەمەس. بانكتەر سانىنىڭ ازايۋى ەكونوميكالىق جاع­داي­دىڭ ناشارلاۋىنىڭ سەنىمدى كورسەت­كىش­تەرىنىڭ ءبىرى. الايدا ءوزىن ءوزى باس­قارا المايتىن بانكتەردى تاراتۋ كەرەك. ماسەلەن، AsiaCreditBank پروبلەماسى 5 جىل بۇرىن باستالعان، الايدا وسى ۋاقىت ىشىندە اكتسيونەرلەر دە، بانك مەنەدجەرلەرى دە ەشقانداي شارا قولدانبادى. بانكتىڭ شاعىن ەكەنىنە قاراماستان، دەفولتقا ۇشىراعان قارجى ينستيتۋتىن نارىقتا قالدىرۋ جاقسى تاجىريبە ەمەس. تۇراقسىز جاعدايىنا بايلانىستى بانكتەر سانىنىڭ ازايۋى رەيتينگتىك اگەنتتىكتەردىڭ باعا­لاۋىن­دا كورىنەدى. S&P باعالاۋى بويىنشا، قازاقستان بانك سەكتورىنىڭ ەلدىك تاۋە­كەلدەرىندە (BICRA) 9 كاتەگورياعا جات­قىزىلعان. ول جەردە مينيمالدى تاۋەكەل دەڭگەيى 1 بولسا، ماكسيمالدى تاۋەكەل 10. قارجى نارىعىندا ماجبۇرلەپ تاراتۋ قانشالىقتى كوپ بولسا، BICRA رەيتينگى دە سوعۇرلىم ناشارلاي تۇسەدى، – دەيدى ت.ابىلقاسىموۆ.

پاندەميا كەزىندە تۋىنداعان ءتۇرلى تاۋەكەلدەر مەن قيىندىقتارعا قاراماس­تان، وتاندىق بانك سەكتورى 2020 جىلدان ءبۇيىرى تومپايىپ شىقتى. بيىل جىل باسىندا بانك سەكتورى اكتيۆتەرى 31،17 ترلن تەڭگەنى قۇراعان. بۇل ءىجو-ءنىڭ 43،6 پايىزى. 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 16،3 پايىز ءوسىم بايقالادى. ياعني لوكداۋن مەن شەكتەۋ شارالارى بانك سەكتورىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەگەن. ت.ابىلقاسىموۆتىڭ ايتۋىنشا، بانكتەر جاقسى جۇمىس ىستەگەندىكتەن ەمەس، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ­دىڭ، ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋ­دىڭ مول بولعاندىعىنان ءوسىم كورسەتتى. «پاندەميا بانك سەكتورى اكتيۆتەرى­نىڭ ساپاسىنا اسەرىن تيگىزدى، الايدا ونىڭ ناتيجەسى ءدال قازىر ەمەس، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ كورىنەدى. ونىڭ اسەرىنىڭ قانداي بولعانى 2021 جىلدان باس­تاپ كورىنىس بەرە باستاۋى مۇمكىن» دەيدى. ساراپشىنىڭ سوزىنشە، قارجى ۇيىمدارى 2020 جىلى بولعان جاعدايلاردى بايىپتاپ، قوسىمشا پروۆيزيالار قۇرۋى كەرەك. قارجى پورتفەلىنىڭ ناشارلاۋى بيىل دا جالعاسا بەرۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى ساراپشى. ساراپشى ن.بياقاەۆتىڭ پىكىرى دە وسى ويمەن ۇندەسەدى. شاعىن بيزنەس پەن جەكە تۇلعالاردىڭ نەسيە تولەمىن كەيىنگە شەگەرۋگە مۇمكىندىك الۋىنا بايلانىستى اكتيۆ وسىمىمەن سالىستىرعاندا بانكتىڭ پروۆيزيالىق بولىگى (شىعىندارى) توقتادى.

– ياعني كەيىنگە شەگەرۋ مەرزىمىندە بانك پرۋدەنتسيالدى نورماتيۆتەردى (رەد – بۇل – وتىمدىلىك جانە كاپيتال كورسەتكىشى) ءبىرشاما السىرەتتى. بانكتەر بۇل كەزدە پاراللەلدى تۇردە قارجىلاندىرۋدى، نەسيە بەرۋدى جالعاستىرىپ جاتتى. بارلىق وپەراتسيا ادەتتەگى رەجىمدە جۇمىس ىستەدى. سودان بولار، 2020 جىلى بانك سەكتورى ءوسىم كورسەتتى، – دەيدى ول. 

ونىڭ ايتۋىنشا، قىزمەتى كۇمان تۋدىرىپ تۇرعان قارجى مەكەمەلەرى بارشىلىق. ن.بياقاەۆ بۇعان قاتىستى بىلاي ايتادى.

– ەگەر بىلتىرعىداي لوكداۋن، كۇشەي­گەن پاندەميا، بلوك-بەكەتتەر كۇتىپ تۇرسا، وندا بانكتەرگە وڭاي تيمەيدى. بۇل دەرەۋ قارىز پورتفەلىنىڭ ساپاسىنا اسەر ەتپەك. اسىرەسە، Capitalۆank پەن «نۇربانكتىڭ» جاعدايى ويلاندىرادى. ەگەر اكتسيونەرلەر شەشىمتال قادام جاسامايتىن بولسا، وندا قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى ءتيىستى ەسكەرتۋ جاساپ، قاتاڭ ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن. كوپ نارسە بانكتەردىڭ، اكتسيونەرلەردىڭ نەمەسە بانكتى باسقارۋ ورگاندارىنا تىكەلەي بايلانىستى. «تۇرانالەمبانك»، ربك بانكتەرىندەگىدەي دۇرىس ەمەس ارەكەت باستالسا جانە ودان اۋەلى بانك، سوسىن كليەنت زارداپ شەكسە، وندا ول جەردە نەگاتيۆتى ەففەكت تاۋەكەلى باس­تالادى. سوندىقتان ەشقانداي بانك ساقتاندىرىلماعان. ەڭ باستىسى، دۇرىس ءارى قولايلى ساياسات جۇرگىزە ءبىلۋ. ەگەر قالعان 25 بانك دۇرىس جۇمىس ىستەي السا، وندا بانك سەكتورىنداعى تاۋەكەلدەر تومەن­دەي قويمايدى. تاۋەكەل كوپ. ماسە­لەن، پرۋدەنتسيالىق نورماتيۆتەردى ساقتا­ماۋ، سونىڭ سالدارىنان اگەنتتىك قاھارى­نا ۇشىراۋ سەكتوردا ۇلكەن قاۋىپ-قاتەردى تۋدىرادى، – دەيدى تاۋەلسىز ساراپشى.

قارجىگەر ج.اقبولات تا كاسىپكەر­لىكتى قولداۋعا بولىنگەن 1 ترلن تەڭگە بانكتەرگە ءبىراز ناپاقا بولدى دەيدى. ونىڭ سوزىنشە، بانك سانى قازىرگىدەن مەيلى ەكى ەسە ازايسىن، ەندى مەملەكەت باستان سيپاۋدى توقتاتقانى ءجون.

– 2021 جىلدان باستاپ شەتەلدىك بانكتەر ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ، فيليالدارىن اشا الادى. الايدا شەتەلدىك كومپانيالار ولاي ىستەۋگە ونشا ق ۇلىقتى ەمەس سياقتى. ويتكەنى بىزدە بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە – 9 پايىز. بۇل پايىزدى ەسەلەپ نەسيە بەرۋ ولار ءۇشىن ءتيىمدى بولا قويمايدى. دەگەنمەن شەتەلدىك بانكتەردىڭ كەلۋى ءبىزدىڭ بانك سەكتورىنداعى ۇجىمدىق مادەنيەت دەڭگەيىن كوتەرىپ، ساپانىڭ ارتۋىنا جول اشادى دەپ ويلايمىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ كوپشىلىگىندە ءالى كۇنگە كورپوراتيۆتىك مادەنيەت جوق. ونىڭ بولماۋى قىزمەت ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەندى بۇدان بىلاي بانكتەردىڭ باسىنان سيپاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. زەينەتاقى قورىنان دا، ۇلتتىق قوردان دا اقشا الىپ جاتىر. ودان بولەك ازاماتتاردىڭ سالىمى بار. سونى نەسيە ەتىپ بەرەدى. ال نەسيەنىڭ پايىزى تىم جوعارى. ولاردىڭ ارقاشان پايداسى تۇگەل. سوندىقتان ونسىز دا جاعدايى جاقسى بانك سەكتورىن ودان سايىن ماپەلەپ، ايالاۋ ەندى ارتىق بولادى. مەيلى، سانى 15-كە دەيىن، 10-عا دەيىن ازايسىن. بۇل ءبىزدى ەش الاڭداتپاۋى ءتيىس، – دەيدى ساراپشى.

2020 جىلى سەكتوردىڭ جيىنتىق تابىسى 726،8 ملرد تەڭگەنى قۇراپتى. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 9،5 پايىز نەمەسە 76 ملرد تەڭگەگە از. ەڭ تابىستى ءارى تارتىمدى بانكتەر كوشىن «حالىق بانك» باستاعان. تازا تابىسى – 318،4 ملرد تەڭگە. ودان كەيىن Kaspi (231،5 ملرد)، سبەربانك (60،5 ملرد)، Forte (53،2 ملرد) جانە سيتيبانك (50،8 ملرد) ورنالاسقان. ءتورت بانك تەرىس ناتيجە كورسەتتى: ازياكرەديتبانك (-4،7 ملرد تەڭگە)، Capital (-4،9 ملرد)، «نۇربانك» (-48،4 ملرد) جانە اتف (-120 ملرد).

90 كۇننەن ارتىق تولەنبەگەن نەسيە كولەمى (NPL) ءبىر جىل ىشىندە 10 پايىزعا (1،2 ترلن-نان 1،08 ترلن تەڭگەگە) تومەندەگەن. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر پورتفەلىندەگى ونداي زايمدار ۇلەسى 6،82 پايىزدى قۇرايدى. بانك جۇيەسىندەگى پروۆيزيا دا ازايعان، بىراق قارقىنى NPL-عا قاراعاندا باسەڭدەۋ – ءبىر جىلدا مينۋس 7،6 پايىز. پروۆيزيا بويىنشا جيىنتىق كولەم 1،83 ترلن تەڭگەنى قۇرايدى. دەرەكتەرگە قاراپ تاعى ءبىر-ەكى بانكتىڭ بيىل دا جابىلاتىنىن نە بولماسا وزگەلەردىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ تىناتىنىن بولجاۋعا بولاتىنداي.