كەيىنگى كۇندەرى:

– ءاي، وقۋشى بالا، كەل بەرى قا­سىما! – دەپ شاقىرىپ الاتىن بولعان.

– ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن نەعى­لاسىڭ! – دەپ ءبىر ايتقانىن ەكى ايتاتىن.

 اۋداندىق گازەتكە ءۇش-ءتورت شۋماق ولەڭىم شىققالى بەرى ودان دا مازا كەتتى، مەنەن دە مازا كەتتى. قازىر ويلاسام، مەن وسكەن سوڭ نە جازادى دەگەنگە سوندا قالاي مىيى جەتتى دەيمىن. تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «قاراتاۋ» پوۆەسىنىڭ ءبىر ءۇزىندىسى سول تومار-كەمپىردى كوز الدىما قايتا اكەلدى:

«كۇن كوتەرىلە بىرەۋ ماڭداي­شادان ءۇڭىلدى. اتتىڭ ۇستىنەن ءيىلىپ تۇر. كوزى شاپىراشتانىپ كەتىپتى. زياش: «كوتەك!» دەپ شوشىپ ءتۇستى.

– ساسكەگە دەيىن جۇمىرتقا شاي­قاپ جاتىرسىڭ با؟! – دەپ قام­شىمەن بوساعانى تارتىپ جىبەردى.

بۇل سىردى بىلمەيتىن ىىىاۋكە تىسقا جۇ­گىرە شىقتى. ەڭ الدىمەن مالىگاجداروۆتىڭ استىنداعى اتتى تانىدى. ءوزىنىڭ كەربەستىسى! قىستا اكەسى اۋداننان قايتارىپ جىبەرگەن. «مالىن ورتاقتاستىرماي كەتتى» دەگەن قاڭقۋدان قورقىپ قايىرعان. سول جانۋارى ەندى شاپىراش كوزدى وكىلدىڭ استىندا تۇر.

وسى كەزدە تىسقا زياش شىقتى. سارى ايەل تۇلدانا شابىنىپ:

– ادام اتقان اتىرەت تە ءبىزدىڭ اۋىلعا تيمەگەن. ە، ءادىرا قال! – دەپ وكىلدى اتتىڭ ۇستىنەن ج ۇلىپ الدى.

پوۆەستىڭ وسى تۇسىن وقىعاندا، ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ءومىرىن جازىپ وتىر­عانداي ءىشى-باۋىرىم سولق ەتە ءتۇستى. تاتەم: «شەشەم ادۋىن­دى ادام ەدى» دەپ ءبىر اڭگىمەنىڭ شە­تىن شىعارعان. سوعىس كەزىندە قىر­ماننان كەلە جاتسا، كولحوز باستىق ال­دىنان شىعىپتى. سونداعى اڭدى­عانى ەتەگىنە تۇيگەن ءبىر ۋىس بيداي كورىنەدى.

– سەن وتاننىڭ استىعىن ۇرلاپ كەلە جاتىرسىڭ! – دەپ قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەرىپتى.

ادۋىندى ايەل بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاپ، تۇپ-تۋرا تاكەن الىم­قۇلوۆ جازعانداي اتىنان ج ۇلىپ الىپتى. سول ءۇشىن ءبىر اي، جارىم اي قاماۋدا وتىرىپ كەلسە كەرەك. كەيىن كولحوز باستىقتىڭ ءوزى ۇستا­لىپ، ءبىر جىل، جارىم جىل ول دا وتى­رىپ كەلىپتى. ناعاشى اجەمىز تا­تەمدى ەرتىپ امانداسۋعا بارسا، ساس­قانىنان جەر تايانىپ ورنىنان تۇرا الماي قالىپتى. سونداعى كولحوز باستىق الگى تومار-كەمپىردىڭ شالى ەكەن!

بۇل سوعىس كەزىندە بولعان وقي­عا. ال تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ جا­زىپ وتىرعانى اشارشىلىق جىل­دارىنىڭ كورىنىسى. بىراق جازۋشى «32-جىل» دەپ كورسەتپەگەن. ولاي كورسەتۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى تاريحقا قارا ارىپپەن تاڭ­بالانعان «32-جىل» جابىق تاقى­رىپ بولاتىن. الايدا جازۋشى ونىڭ باسقا ەمەس، ناق 32-جىل ەكەنىن بىلدىرەتىن بەلگىنى حيكاياتتىڭ باسىندا جانە سوڭىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىپ كەتىپتى.

بىرىنشىسىندە، بيمەندەنىڭ 1928 جىلى كوكتەمدە تۋعان ناعا­شى­سىنىڭ ۇستى­نەن «باي-شونجار» دەپ ارىز تۇسىرگەنى كەل­تىرىلەدى. «ارىز جازدىم كەڭەسكە، كەڭەس وكى­مەتىنىڭ ماقساتى – جۋاندى قۇرتپاق ەمەس پە؟!» دەپ ولەڭدەتكەنى ايتىلادى. ەكىنشىسىندە ەل ەس جيعان كەزدى: «بو­لات جاۋاپ ورنىنا قالتاسىنان گازەت شىعاردى. شاۋكەگە تانىس «سوتسيالدى شارۋا» ەدى. شاۋكەنىڭ كوزى گازەتتىڭ ماڭدايشاسىنداعى «1934 جىل» دەگەن جازۋعا ءتۇستى» دەپ جازادى. بۇل تاڭبا بىزگە جازۋشى جاسىرعان كود سەكىلدى وقىلىپ، جۇرەگىمىز زىرق ەتىپ ءبىر سوققان.

جازۋشى ەڭ الدىمەن قازاق دا­لا­سىنان جىلقىنىڭ جوعالا باس­تاعانىن: «اۋدانعا ۇيالماي-قىزار­ماي ەسەكپەن كەلۋشىلەردى كورۋى دە سول جولى ەدى. شاۋكە ىشىنەن: «ەلدە قىلقۇيرىقتىڭ قۇرىعانى-اۋ؟!» – دەپ توپشىلاعان-دى»، – دەپ بەرەدى. دەمەك، جازۋشى اشتىقتان بۇرىن اۋەلى ەر قاناتى جىلقىنىڭ قىرىلعانىن مەڭزەپ وتىر. ەندەشە اشتىقتىڭ نەدەن باستالعانى تۋرالى ءبىز ەستىگەن اڭىزدى جاراتىلىسىندا جىلقىنى جاقسى كورەتىن تاكەن الىمقۇلوۆ تا ءبىلىپ تۇر عوي.

شىعارمانىڭ دراماسى سوندا، شاۋ­كەنىڭ اكەسى نوعايباي سول ناۋقاننىڭ بەل ورتاسىندا جۇ­رەدى. ونى اۋداننان ەلدىڭ تىققان استىعىن تابۋعا جىبەرەدى. سول جاق­تان: «كوكەڭنىڭ ءتىلى بايلانىپ قا­لىپتى» دەگەن حابار كەلەدى. سون­­دا ون بەس جاستاعى شاۋكە اكە­سى­نىڭ جايىن بىلمەك بولىپ جولعا شى­عادى: «شىم-شىتىرىق قيال شىر­عالاڭىنان شىعا الماي كەلە جاتقان بالانىڭ كوز الدىنا كەنەت سۇمپايى سۋرەت ەلەستەدى. ءتىلى بايلانىپ قالعان اكەسى سۇق قولىن شوشايتىپ، ىمداعانداي. بايەك بولعان ايەلىنە ءتىلسىز ارىزىن ايتىپ، كەم­سەڭدەگەندەي»...

بۇل ەپيزودتان تاكەن الىمقۇ­لوۆتىڭ سانا اعىمىن ەرتە جانە ەركىن مەڭگەرگەنىن كورەمىز. كەيىپ­كەرلەردىڭ ءوز كوزدەرىمەن كورمەگەن جايتتاردى وسىلاي سانا تۇك­پىرىنەن ءتىرىلتىپ الۋى شىعارمادا بىرنەشە رەت قايتالانادى. سوتسرەاليزم تۇ­سىندا وعان پوستمودەرنيستىك ەلە­مەنتتەر قايدان كەلگەن دەگەن سۇ­راق ەرىكسىز تۋادى. ءوز تاراپىمىز­دان تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تۋرالى جازعان ماقالامىزداعىداي، «كۇي­دەن كەلگەن» دەگەن جاۋابىمىزدى تاعى دا العا توسامىز.

«ۇرالارعا كومگەن استىقتى تە­­مىر اسا­مەن تابادى. – قالايشا تاپ­تى؟ – دەپ سۇرادى شاۋكە. – ءىشى ورتەلگەن ۇرا تەمىردىڭ دۇمىنەن دۇنكىلدەيدى ەكەن عوي، – دەپ جاۋاپ قايىردى زياش. – دالانى قالايشا تىنتەدى؟ – ۇرا قىستا قار تۇرماس بەتكەيدە بولادى ەكەن عوي. بەتكەي شىركىن ساناۋلى-اق بولىپ شىقتى. شاۋكە اكەسىنىڭ بەت-اۋزى قيسايىپ كەلگەن سەبەبىن سۇرادى. – جولاي بىرەۋ ۋ بەرىپتى-ءمىس دەگەن قاۋەسەت بار، – دەدى زياش».

وسى ارادا شىعارما سيۋجەتىن شيە­لەنىستىرگەن وتە كۇشتى دراما العا شىعادى. ول ءدراماتيزمدى جا­زۋشى تاعى دا پوستمودەرنيزم ار­قىلى بەرەدى. «شاۋكە ءجۇرىپ كەت­تى. ۇزاي كەلە ونىڭ كوز الدىنا قي­سىقمويىن ەلەستەدى» دەيدى جازۋشى. ياعني سانا تۇكپىرىنەن ميستيكا ىسپەتتەس مىنا كورىنىس كولبەڭ ەتەدى:

«جاپاندا وتىرعان جالعىز ءۇي. ءۇش ەسەكتى، ەكى اتتىلى، نەبارى بەس ادام شاڭقاي تۇستە تۇستەنگەلى كەلە جاتىر. تىرىش قي­سىقمويىن­نىڭ نامىسقا تىرتىسىپ، بارىن داس­تارقانعا سالارىن ءبىلىپ كەلە جاتىر. كەنەت... كۇتپەگەن قۇقاي! وت باسى تولعان تاسباقا!»...

ادەتتە قازاقتىڭ اس-اۋقات جا­يىنداعى اڭگىمەسى «ماگيالىق» سي­پاتقا يە. ۇلتتىق تاعام كۋلتىنىڭ ارا­لاسپايتىن جەرى جوق. قوناق كەل­گەندە تاي سويىپ جاتقان، قويعا باتا جاساپ جاتقان، سىباعا تارتىپ جاتقان ەل. ەندى سول سالتاناتتىڭ ءبىرى دە جوق. بۇعان قانشا بەلسەندى بولسا دا نوعايبايدىڭ ءوزى دە شىدامايدى:

«شۇعىل كولىكتەنگەن جولاۋشىلار بىلاي شىعا بەرە، نوعاي­باي ەڭىرەپ بەرەدى. ەڭىرەۋ دە ەڭىرەۋ! سول كۇنى كەشكە الىستاعى اۋلىنا جەتكەندە ۇرتى ءىسىنىپ بارادى. ەر­تەڭىنە جيىلىستا ءسوز سويلەپ ۇگىت تاراتقاندا ءتىسى اۋىرعان ادام­داي جاعىن شاندىپ الادى. نوعاي­بايدىڭ نە سويلەگەنى بەلگىسىز. ويى­­نىڭ وسى اراسىنا كەلگەندە شاۋ­­كە داۋىستاپ جىبەردى. «بى­رەۋ­­لەر سۋىققا شالدىقتى دەي­دى. بى­رەۋلەر ۋلاندى دەيدى. ەندى بى­رەۋلەر جىنداندى دەيدى. جا­نىم-اۋ، قايسىسىنىكى دۇرىس؟». بۇ­را­لاڭ سوقپاق: «بالاقاي، ءالى كوپ ادا­­ساسىڭ!» دەگەندەي، يرەڭدەپ جا­تىر.

وسىنداعى «نوعايبايدىڭ نە سوي­لەگەنى بەلگىسىز» دەگەندە جازۋ­شى نەنى جاسىرعىسى كەلدى؟ نو­عايبايعا ەستى ازامات رەتىندە ەل ءىشىن اشتىق جايلاعانىن ايت­قىزعىسى كەلدى مە؟ ونى ايتقىزسا، شىعارماسى تسەنزۋرادان وتپەي قا­لارى انىق ەدى. بىراق ماتىنگە مۇ­قيات قاراعان ادام نوعايبايدىڭ نە ايتۋى مۇمكىن ەكەنىن ءوزى-اق بولجاسا كەرەك-ءتى. نوعايبايدىڭ ولگەنىن بالا-شاعاسىنا استارلاپ ء«تىلى بايلانىپ قالدى» دەپ جەتكىزدىرتۋىندە دە ءبىر گاپ جاتقان جوق پا؟

شىعارمانى وقىپ وتىرعاندا ويىڭ تاقىرىپقا ارقاۋ بولعان اش­تىقتا تۇرادى. جازۋشىنىڭ ءوزى دە اس-اۋقاتقا قاتىستى ءتۇرلى ديالوگ­تارمەن وسى ويدى دىتتەي تۇسەدى: «قا­­زىسىز ەت جەمەيتىن قايران كو­­­­كەڭ. تالقانعا كورىسەدى جىلاي-جى­­ل­اي!»... «تارىنى قورلاساڭ، قي­سىق­­­­مويىنعا ۇقساپ تاسباقا تەرىپ جە!»...

«ە، نەمەنە، قازى قايناتپاقشى ما ەدىڭ؟!.» «سافلوردىڭ تالقانىن شىلاي­مىز دا»... «قىرشىلداق حالۋا جەگەن­دەي ىشتۇينەك بولدىم سافلورى قۇرعى­رىڭنان!»... «مەن قوبىزىمنىڭ بەسىگىن وتقا ۇيتە ال­مايدى ەكەنمىن. ولسەم، باسىما قويارسىڭدار!»...

 بىراق ناعىز كوركەم شىعارما كوتەرگەن تاقىرىبىن دا ۇمىت­تى­رىپ، سيۋجەتتىڭ قىزىعىنا ءتۇسى­رىپ جىبەرۋى كەرەك. تاكەن دە وقىر­مان­نىڭ ەسىل-دەرتىن نوعايبايدىڭ ولى­مىنە بۇرىپ، ىنتىقتىرىپ قويا­دى. قالا بەردى نوعايبايدىڭ ءولىمى ءبىر جاعى دەتەكتيۆكە، ءبىر جاعى ميس­تيكاعا اينالىپ سالا بەرەدى. شىن ءولىمدى العاش ء«تىلى بايلاندى» دەپ، سودان سوڭ «ۋ بەردى» دەپ، اقىرى ۇش­تىعىن بەلگىسىز جاققا تىرەپ قويۋى دا زامانعا كىنا ارتقانمەن بىر­­دەي. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسالدى تاعى دا جازۋشىنىڭ وزى­نەن العاندى ءجون كوردىك:

«بولات ج ۇلىپ العانداي: – نا­قاڭ­نىڭ تۇبىنە ەسەكتىلەر جەتتى عوي، – دەدى. ءۇنسىز وتىرىپ-وتىرىپ: – بۇل ۇزاق حيكايات، قاراعىم! – دەي سالدى. – بيمەندەنىڭ ءۇيى ۋ بە­­­رىپتى عوي، – دەدى بولاتتىڭ ايە­لى. – وتتاماي جايىڭا وتىر! – دەپ كۇيەۋى زەكىپ تاستادى. – ۋ بەر­گە­نى انىق. بيمەندەنىڭ ءوزى اشار­شى­لىق بولارىن سەزىپ، جورتا جى­راق­تانعان دەسەدى، – دەپ بولات­تىڭ ايەلى كوكايىلدىعىنا باس­تى. بۇنىڭ بايىبىنا بارماعان بالا كولدەنەڭ سۇراۋ قويعاندا، بو­لاتتىڭ سول كوزى تارتىلعانداي بولدى. ءالسىز شىراقتىڭ ساۋلەسى وسىنى عانا اڭعارتتى. شىم-شى­تىرىق ويعا شومعان شاۋكە كور­پەسىن تۇمشالانىپ، وكسىپ جىلادى. بولات تا وياۋ جاتىر ەدى. بالا مۇڭدىقتى اياعان ول ۇيقىسىراعان بوپ ساندىراقتاتتى. «ىمم! اكەڭە ۋ بەرگەن – بيمەندە، ءبىزدىڭ قاتىن دۇرىس ايتادى!»...

جازۋشى بۇل حيكاياتىن اشتىق­تى كورسەتۋ ءۇشىن ماقساتتى تۇردە جازعان. ونداعى اشتىققا قاتىستى كوپتەگەن كورىنىستىڭ بەرىلۋى سو­نىڭ ايعاعى. اشتىق تۋرالى جاز­­­عان جازۋشىلاردىڭ ءبارى دە ءبى­­رىنشى انا مەن بالا ءولىمىن العا تار­­تادى. بۇل ءبىر جاعى شىندىققا جا­قىن بولسا، ەكىنشى جاعى تابيعي تۇي­سىكتەن تۋىنداۋى دا مۇمكىن. تاكەن الىمقۇلوۆ تا بالالارىنا ازىق اكەلۋگە كەتكەن انانىڭ قالاي اجال تاپقانىن تومەندەگىشە سۋرەتتەيدى:

«كوكتەمنىڭ العاشقى نىشا­نى نەسى­بەلى­گە ەكىۇداي اسەر ەتتى. جەر اياعى بوساپ، ارقاسىنىڭ كەڭيتىنى قۋانتسا، ەرىگەن قار­دىڭ استىنان سۇ­يەگى تابىلاتىن شەشە شوشىتتى. اكە ءولىمىن كورمەگەن نەسىبەلى شەشە ءولىمىنىڭ قاسىندا دا بولمادى. ونىڭ شەشەسى قاي جەردە جاتىر ەكەن. قىراڭدا ما، وياڭدا ما. قى­راڭدا بولسا ەرتە تابىلماق، وياڭ­دا بولسا كەش تابىلماق. اي­تەۋىر، و باستا قاسقىر جەپ كەتەتىن جەر­گە قۇلاماسا يگى ەدى. بەلى سو­گىلە باستاعان جون ءالى دە جانسىز. الدە­قايدان ەسىنە: ء«بىر ۋىس بۇيىرمادى توپىراعىڭ» دەگەن زارلى ولەڭ ءتۇستى.

وسىنداي ەپيزودتاردان حي­كايات­­تا حالىق اۋزىنداعى ۇرەي­لى اڭ­گى­مەلەردىڭ بارىنشا پايدالا­نىلعانى بايقالادى. 1932 جىل تا­كەن الىمقۇلوۆتىڭ ون ءتورت-ون بەس جاستاعى اقىل-ەسىنىڭ تو­لىق كەزى. اشارشىلىقتىڭ نەدەن باس­تالعانىن، قالاي بولعانىن جاقسى بىلەدى. وعان بولاتتىڭ ايەلىنىڭ اۋزىنا: «– مۇنداي قۇبىجىقتى تالاي كورگەنبىز. تۇڭعىشىم تۋعان جىلى اشارشىلىق بوپ، قادىرىن تەرىپ كۇنەلتكەنبىز»، – دەگەن ءسوزدى سالۋى دا دالەل.

حيكاياتتا ۇجىمداستىرۋ كەزىن­دەگى اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر جايلى دا ايتىلادى. ورتاققا سالۋدان قورقىپ، ەلدىڭ كوبى مالىن ەتكە وتكىزىپ جىبەرگەنى كەلتىرىلەدى.

«شاش ال دەسە، باس العان» شو­لاق بەل­سەندىلەر تۋرالى دا ءبىر­تالاي مىسال ءجۇر.

جوعارىداعى كىسىسى ولگەن قارا­لى ءۇيدىڭ بوساعاسىن ساباعان مالى­گاج­داروۆ سونداي مىسالدىڭ وننان ءبىرى عانا. سونداي قىسىمعا شى­داماعان نازار قوبىزىن ءوز قولىمەن سىندىرىپ قۇتىلعان. «نا­زار وسى كۇنى ەسكى سەرىگىن ساعى­نادى. كەي-كەيدە قوبىزدىڭ سارىنىن اۋىزشا ايتادى. مۇندايدا زياش كولدەنەڭ جۇرت ناقۇرىسقا جوريدى دەپ جەرگە كىرىپ كەتە جازدايدى»، دەگەن ءومىر سۋرەتتەرى اششى دا بولسا شىندىق.

اشتىق ەلدى اقىلىنان اداس­تىرعانى دا تەرەڭ پسيحولوگيالىق تالداۋلارمەن بەرىلگەن. «ورىن­باسار: – ء«بىر كۇن قارنى اشقان­نان ءۇش كۇن اقىل سۇراما» دەگەن وسى! – دەپ كۇرسىندى». بۇل سويلەم ءسوز رەتىمەن جاي جازىلا سالدى دەگەنگە كەلمەيدى. ۇرەي بيلەگەن، ەركىنەن ايرىلعان، ەسىن جو­عالت­قان، رۋحى سىنعان ادامدار سۇراۋسىز تو­بىرعا اينالعان. ولار ءۇشىن تاماقتان وتەر ءبىر ءتۇيىر استان باسقا ەشقانداي قۇندىلىق جوق. وسى تراگەديانى جازۋشى ەل اراسىنىڭ اڭگىمەسى ەتىپ جىڭىشكەلەپ جەتكىزەدى:

«– وتاعاسى، شوشقانىڭ ما­يى­­مەن قالايسىز؟ – ەندى ما­زاق قى­لايىن دەدىڭ بە، ءبىزدى؟! – اق­سا­­قال-اۋ، نە مازاعى بار. جاڭا­عى با­ۋىرساق قاباننىڭ مايىنا پى­سىرىلگەن. تۇقىمى قۇرىعان قوي­دى مەن قايدان تابامىن؟!. – نە دەي­دى؟! – دەپ قوبىزشى شوشىپ كەتتى. ويلانىپ وتىرىپ-وتىرىپ، الدەن ۋاقىتتا: – قاپ، قۇسىپ تاستايىن دەسەم باۋىرساعى تۇسكىردىڭ كەڭىردەكتەن بەرى وتپەي تۇرعانىن قاراشى! – دەدى. كۇيەۋىنىڭ جول-جورىقسىز بالدەنگەنىنە جىنى كەلگەن زياش: – ە، نەمەنە، مىسىقتىڭ ك ۇلىمسى ەتى شوشقانىڭ تورتاسىنان ارتىق بولىپ پا؟ بالالاردى شوشىتپاي جايىڭا وتىر، – دەپ زەكىپ تاستادى».

تاكەن الىمقۇلوۆ اشتىقتىڭ ادام­دا­رىنا وسىنداي وبرازدىق تالداۋلار جاسايدى. ولار دىننەن دە، دىلدەن دە، تىلدەن دە وڭاي ايرىلا سالۋعا بار.

وزدەرى اش بولعان سوڭ، ومىردە باس­قا ەشقانداي قۇندىلىق قالما­عان. جازۋشى نەگىزگى كەيىپكەرلەر­دىڭ ءبىرى رەتىندە قوبىز­شىنى ادەيى ەنگىزىپ وتىر. مۇندا «قايدا بار­ساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن قورقىت يدەياسىنا استارلى ما­عىنا جۇكتەلگەن. قار استىندا قال­عان ايەل، سۇيەگىن جيناپ الا ال­ماي قىرىلىپ جاتقان حالىقتى بەي­نەلەگەنى. ال قوبىزىن ءوز قولى­مەن سىندىرىپ، قۇتىسىن ساقتاپ قالعان قوبىزشى – تابىت قۇشاقتا­عان رەكۆيەمدىك تۇلعا. جازۋشى اش­تىقتى اشىق جازا الماسا دا، سول قوبىزشى وبرازى ارقىلى «قايدا بارساڭ دا كور قازىپ جاتقان ادامدار» دەگەن كورىنىستى بەرگىسى كەلگەن.

 راس، حيكاياتتا جاپپاي قىرىلىپ جاتقان حالىق جوق. اشتىقتىڭ ناع­ىز سۇمدىق قورقىنىشتى كورى­نىستەرى دە بەرىلمەگەن. بىراق اشىق، جاسىرىن ديالوگتاردان ەل ءىشىن اشتىقتىڭ ەلەسى كەزىپ جۇرگەنىن انىق كورۋگە بولادى:

«نازاردىڭ شاعىمىن ەستىگەن كىسى: – تورەلىككە جوقپىن. ال ەگەر ەلگە كوش­سەڭ­دەر، نوعايبايدىڭ كۋا­لىگىنە: «قىزمەت بابىندا قايتىس بولدى» دەگىزىپ، رايكومنان ءمور باستىرىپ الىڭدار، – دەدى. – ءبىزدىڭ ەلدە ءيتتىڭ تەرىسىنە ءمور باستىرىپ العان بىرەۋ اشتان ءولدى، – دەدى نازار.

اش ادامنىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى كەڭىر­دەكتەن وتەر اس. كەلگەن قو­نا­­عىنا «قورەگى­مىز – تۇقىمدىق جۇ­­گەرى» دەيدى. ونى دا «جەر تا­تى­عان جۇگەرى» دەپ انىقتاپ ايتا­­دى. قۋىرعاندا قاۋاشاق اشقا­نىن اتۋەر­لەپ: «مىنانى سەن جە، شىراق» دەپ جەڭ­گەسىنىڭ قاينى­سى­نىڭ الدىنا ىسىر­عانى جۇرەك ­اۋىرتادى. ادامداردىڭ اراسىن­داعى قارىم-قاتىناستىڭ ءبارى نە جەپ، نە قويعانىنا تىرەلىپ قالعان. اسى­رەسە ءبىر ءۇزىم نانعا كوزىن ساتقان بالا­لاردىڭ ءومىرى پسيحولوگيالىق تۇر­عىدان وتە اۋىر سۋرەت­تەلەدى. مى­سالعا كەلتىرۋگە ۇزاقتاۋ بولسا دا مى­نا ءبىر ۇزىندىدەن سونى كورەر ەدى­ڭىز:

«نەسىبەلى مايىسا قارادى دا، ساف­لوردىڭ تالقانىن شى­لاۋ­عا كىرىستى. وكىل بولسا، ات ۇستىن­دەگى قورجىنىن الدىرىپ، ءبوز داس­تارقانعا باۋىرساق توكتى. بالبى­راعان باۋىرساقتى كورگەندە شىدامى تاۋسىلىپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇ­رىدى. بويجەتكەن تەرىس اينالدى. – قارىنداس كەلىڭىز. جەڭگەي، ءسىز دە كەلىڭىز. ىنىشەك، سەن دە قوسىل. تاعام جەتەدى، – دەدى تۇرسىنعالي نازاروۆ. وسى كەزدە، توسەكتە ۇيىق­تاپ جاتقان جاس بالا وياندى. بەيعام بالدىرعان ءبىرىنشى رەت قىزعانىش ءبىلدىرىپ، باۋىرساقتىڭ دەنىن ءوزىنىڭ الدىنا ىسىردى. نازاروۆتىڭ ءىشىن ايانىش جايلادى. ول ەرتەڭدى ويلاماي قورجىننىڭ ءتۇبىن قاقتى. بەيتانىس ءۇيدىڭ جاندارى جوعى تابىلعانداي جادىرادى. – بالانىڭ كوزى تار بولادى. مىنانى ەرتەڭگە قالدىر، – دەدى قوبىزشى ايەلىنە».

ونىڭ كەيىپكەرلەرى اشتىق پەن ۇرەيدەن مىنەز-قۇلقى وزگەرگەن ادام­دار. بۇرىنعى اسقاق سەزىمدەرى مەن تارپاڭ مىنەزدەرى التى قىر­دىڭ اس­تىندا قالعان. قارالى ۇيگە كو­ڭىل ايتا كەلگەن ورىنباسار قۇ­ران وقيدى. سول كەزدە باسىندا اق كەپكىسى بار بىرەۋ كەلەدى. وتىر­عاندار ونى وكىل ەكەن دەپ ويلايدى. اۋزىنداعى قۇرانىن جىيىپ الا قويعان ورىنباسار: «اققۇمنىڭ ءبىر قىزى بار، ىڭكار اتتى» دەپ اندەتىپ قويا بەرەدى. جۇرت «مىنانى جىن قاقتى ما؟!» دەپ اڭ-تاڭ بولادى. شىندىعىندا ولاردىڭ باسىنداعى جاعداي جىن قاققاننان دا بەتەر سوراقى ەدى.

ادامدار كىمدى قارعارىن بىل­مەيدى. قۇدايدى قارعاسا، قۇدايعا دا ءسوز وتپەيدى. سودان سوڭ ءبىرىن-ءبىرى قارعايدى. «ىرىسبيكە: – جالعىز اعاڭدى سىرتىنان: ء«ولىپ قال» دەپ قارعاۋشى ەدىڭ. مۇراتىڭا جەتىپ تىندىڭ، – دەدى. باسىنا قانى شاپ­قان نازار: – ءولىپ قالىڭدار. قىرىلىپ تىنىڭدار... – دەپ شابا جونەلدى. – تۇيەڭدى جەتەلەپ شاپ، شىراق، – دەپ جەڭگەسى ايقايلاپ قالدى. شامالى ۋاقىت وتكەندە نازار قايتا ورالدى. اشۋى باسىلىپ، جۋاسىپ قالىپتى. «قايتەيىن، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسۋ جوق. تارىق­ساڭدار، سالەم ايتىڭدار!» دەدى».

قانشا اشتىق تۋرالى جازىلىپ وتىرسا دا، بۇل – كوركەم شى­عارما. جازۋشى ونى ماڭدايدان ۇرعانداي قارادۇرسىن ەتىپ جازبايدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ باسىنداعى ازاپتى ساتتەردى دە كوركەم ەتىپ سۋ­رەتتەيدى. كەي تۇستا ولاردىڭ اششى تاعدىرىنا يرونيا دا ارالا­سىپ كەتەدى. ادامدار ءبىرىن-ءبىرى قارعاعانى سياقتى، وزدەرىنە وزدەرى كۇلەدى: «زياش نامىسقا شاپتى. – قازى شايناپ، قابىرعا قاجاعان مەنىڭ اكەم، ءىشىن كەبەك تەسكەن سە­نىڭ اكەڭنەن كەم بولىپ پا؟! نا­زار شىرت ەتە قالدى. شوكىمدەي شە­كەسى قۋشيىپ، شاقشا باسى شوشايىپ، قوڭقاق مۇرنى قيسايىپ كەتتى. بەتىنىڭ تۇگى جىبىرلادى. – اقىماق، اكەم مەنەن وتكەن تىراش-تى. «جەگەنىم قىسى-جازى ەكشەگەن سوك، ىرىمعا ارپا، تالقان جەپ كورگەم جوق»، – دەپ ولەڭ شىعارعان. زياش مىرس ەتىپ كۇلدى دە، جاۋابىن ىلە قايتاردى. – «قىز ۇيىندە جەگەنى اق جارما ەدى، اكەم تازعا بەردى دەپ ارمانداپ ەدى» – دەگەن ولەڭ دە ءسىزدىڭ اۋىلدان شىققان عوي. – اقىماق، جارمانى سارى مايعا شىلايدى. سوندا ىشەككە جابىسپايدى. ء«ىشىن كەبەك تەسكەن» دەۋگە اۋزىڭ قالاي باردى. زياش شامالى ويلانىپ: – سارى مايعا وبال ەكەن، – دەپ قويا سالدى.

بۇل دالادا اشتىق تۋرالى سۇم­­دىق اڭىزدار تۋعان. «التىن-كۇ­­مىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن» دەگەندەي ماقال-ماتەلدەر شىق­­قان. سونىڭ ءبارى اشتارمەن بىر­گە ولگەن، ساۋلاردىڭ دا ساناسىنان سىزىلعان. ءولى ارۋاقتار ءتىرى بەي­باقتارعا ۇيقى بەرمەگەن زاماندار دا بولعان. ءتىپتى وتىز جەتىنشى جىلعى قۋعىن-سۇرگىن وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىقتى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان دەسە دە سەنەسىڭ. «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى» دەسە، سول قاعيدانى تاكەندەي ۇستانعان جازۋشى جوق شىعار. وسىنىڭ ءبارىن اتتاپ وتۋگە ار-ۇياتى جىبەرمەگەن ەكەن.

ءبىر قاداق بيداي تابۋدىڭ ءوزى ۇلكەن حيكمەتكە اينالعان زامان ەدى ول. «تامىنىڭ قابىرعاسى بيداي قويماسى ەكەن دەسەدى. ءتىرى جان بىلمەيتىن قۇپيانى ولەرىندە حاتقا جازىپ كەتىپتى-ءمىس». تاكەن الىمقۇلوۆ جازعان وسى سويلەمدى وقىسا، قابىرعاعا التىن تىققان تالايدى ويلاندىراتىن شىعار. ءبىز باسقا ەمەس، ءوز باسىمىزدان وت­كەن وسىنداي قاسىرەتتى كۇندەردى دە ازالاي الماعان حالىقپىز. جا­سىراتىن نەسى بار، تاكەن الىم­قۇلوۆ حالقىمىزدىڭ جارتىسىن جالماعان سول قاسىرەتتى قازاقشا ەمەس، ەۆرەيشە تۇزگەن. تسەنزۋرادان دا وتكىزگەن، مى­نا زامانعا دا جەت­كىزگەن. ءارى-بەرىدەن سوڭ ونىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان ەڭ قۇندى شى­عارماسى وسى «قاراتاۋ» پوۆەسى بولۋعا ءتيىس.

ارينە، كوركەم شىعارما بول­عاننان كەيىن ۇمىتسىزدىكپەن اياق­تالمايدى. تۇرار رىس­قۇلوۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ ءپروتوتيپى مۇندا دا بار. ول اكەسىنىڭ اتى قوبىزشى نا­زارمەن اتتاس تۇرسىنعالي نا­زاروۆ. جا­زۋ­شى اشتىققا ۇشى­راعانداردى قۇتقارۋعا كەلگەن نا­زا­روۆتىڭ ءوز جۇرتىندا قانداي قار­سىلىقتارعا ۇشىراعانىن دا جاسىر­ماي جازادى. بىراق ول تاكەندەي تارلان قا­لامگەردىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن ىشكى ارمانىنان تۋعان تۇلعا. سون­دىقتان دا ەڭىرەپ ءجۇرىپ ولگەن ەر نوعايبايدىڭ ورنىن تولتىرۋعا كەلگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات رەتىندە مىنانداي كەپتى باستان كەشەدى-ءدۇر:

«– ەرتەڭنەن باستاپ قوعامدىق كوجە ۇيىم­داستىرۋ كەرەك. وعان شەيىن جۇرەك جالعاي تۇرۋ ءۇشىن جان باسىنا ءۇش ءجۇز گرامنان استىق بەرۋ كەرەك، – دەدى. – تۇ­قىم قوردىڭ ءبىر قاداعى ءۇشىن بەس جىل بە­رەدى، – دەدى بيمەندە. – ەي، باسقارما تۇر­عاندا سەنىڭ اۋزىڭ نەگە قىشي بەرەدى، – دەدى الياكپار دۇڭك ەتكىزىپ. – تۇقىم قور­عا ەسەپشىنىڭ جانى اشيدى-داعى، – دەدى بيمەندە. – جولداس باستىق، ءسىز نە ايتاسىز؟! – دەدى تۇرسىنعالي نازاروۆ كورنەۋ كەكەسىندى كەسكىنمەن. – اۋداندىق ساياسي بولىمىنە سەنەمىز عوي، – دەدى ورىنباسار. – تەك، اۋىزشا ىس­تەت­پەي، ءىز-ءمىز قالدىرساڭىز جاقسى بو­لار ەدى. تۇرسىنعالي نازاروۆ ويلانباستان: – تۇقىم قوردان قانشا استىق العانىن حاتتاپ، اكت جاساۋ كەرەك. قوعامدىق كوجە دە سول جول­مەن ىسكە اسىرىلادى، – دەدى. قو­عامدىق كوجەنىڭ قازانشىسى بو­لىپ نازار بەلگىلەندى. ارينە، نا­زاروۆ تۇر­سىنعالي ەمەس، كادىمگى قوبىزشى نازار. اشتار ەسىن جيناي باستادى».

ءسويتىپ «قاراتاۋ» پوۆەسىندە كە­ڭەس وكىمەتى قازاق حالقىن ءوزى ۇرىن­دىرعان اشتىقتان ءوزى قۇت­قارادى. اشتىقتان ەسى اۋعان اڭ­قاۋ حالىق تا سوعان بالاداي سە­نەدى. بۇل سيۋجەت شىعارمادا: «شاۋ­كە حات تاسۋشى بولدى. كۇنى بوي­عى قىدىرىستان شارشاعان ءىنى­سىن نەسىبەلى تاڭەرتەڭ تەربەپ، شاي­قاپ وياتادى. «اش، ۇيقىم، اش! كەت، ۇيقىم، كەت!». وسى جولدار­دى وقىعاندا جازۋشى ولگەن-تىرىل­گەن كەيىپكەرلەرىن تۇگەل وسىلاي تەربەتىپ وياتقىسى كەلگەندەي كورى­نەدى. سەن دە سونى ىشىڭە وكسىك تى­عىلىپ ءۇنسىز قايتالاي بەرەتىن سەكىلدەنەسىڭ. «اش، ۇيقىم، اش! كەت، ۇيقىم، كەت!»...

ماقالامدى مىنە، مەن دە وسىلاي اياقتاعىم كەلىپ وتىر. بىراق پوۆەستىڭ ەكىنشى جارتىسىن قايدا سىيعىزارىمدى بىلمەيمىن. ول جار­تىسىنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن ايت­قىم دا كەلمەيدى. ەگەر كەرەك بول­سا، وقىرمان ءوزى تاۋىپ الار دە­گەن ويدامىن. ءبىر عانا ايتارىم، شىعارمانىڭ سول جارتىسىن­دا شاۋكە جاڭا تۇرمىسقا تۇياق ىلىكتىرەدى. پوۆەست وسىلايشا «ەكى قىز ەكى جاقتا. شاۋكە ورتادا. ۇشەۋى دە جەتىم» دەپ اياقتالادى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ ۇلتىمىز جەتىم قالىپتى. جەتىم قالعان ۇلتىمىزدى كەڭەس وكىمەتى اسىراپ الىپتى...

كوشەدە قاي زامانعى ەكەنى بەل­گىسىز، ىرىك-شىرىك ءبىر ءداۋ قارا تومار جاتاتىن. ۇستىندە جاسى قانشاعا كەلگەنى بەلگىسىز، بەتى بۇجىر-بۇ­جىر ءبىر ءداۋ قارا كەمپىر وتىراتىن. تومار-كەمپىر قولىنداعى تايا­عىمەن جەردى نىعارلاي شۇقىعاندا، تۋرا جەلكەمنەن نۇقىعانداي ەڭكە­يىپ كەتەتىنمىن.

جۇسىپبەك قورعاسبەك