«ال ەكىنشى باقىتىم...»

حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىل­باەۆ: «مۇقاعالي – قازاق پوەزيا­سىنىڭ ۇزاق ساعىنىپ كورگەن اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى. ول – شىن مانىندەگى ۇلتتىق قۇبىلىس. بۇگىنگىدەگى قازاق رۋحى الدىڭ-كۇل­­دىڭ تىرشىلىكتەن جالىعىپ كەت­­­كەندە مۇقاعالي جىرلارىنا ۇڭى­لە­دى. ونىڭ، مەيلىنشە تابيعي شۋ­ماقتارىنان جانىنا داۋا تابادى. ونىڭ ءۇنسىز جىمي­عانىنا دا حالىق جادىراپ، «قاعار­جىپ ءۇنسىز جىلاعانىنان» دا حالىق تەبىرەنگەندەي، حالىق كۇڭىرەن­گەن­دەي بولادى. ول حالىق بولمىسىمەن بىرگە قايناسىپ كەتكەن ۇلى تۇلعا»، دەپ جازادى («قازاق ادەبيەتى»، 2011 جىل، 22 شىلدە). كوكوراي كوكتەم كەلگەن شاقتا، انتەك ء«سۇيىسىپ وتىرعان كەپتەرلەر» كوزىمىزگە تۇسكەندە، كوز ۇشىندا كوك بەلدە تۇيىسكەن كوك پەن جەردىڭ اراسىندا «اسپان استى، جەر ءۇستى، ويحوي، نەتكەن كوكپەڭبەك!»، دەپ شاتتانا جىميۋشى ەدىك. ونىڭ جاڭعىرعان جاڭارعان جىرلارى «سەن مەنىڭ، جۇرەگىمنىڭ جۇرەگىسىڭ» دەپ ساعىنعان جانداردىڭ جۇرەگى بو­لىپ ءۇن قاتادى. وسى رەتتە اقىننىڭ ادەبي تىلگە قوسقان وزىندىك ۇلەسى جايىندا، سۋرەتكەر ءتىلىنىڭ بايلىعى تۋراسىندا كەيبىر دەرەكتەردى سانامالاپ كورگەن ەدىك. «مۇقاعالي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋدىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بايىنقول قالي ۇلى ءىرى قالامگەرلەر ءتىلىنىڭ سوزدىگىن جاساۋ – بىلگەن ادامعا تەك قاجىرلى ەڭبەكتىڭ عانا ەمەس، ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن ايتادى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، مۇقاعالي تىلىندە ءجيى قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ ءبىرى – كومەكشى ەتىستىكتەر. ماسەلەن، «تۇر» ەتىستىگى كومەكشى ەتىستىك رەتىندە 978 رەت قولدانىلسا، نەگىزگى ەتىستىك رەتىندە 735 رەت، «قال» ەتىستىگى كومەكشى ەتىستىك رەتىندە 548 رەت قولدانىلسا، نەگىزگى ەتىستىك رەتىندە نەبارى 352 رەت قولدانىلعان. ال ماقتان ءسوزى مۇقاعاليدا 33 رەت قولدانىپتى. ء«وز جەتىستىگىن اسىرا ايتىپ مارقايۋ، ءوزىن-ءوزى دارىپتەۋ» ماعىناسىنا ساياتىن بۇل ءسوزدىڭ اۋىسپالى، بەينەلى ماعىنالارداعى ءبوس (10 رەت)، لەپىر (5)، كوپىر (2) ءتارىزدى سىڭارلارى دا اقىن جىرلارىندا اراگىدىك كەزدەسەدى. ءمان-ماعىنالارى ۇندەس ءتاڭىر (92 رەت)، قۇداي (85)، قۇدىرەت (69)، يەم (45)، اللا (41)، جاراتقان (15)، جاساعان (6)، جاراتۋشى (5)، تاعالا (1) سوزدەرى سىندى قولدانىستار لەكسيكالىق نۇسقالار مەن سينونيم سوزدەر قاتارىندا كوپتەپ ۇشىراسادى.

«سوزدىك جاساۋدىڭ ناتيجە­سىن­دە مۇقاعالي اقىن ءوز شىعار­ما­لارىندا 13.348 ءسوز، 5.035 تۇراق­تى تىركەس قولدانىپ، ولاردى 21.453 ماعىنادا جۇمساعاندىعى انىقتالدى. وسى ۇشەۋىن قوسساق، مۇقاعاليدىڭ ءتىل بايلىعى 39.836 تىلدىك بىرلىك بولىپ شىعادى. ولاردىڭ قانداي ءسوز، قانداي تۇراقتى تىركەس، قانداي ماعىنالار ەكەنىن وقىرمان قاۋىمنىڭ وزدەرى-اق سوزدىكتەن تاۋىپ، بىلە الادى. بۇل تۇرعىدان ءبىز ءوز مىندەتىمىزدى ابىرويمەن ورىنداپ شىقتىق دەپ ويلايمىز»، دەيدى بايىنقول قالي ۇلى.

ىزدەنىس ۇستىندە ءدال وسى اق­پان­داعى اقىن كۇندەلىگىنە كوز جۇگىرتكەن ەدىك، «ادامزات جانى قاتىگەز تارتسا تارتا بەرسىن، قايتسە دە ءبىر پاراساتتى ادام قالادى. ول – اقىن. اقىرعى ءسوز سونىكى»، دەپ مۇڭى مەن قۋانىشىن قاتار قاعازعا ءتۇسىرىپتى. كەيدە ك ۇلىمدەگەن، كەيدە تۇڭىلگەن اقىن جانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سان مىڭداعان جۇرەكتەرگە ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ كەلەدى. اقىرعى ءسوزدى اقىنعا بەرەلىك.