بوتاي مادەنيەتى – ەلىمىز اۋماعىندا ەنەوليت (ەنەو – مىس، ليتوس – تاس)، ياعني مىستاس داۋىرىنە جاتاتىن بىردەن-ءبىر ەسكەرتكىش. ورنالاسقان اۋماعى – سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسى، ايىرتاۋ اۋدانى قازان اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى نيكولسكوە ەلدى مەكەنىنەن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي ءبىرجارىم شاقىرىم جەردە. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا،  سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدارى وسى قونىسقا جاقىن جەردە اعىپ جاتقان يمان-بورلىق وزەنىنىڭ جاعاسىندا ويناپ جۇرگەن بالالار سۇيەكتەن، تاستان جانە بالشىقتان جاسالعان بۇيىمداردى تاۋىپ الادى. ەجەلگى داۋىرگە جاتاتىن بۇل دۇنيەلەردى جەرگىلىكتى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەسلامبەك زاكاريا ۇلى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا تاپسىرادى. ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ كوكشەتاۋ مۇراجايىنان اتالعان جادىگەرلەردى كورگەن قىزىلجار پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمى ۆ.زايبەرت دەرەۋ ات باسىن بوتايعا بۇرىپ، ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرادى. ناتيجەسىندە، دۇنيەجۇزىلىك ارحەولوگيا تاريحىنا جاڭا بەتبۇرىس جاسالدى.

قونىسقا العاش رەت 1980 جىلى قازبا جۇمىسى جۇرگىزىلدى.

– وسى ۋاقىتقا دەيىن بارلىعى 15 مىڭ شارشى مەتر اۋماق­تىڭ مادەني قاباتى ارشىلدى، – دەيدى «بوتاي» كىتابىنىڭ اۆتورى، اتاق­تى ارحەولوگ ۆيكتور فەدوريۆيچ. سونداي-اق سوڭعى جىلدارى قونىسقا قار­قىندى قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە ەكەن. اتاپ ايتقاندا، 2017 جىلى 570 شارشى مەتر، 2018 جىلى 224 شارشى مەتر اۋماق توپىراقتان تازارتىلىپ، سەگىزبۇرىشتى جازدىق باسپانا جانە ادام قاڭقاسى، سونىمەن قاتار تاستان، سۇيەكتەن جاسالعان 1000-عا جۋىق ارتەفاكت تابىلسا، 2019 جىلى 312 شارشى مەتر اۋماققا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، التى جانە جەتىبۇرىشتى قۇرىلىس قاڭقاسى انىق­تالىپتى. بۇلاردىڭ شۇڭقىرلىق تەرەڭدىگى قازىرگى جەر قىرتىسىنان 90-110 مەتر، بولمەلەردىڭ اۋماعى 50-60 شارشى مەتر ەكەنى انىقتالعان.

سونىمەن قاتار وسى جىلدارى سىيىم­دىلىعى 0،2-0،3 جانە 20-39 ليتر بولاتىن قىش ىدىستار جانە 200 مىڭنان استام ءارتۇرلى ارتەفاكتى تابىلسا، وسىلاردىڭ 80 پايىزى – تاس قۇرالدار. جىلقىنىڭ استىڭعى جاق سۇيەگىنەن جاسالعان قول وراقتار مەن شاعىن شالعىلار، اعاش وڭدەيتىن ۇسكىلەر، كيىم تىگەتىن تەبەن ينەلەر، تەرى سىلاتىن قىرعىشتار جانە 44 دانا ويۋ بادىزدەلگەن بۇيىمدار تابىلعان ەكەن.

 * * *

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقا­لاسىندا: «ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىن­دەگى ەنەوليت داۋىرىنە تيەسىلى بوتاي قونىسىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدەدى» دەسە،  بوتاي مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىعى جايلى ارحەولوگ ۆ.زايبەرتتىڭ تۇجىرىمداماسىندا: «بوتاي قونىسى ورتالىق ازيا دالاسىندا جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدىڭ ەڭ العاشقى ارحەولوگيالىق دالەلى ىسپەتتەس. سونىمەن قاتار قونىستان تابىلعان كەراميكالىق ىدىستاردان ليپيد پەن ءسۇت مايلارىنىڭ قالدىقتارى تابىلۋى – مۇندا جايى­لىم­­دىق جىلقى شارۋاشىلىعى بولعاندى­عىنىڭ ءبىر دالەلى. ياعني ب.ز.د. IV مىڭ جىلدىقتا قازاق دالاسىندا جىلقى قول­عا ۇيرەتىلىپ، قىمىز دايىندالدى. سو­نىمەن قاتار بوتايلىقتار قولا داۋىرىنە دەيىن ەكى مىڭ جىل بۇرىن مىس قۇرال-سايمانداردى پايدالاندى. ولاردا سۋرەت­شىلىك، زەرگەرلىك ونەرى ەرەكشە دامىدى. كەيبىر ارتەفاكتىلەردىڭ جاسالۋ شەبەرلىگى تاڭعالدىرادى. بۇل مادەنيەت سوڭعى التى مىڭ جىل ىشىندە، اندرونوۆ، ساق-سارمات، قاڭلى، تۇرىك-قىپشاق، ت.ب. ەۋرازيالىق دالا­لىق مادەنيەتتەر ارقىلى جۇيەلى دامىپ، ولاردىڭ تاريحي-مادەني، ەتنوستىق، انترو­پولوگيالىق ەرەكشەلىگىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، قازىرگى تۇرىك ەتنوسىنا قوسىلدى»، دەيدى.

 * * *

وسى ورايدا، ايتپاعىمىز جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ ەلەۋلى كور­سەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ كوشپەلى شارۋا­شىلىق پەن دالا وركەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالا­دى. قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ تۇرمىستا ماڭىزى زور.  ول – ەت جانە قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، اربا-شاناعا جەگۋ، جاۋىنگەرلىك جانە سا­يىس ونەرىنە باعىتتالىپ وسىرىلگەن.

ەۋروپالىق عالىمداردىڭ  زەرتتەۋىنە  قارا­عاندا، ادام بالاسى جىلقىنى قولعا ۇيرەت­كەنىنە 5500 جىلدان اسىپتى. ور­كەنيەت تاريحىندا جىلقىلار ال­عاش رەت قازىرگى ۋكراينا توپىراعىندا قولعا ۇي­­رە­تىلدى دەگەن تۇجىرىم بولعان ەدى. الاي­­دا سوڭعى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىن­دى­­سى وركەنيەتتىڭ ازيادان باستالعانىن دالەلدەدى.

 اعىلشىن زەرتتەۋشىسى  كيمبەرلەي بروۋن «لوس انجەلەس تايمس» گازەتىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، Horse اتتى جۋر­نالعا جازعان ەڭبەگىندە، جىلقى ت ۇلىگى ەۋروپالىقتار ويلاعاننان كوپ بۇرىن ازيادا قولعا ۇيرەتىلگەنىن مەڭزەگەن. 

اعىلشىن زەرتتەۋشىسىنىڭ پىكىرى بوتاي قونىسى ماڭىنا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى بارىسىندا دالەلىن تاپتى. اتالعان ارحەولوگيالىق جاڭالىقتىڭ قۇندىلىعى جايلى ەۋرو­پالىق National Geographic News اتتى عىلىمي باسىلىم: «قازىرگى كۇنى قازاق­ستان دەپ اتالاتىن ەلدىڭ جەرىن مەكەندەگەن دالالىق ولكە تۇر­عىندارى العاشقى بولىپ جىلقىعا ءمىنىپ، ونىڭ ءسۇتىن ىشكەن...» دەگەن بايلام جاسادى.

باسىلىمنىڭ بۇلاي ءتۇيىن جاسا­ۋىنا سەبەپ بولعان دۇنيە: بوتايداعى قازبادان تابىلعان جىلقىلاردىڭ تىستەرى مۇجىلگەن ءارى وعان سىزات تۇسكەن. وسىعان قاراپ عالىمدار، جىلقىنىڭ مىنىسكە پايدالانىلعانىن، اۋىزدىقتالعانىن انىقتاپ وتىر. سونىمەن قاتار جەر استىنان تابىلعان ىدىستاردىڭ تۇبىندە كەپكەن قىمىز قالدىقتارىنىڭ ءىزى قالعان.

وسى دالەل-دەرەكتەردى نەگىزگە العان اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىنداعى حارتۋيك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى داۆيد انتوني: «ەگەر بوتايلىقتار بيەنى ساۋىپ، ءسۇتىن پايدالانعان بولسا، بۇل جىلقىلار جابايى ەمەس، ياعني قول­عا ۇيرەتىلگەن جانۋارلار» دەپ ءتۇيىن ءسوزىن ايتقان. سونداي-اق بوتاي قونىسى ماڭىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىس­تا­رىن جۇرگىزگەن ۇلىبريتانيالىق جەتەك­شى عالىم، ەكسەتەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىز­مەتكەرى الان وۋترام: «بىزدەر تاپقان جاڭا­لىقتان تۇيگەنىمىز، بايىرعى ادامدار ءبىز وي­لاعاننان دا ونەرتاپقىش ەكەنىن كورىپ وتىرمىز»، دەيدى.

قىسقاسى، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 3600-3700 جىل بۇرىن ەنەوليت داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بوتايلىقتار ەسىلدىڭ جاعاسىن مەكەن­دەپ، جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ونىڭ ەتىن تۇتىنىپ، قىمىزىن ءىشىپ كۇنەلت­كەن. زەرت­تەۋشىلەر وسىنداعى جىلقى سۇيە­­گىنىڭ ءبىر جەرگە اسا كوپ مولشەردە شوعىر­لان­عانىنا قاراپ، بوتايلىقتار جىلقى مالىن بۋدانداستىرۋدى دا مەڭ­گەردى دەگەن وقشاۋ تۇجىرىم جاسايدى.

سول سەكىلدى فرانتسۋزدىڭ اتاقتى شى­عىس­تانۋشى عالىمى، اكادەميك رەنە گرۋسسە ءوزىنىڭ «دالا يمپەرياسى» اتتى ەڭبەگىندە «ەڭ العاش جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتۋشىلەر كوشپەندىلەر بولعان» دەي وتىرىپ: «سايىن دالا – جىلقىنىڭ وتا­نى. دالالىقتار جاراتىلىسىنان ات قۇلاعىندا ويناعان ساربازدار ءھام ات ابزەلدەرىن ويلاپ تابۋشىلار دا وسىلار...» دەيدى. 

ياعني ەجەلگى داۋىردە جىلقى ت ۇلى­گىنىڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قول­عا ۇيرەتىلگەنى بۇل مالدىڭ ەرەكشە قاستەر­لەنىپ، ءومىر ءسۇرۋ جورالعىسىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىنە اينالعانىن كورسەتەدى. ءتىپتى قازاق حالقى ءالى كۇنگە دەيىن جىلقىنىڭ ءسۇ­تىن قىمىز رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانى – قا­زاق دالاسىندا سوناۋ ەجەلگى داۋىردەن بەرى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر­دىڭ ايعاعى.

ادامداردىڭ جىلقى مالىن قولعا ۇي­رەت­كەنى ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە ونى كو­لىك قۇرالى رەتىندە تۇتىنعانى تاريحي ماڭىزدى. سەبەبى ادامدار جىلقىنى ەرتتەپ مىنگەننەن باستاپ ادامزات تاريحىندا ۇل­كەن سىلكىنىس جاسالدى. قازىرگى تەحنيكا ءداۋى­رى وركەندەگەن زاماننىڭ وزىندە جىلقى ت ۇلىگى تاريحي، شارۋاشىلىق ماڭىزىن جوعالتقان جوق.