توقىعاننان وقىعاندار كەم بە؟

ء«تىل تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، «تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى»، «قىلىش جاراسى بىتەدى، ءتىل جاراسى بىتپەيدى»، دەپتى بۇرىنعى جاقسىلار. بۇگىنگى شۇبار تىلدىلەر، سول ءتىلدىڭ تاستى تەسىپ، باستى جاراتىنىن، ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە جەتەتىنىن، قىلىش تيگەن جەر ءارى كەتسە تىرتىق بولىپ قالاتىنىن، ءسوز جاراسى ۇرپاعىنا تاڭبا ەكەنىن ۇقپايتىن دا، بىقپايتىن دا سەكىلدى. ءتىپتى ولار تۋ تىككەنىمىزگە بيىل ءۇش ون جىلدىق بولاتىنىن: قىزمەتتىڭ بۋىمەن، داۋلەتتىڭ ءسان-سالتاناتىمەن، كوتەرمەلەۋدىڭ دۋمانىمەن، ءوزىم بىلەمىن كەۋدەمەن بىلمەي قالعان با دەيمىن؟ اناۋ بودان كەزدىڭ وزىندە ءتىلىن، ونەرىن ءپىر تۇتقان قازاقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىنە تامسانعان الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىلىمپازدار، ولاردىڭ دەموسفەندەرى مەن تسيتسەروندارى – تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر دەپ باعالاعانىن تاريحتان ءبىلىپ، بابالارى­مىزدىڭ وسال ەمەستىگىنە مارقايساڭ، بۇگىنگى كەيبىر جەتەسىزدىكتى كورگەننەن كەيىن بە ەكەن، يتاليالىق ساياحاتشى رەناليۋ گاسپيرين­نىڭ: «مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم. ول – قازاقتار» دەگەنىن وقىعاندا، كوڭىلىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلادى. اۋىر ءسوز – سۇيەكتەن ءوتىپ، جۇرەكتى شاباقتايدى. شىركىن، جالعان ءسوزدىڭ دە، جالپاقتاۋدىڭ دا، كوپىرتۋدىڭ دە، كولگىرسۋدىڭ دە كوكەسىن كورسەتىپ جۇرگەندەر الداعى ءسوزدى ءتۇيسىنىپ، نامىستارى ويانسا، قانە. الدە كەيبىرەۋلەر ءۇشىن «قايران ءتىل، قايران ءسوز، نادانعا قور بولىپ» (اباي) قالا بەرە مە؟

ءتىل تاعدىرىنىڭ بۇلاي كوكپارعا تۇسۋىنە وزگە ەمەس، ءوزىمىز كىنالىمىز.تىلىڭدە سويلەمە دەگەن كىم بار؟ باسقالار يىقتان باسىپ تۇر دەي الامىز با، جوق. ول كەزەڭ كەلمەسكە كەتتى. اتالار اڭساعان كۇنگە جەتكەندە، شەشەندىكتىڭ بيىگىنەن سويلەپ، كەزى كەلگەندە داۋدى دا، جاۋدى دا ەكى اۋىز سوزبەن توقتاتقان، تەلى مەن تەنتەكتى تىرپ ەتكىزبەگەن سول اقىلماندار ءتىلىنىڭ ءتىلىم-ءتىلىمىن شىعارىپ، قۇدىرەتىن ۇقپايىن بالدىر-باتپاق، جاساندى سالدىرلاعان ساقاۋلاردىڭ، كەلبەتىنە قاراساڭ ءبىر كەمەلدەي، سوزىنە زەر سالساڭ ءتىلى جاڭا شىققان بالاداي بىلدىر-شۇلدىرلەردىڭ قۇنسىز «قۇرالىنا» اينالدىرىپ بارا جاتقانىمىز ۇلتقا سىن بولىپ تۇرعانى اقيقات. ءبىر قاراساڭ، ءتىل قاراپايىم حالىققا قانا كەرەكتەي كورىنەدى. تىزگىن ۇستاعاندار، سول ماڭدا جۇرگەندەر كوش جۇرە تۇزەلەدىمەن كەلە جاتقانداي. ساناسى قىزىل يدەولوگيادان ادا دەپ جۇرگەن تاۋەلسىز ەلدىڭ ءبىر شوعىر جاستارى سول ەسكى سارىننىڭ سوقپاعىندا قالىپ بارا جاتقانداي.

مەملەكەتتىك ءتىل ەل تىلىنە، جالپى جۇرت تىلىنە جەتكىزۋدى ەلباسى ن. نازارباەۆ كەزىندە اشىنا ايتىپ، ەستىر قۇلاققا جەتكىزگەنى بار. بىراق ول دا جەتەگە جەتە قويمادى. ەسكى جولمەن ءالى سالىپ ۇرىپ كەلەدى. ولارعا ەلىكتەگەندەر دە قالار ەمەس. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ: «ماسەلە –نيەتتە. نيەتتىڭ دۇرىس بولۋى قازاق ءتىلىن مەڭگەرگىسى كەلەتىن ادامدارعا دا، وسى ماقساتقا جەتۋگە جاعداي جاسايتىن ۇكىمەتكە دە بايلانىستى»، دەدى. ەندەشە، وسى ۇدەدەن قالاي شىعۋعا بولادى؟

بىرىنشىدەن، مەكتەپتەگى، اسىرەسە، ورىس مەك­تەبىن­­دەگى قازاق تىلىنە جەتە ءمان بەرۋ كەرەك. ەكىن­شى، وقۋ­لىقتاعى ولقىلىقتاردى وڭالتۋ­عا ءتيىس­تىمىز. جاڭا زامانعا، وركەنيەتتى ەلگە ەلىك­تەي­­مىز دەپ جۇيەسى بار دۇنيەنى جۇندەي ءتۇتىپ، ۇي­پا-تۇي­پا­سىن شىعاردىق. ساۋاتسىز قال­عان حا­لىقت­ىڭ ساۋاتىن اشاتىنداي «ساۋات اشۋ» كى­تاپسى­ماعىن تىقپالاپ ەدىك، شيكىلىگى شىق­تى. باي­تۇر­سىن­ ۇلىنىڭ «الىپپەسىنە» قايتا بەت بۇر­دىق. بۇ­عان شۇكىر دەيىك. جالپى، بۇرىنعى شىن زيا­لى­لار جازعان وقۋلىقتاردى ساراپتان وتكى­زىپ، جاق­سى­سىن «الىپپەدەي» قايتا ورالتۋدىڭ پاي­داسى بول­ماسا، زيانى جوق سەكىلدى. ول وقۋلىق­تاردىڭ ءتىلى جاتىق، كەلتىرىلگەن مىسالدار تۇسىن­ۋگە، جات­­تاۋعا وتە ىڭعايلى ەدى. وسى كۇنگى وقۋ­لىق­تار­­دى بالا، اتا-انا عانا ەمەس، كەيدە مۇعا­لىم­دەر­­­دىڭ وزدەرى دە تۇسىنە بەرمەيتىنى ايتىلۋداي اي­­تى­ل­ىپ كەلەدى. وسى كەسەل نەدەن شىعادى، كوپ جاع­­­داي­دا بالا جايى سىرتتا قالىپ، وقۋلىق جازىپ اۆ­تور اتانۋعا، ءسويتىپ، ابىرويعا كەنەلۋگە، تابىس تابۋ­عا ورىنسىز ۇمتىلۋدان. بۇل تىيىلماسا، ۇر­­پاق­تار ارا­سىنداعى ساۋاتسىزدىق بەلەڭ الا بەرەدى.

ءۇشىنشى، كەڭەس كەزىندەگىدەي، جوعارى وقۋ ورىن­دارىنىڭ، وزگە دە ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ بارىن­دە مەملەكەتتىك ءتىلدى جۇيەلى وقىتۋ قاجەت­تىگى تۋىنداپ وتىر. بۇل بارلىق جاستاردىڭ مەكتەپتەن كەيىن دە قازاق ءتىلى جۇرەتىنىن ءبىلىپ وتىراتىنىنا جول اشار ەدى.

سونىمەن، وقىماعانمەن توقىعانى مول بابا­لارى­مىزدىڭ ءتىلىن قۇرمەتتەۋى، تۇنىق ويى تۋرالى باس­قالار ءسۇيسىنىپ جازىپ كەتسە، وقىعانى كوپ بۇگىن­گى ۇرپاعىنىڭ ءتىل سۇيىقتىعىنا كۇيىنگەنىن اڭ­عار­تىپ، از-كەم وي ايتتىق. «ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن بىلمەگەن كىسى – كوش باسىن دا الىپ جۇرە المايدى» بۇل ارىسىمىز ءاليحان بوكەي­حاننىڭ ءسوزى. وسىنى بيلىكتەگى ازاماتتار، حالىق قالاعان قالاۋلىلار ساناسىنا قاراۋىل ەتىپ ۇستاسا، قالىڭ قاۋىم جاندارىنان تابىلارى حاق.