ماسەلەن، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق قور­عانىس ۋنيۆەرسيتەتى 16 عىلىمي جوبا بويىنشا جۇمىستى اياقتاپ قالىپ­تى. تيىسىنشە وتاندىق قورعانىس كاسىپورىن­دارى مەن الەۋەتتى ۆە­دوم­ستۆولار سول ازىرلەمەلەردىڭ نا­تي­­جەلەرىنە قىزىعۋ­شىلىق تانى­تىپ وتىر. جوبالار گرانت­تىق جانە باع­دارلامالىق نىسانالى قارجى­لان­دىرۋ كونكۋرسى شەڭ­بەرىندە ورىندالدى. ولار عىلىمي تەو­ريالىق زەرت­تەۋلەر مەن تاجىريبەلىك ازىر­لە­مە­لەردى ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان. زەرت­­­تەۋ ناتيجەلەرىن بارلىق الەۋەتتى ۆەدومستۆونىڭ مۇددەسىندە پايدالانۋ جانە ەلىمىزدىڭ قورعانىس ونەركاسىبى كەشەنى كاسىپورىندارىندا ىسكە اسىرۋ كوزدەلۋدە.

ايگىلى عالىم ا.ەينشتەين ء«ۇشىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قانداي قارۋ­مەن سوعىساتىندارىن بىلمەيمىن، بىراق تورتىنشىسىندە تاياقپەن، تاسپەن شايقا­سادى» دەگەن بولاتىن. عالىم ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ وزىندە عىلىم مەن تەحني­كانىڭ قانشالىقتى دامىعانىن قاپەر­گە الىپ وتىرعان سياقتى. ءتىپتى يادرو­لىق قارۋدى قول­دانعان جاعداي­داعى سوعىستىڭ سالدارىن دا مەڭزەگەن بولۋى مۇمكىن. 

قازىرگى الەم ادامزات­تى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن قول­دانۋدان  قاي­مىعادى. سەبەبى، ونداي سوعىستا جەڭىم­پازدىڭ بولۋى – ەكى­تالاي. سون­دىقتان ازىرگە جەرگىلىكتى قاق­تى­عىس­تاردا قارۋدىڭ ءسال دە بولسا جەڭىل تۇرلەرى قولدانىلىپ كە­لەدى. ماسەلەن، وتكەن جىلى 44 كۇنگە سوزىلعان تاۋلى قاراباق شاي­قاسىندا تۇركيانىڭ Bayraktar TB2 ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارى (ۇۇا) ناعىز «جۇلدىزعا» اينالعان بولاتىن.

وسىلايشا، سيرياداعى، ليۆيا­داعى، كۇنى كەشەگى تاۋلى قاراباقتاعى جانجالداردا ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن قولدانۋ تاجىريبەسى ەلىمىزدە جەكە ۇۇا-نى ازىرلەۋ قاجەت ەكەنىن دالەل­دەدى. قازاقستاندىق اسكەري عا­لىم­دار بارلاۋشى درونداردى عانا ەمەس، سونداي-اق سوققى بەرۋشى ۇش­قىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن دا بروندى تەحنيكاعا جانە قارسىلاستىڭ ادام كۇشىنە قارسى ءتيىمدى قارۋ رەتىن­دە پاي­دالانۋعا تالداۋ جۇرگىزدى. ءسوي­تىپ، عالىمدارىمىز «شاعالا» دەپ اتالعان بارلاۋ ۇشقىشسىز ۇشۋ اپ­پاراتىنىڭ تاجىريبەلىك ۇلگى­سىن ازىرلەدى. ول بايلانىس ارناسىن قور­عاۋدىڭ باعدارلامالىق-اپ­پارات­تىق قۇرالىمەن، ۇشقىشسىز ۇشۋ اپ­پاراتى مەن باسقارۋ جۇيەسى ارا­سىن­داعى قورعالعان بايلانىستىڭ جە­كە كريپتوگرافيالىق حاتتاماسىمەن، تىكە­لەي جانە كەرى قورعاۋ ار­قىلى جاسا­لىپ كەپىلدەندىرىلگەن قۇ­پيا كىلتپەن جاراقتاندىرىلعان. وسىنىڭ بارلىعى – اسكەري عالىم­دارىمىزدىڭ ازىرلە­مە­لەرى.

الداعى ۋاقىتتا تاجىريبەلىك مودەل زاۋىتتاعى جانە پوليگون­دار­داعى سى­ناقتار كەزەڭىنەن وتە­دى. عىلىمي جۇمىس ناتيجەلەرى پاتەنت­تەلىپ، تاجى­ري­بە­لىك اسكەري پايدالانۋ اياقتال­عان سوڭ بارلىق جۇمىس قور­عانىس ونە­ر­كاسىبى كەشەنىنە بەرىلەتىن بولادى. «شاعالانى» سەريا­لىق شىعارۋ ءۇشىن وتاندىق قورعانىس ونەركاسىبى كە­شە­نىنىڭ مۇم­كىندىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قارۋلى كۇشتەردىڭ وقۋ ورىندارىندا جانە بولىمدەرىندە ەنگىزۋ ءۇشىن تەح­نيك ماماندار مەن وپەراتورلارعا قىز­مەت كورسەتۋ جانە ولاردى وقىتۋ باعدار­لامالارى، سونداي-اق ۇۇا وپە­را­­ت­ور­لارىن جاۋىنگەرلىك دايارلاۋ كۋرسى ازىرلەندى. اتالعان اپپارات­تار ون­دىرىسكە ەنگىزىلگەن جاعدايدا ولار­دىڭ قۇنى شەتەلدىك انالوگتاردان الدە­قايدا ارزان بولماق.

وتاندىق ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپارات بارلاۋ-وق اتۋ (سوققى بەرۋ) كەشەنى ەلە­مەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولا الا­دى. ولاردى قول­دانۋ بويىنشا ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جۇرگىزىلدى. الەمدىك تاجىريبە كور­سەتكەندەي، بارلاۋ، باسقارۋ جانە وق اتۋ ارقىلى زاقىمداۋ قۇرالدارى ۇي­لەس­تىرىلگەن دالدىگى جوعارى قارۋ انا­عۇرلىم ءتيىمدى. ازىرلەۋ شەڭبەرىندە اسكەري عالىمدار وتاندىق قورعانىس ونەر­كاسىبى كەشەنىنىڭ الەۋەتىن پاي­دا­لانا وتىرىپ، جەكە بارلاۋ-سوققى بەرۋ كەشەنىن جاساۋ بويىنشا بىرقاتار ناق­تى ۇسىنىستار ەنگىزدى.

جالپى، ەل اسكەرى ۇشقىشسىز ۇشا­­تىن اپپاراتتارمەن 2013 جىلدان باس­تاپ جابدىقتالىپ كەلەدى. بۇگىندە وتا­نىمىزدا وسىنداي وندا­عان كەشەن بار. ال 2017 جىلدان بەرى قازاقستاندا حالىقارالىق ارميا ويىندارىنىڭ شەڭبەرىندە وسى اپپا­راتتاردىڭ ەسەپ­تىك توپتارىنىڭ اراسىندا سايىس ۇيىم­داستىرىلىپ، وتانداستارىمىز ۇدايى توپ جارىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.

وتاندىق عالىمدارىمىز وسىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. ارميانى تسيفر­­لاندىرۋ شەڭبەرىندە ارنايى ماق­سات­تاعى گەواقپاراتتىق پلاتفورما ازىر­لەندى. بۇل جوبا سپۋتنيكتەردى، قاعاز­داعى جانە ەلەكتروندى كارتالاردى قوسا العاندا، ءارتۇرلى دە­رەك­كوزدەردەن اق­پاراتتى جيناۋعا مۇم­كىندىك بەرەتىن قام­­تاماسىز ەتۋ باعدارلاماسى بولىپ سانالادى. باعدارلاما اقپاراتتى تولىق­تىرىپ، ونى جاڭارتا الادى جانە تسيفرلى فورماتتان 3D-عا اۋىستىرادى. وسى­لايشا اسكەردىڭ ۇتقىرلىعىن جانە كومانديرلەر مەن شتابتاردىڭ شەشىم قابىلداۋ جەدەلدىگىن ارتتىرا تۇسەدى. گەواقپاراتتىق جۇيە قارۋ­لى كۇش­تەر ءۇشىن دە، ەلدىڭ باسقا دا الەۋەت­تى قۇرى­لىمدارى ءۇشىن دە پايدالى.

گرانتتىق جانە باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ اياسىندا ىرگە قالاعان ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەر­سيتە­تىنىڭ تەحنوپاركىندە تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن ەكى زەرتحانا (3D پروتوتيپتەۋ زەرتحاناسى جانە ءادديتيۆتى ءوندىرىس زەرتحاناسى) جانە تاجىريبەلىك ينجينيرينگتىڭ اسكەري عىلىمي-تەحنو­لوگيالىق جەلىسى قۇرىلدى. بۇل ورتالىق بولشەكتەردىڭ توزۋعا دەگەن توزىمدىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋگە نەگىزدەلگەن.

اسكەري زەرتحانادا ۋلترادى­بىس­­تىڭ كومەگىمەن جاڭا تەحنولوگيا­نى قولدانا وتىرىپ جاسالعان ەرەك­شە بۇركۋ بەتكى قاباتتا قول­دا­نى­لادى. اسكەري عالىمدار ازىر­لەگەن تەحنولوگيا بالقىتىلعان مەتالل بولشەكتەردىڭ 500 م/س جوعارى جىل­دامدىقپەن قوزعا­لۋىنا جانە جوعارى بەرىكتىگى بار جابىنداردى قالىپ­تاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بۇركۋ بولشەكتىڭ قىزمەت مەر­زىمىن ەداۋىر ۇزارتادى جانە توزىم­دىلىگىن ارتتىرادى. وسىلايشا، قازاق­ستاندىق عالىمداردىڭ جۇمىس ناتي­جەسى وتاندىق قورعانىس ونەركاسىبى كە­شەن­دەرىنىڭ كاسىپورىندارىنا بەرى­لىپ، الداعى ۋاقىتتا پايداعا جاراتى­لاتىن بولادى.

تاعى ءبىر ونەرتابىس ءتۇرى رەتىندە ىش­كى جانۋ قوزعالتقىشتارىنداعى جان­عىش قوسپانى بايىتۋعا نەگىزدەلگەن ار­نايى سۋتەگى قوندىرعىسىن ايتۋ­عا بولادى. بۇل جوبا وتىندى اي­تارلىقتاي ۇنەمدەۋمەن قاتار، اس­كەر­ي تەحنيكانىڭ ەكولوگيالىق تا­زالىعىن دا ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سون­داي-اق اتالعان قوندىرعى قوسار­لانعان ماقساتتاعى ءونىم سانالادى. ياعني ول تەك اسكەري سا­لادا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ازا­ماتتىق سالادا دا قولدانىلادى.

ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتى اس­كەري عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا يربيس اقپاراتتىق جۇيە­سىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق رەينجي­ني­رينگتىك بازاسىن قولدانۋ ارقىلى اق­پاراتتىق تالداۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە مونيتورينگىلەۋ ورتالىعى قۇ­رىلدى. بۇل جوبا بويىنشا قارۋلى كۇشتەردى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋدىڭ بارلىق بازاسى بىرىڭعاي كەشەنگە بىرىكتىرىلگەن. مۇ­نىڭ ءوزى – سايىپ كەلگەندە، قازاق­ستاننىڭ تسيفرلى ارمياسىن قۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن قادام.

يربيس-ءتىڭ نەگىزىن ءتورت اق­پا­رات­­تىق  جۇيە قۇرايدى: ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ، اس­كەري ماقساتتاعى ءونىم مەن جاب­دىق­تاۋ زات­تارىن كاتالوگتاۋ، اسكەري ستان­دارتتاردىڭ ەلەكتروندى كاتالوگى جانە ىشكى تالداۋ جۇيەسى. بۇگىنگى كۇنى بۇل ازىرلەمەنىڭ بالاماسى جوق.

جوبانى پايدالانۋ – شىعىنداردى ازايتۋعا جانە تەحنيكانى ازىرلەۋ مەن جا­ساۋ مەرزىمىن 20-30 پايىزعا تو­مەن­دەتۋگە، وسىعان ۇقساس ونىمدەر مەن تا­­­لاپ ەتىلەتىن قاسيەتتەردى انىق­تاۋ ءۇشىن جابدىقتاۋ زاتتارىنا سالىس­تىرمالى تالداۋ جۇرگىزۋگە ەڭبەك شى­عىنىن 10-15 ەسە ازايتۋعا، جاب­دىقتاۋ زاتتارىن ساتىپ الۋ كەزىن­دە جۇمىس تيىم­دىلىگىن 20 پايىزعا ارتتىرۋعا، قوسالقى بولشەكتەر مەن ماتەريالداردى ۇستاۋعا ارنالعان شىعىنداردى 15 پايىزعا، سونداي-اق تەحنيكانى قالپىنا كەلتىرۋ جەدەلدىگىنە شىعىن­داردى 20 پايىزعا دەيىن قىسقارتۋعا مۇم­كىندىك بەرەدى.

اسكەري عالىمدار قازىرگى زا­مانعى قا­رۋلى قاقتىعىستارعا زەرتتەۋلەر جۇر­­گىزىپ، قالالىق جەرلەردە، گي­بريد­تى سوعىستار مەن ارنايى وپەراتسيا­لار جاع­دايىندا زاڭ­سىز قارۋلى قۇرى­لىمدارعا قارسى جا­ۋىنگەرلىك ءىس-قي­مىلدار تاكتيكاسىن وزگەرتۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىر­­­لەگەن. سونداي-اق اتال­­عان ۇسى­نىستار اسكەري وقۋ-جات­تىعۋ­لاردا ءوز ناتيجەسىن كورسەتكەن.

جوعارىدا اتالعان 16 عىلىمي جوبانىڭ اياسىندا روبوت-تەحنيكا سا­لا­سىندا دا بىرقاتار جۇمىس اتقا­رى­لىپتى. ماسەلەن، ەكيپاجسىز كاتەر مەن اۆتونومدى يەسىز سۋاستى اپپاراتىن جاساۋ بويىنشا تەحنيكالىق قۇ­جات­تاما دايىندالىپ شىعارىلعان. جۋىردا قازاقستاندا قولعا الىنعان روبوت-تەحنيكا كەشەندەرىن جاساۋ سا­لاسىندا تاجىريبەلىك-كونسترۋك­تورلىق جۇمىستار باستالادى. بار­لىق جوبانىڭ جەتەكشىلەرى – مول تاجىريبەسى مەن عىلىمي دارەجەسى بار ماماندار. زەرتتەۋ توپتارىنىڭ قۇرا­مىنا اسكەري عالىمدار مەن ازاماتتىق عىلىم وكىلدەرى دە كىرگىزىلگەن.

P.S. ءيا، ەنشىمىزگە بۇيىرعان ەگەمەندىكتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ەرتەڭگى ۇرپاققا اماناتتاۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن بەس قارۋىمىز قاشان دا ساي  بولۋعا ءتيىس. قورعانىس ءمينيسترى نۇرلان ەرمەكباەۆ قازاقستاننىڭ اسكەرى قارۋ-جاراق پەن تەحنيكانىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە يە ەكەنىن ۇنەمى تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر. ولاي بولسا، وتاندىق ونەرتابىستى دا جۇيەلى جولعا قويىپ، ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىندەگى زەرتتەۋلەرگە دە ءاردايىم جەتە ءمان بەرگەنىمىز ءجون.