مۇندايدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «جىل سايىن قازاقستاندا ورتاشا ەسەپ­پەن 2 مىڭنان استام سىبايلاس جەم­قور­لىققا قاتىستى قىلمىستىق ءىس تىر­كە­لەدى. مىڭنان اسا ادام جاۋاپقا تار­تىلادى. بۇل – باتپانداپ كىرىپ، مىس­قالداپ شىعاتىن كەسەل. وسى اۋرۋ­دى قازىر شۇعىل تۇردە ەمدەمەسەك، ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن»، دە­گەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ءيا، جەم­قور­لاردىڭ جەلكەنى جيىلمايىن­شا، الداعى كۇنگە العاۋسىز قاراي ال­ماي­­مىز. وسىناۋ كەسەل قاي سالاعا بولسىن سىنالاپ تا، دەندەپ تە كىرىپ ال­عان. مۇنى جۋىردا Transparency Kazakhstan قوعامدىق قورى جۇرگىز­گەن ساۋالدامانىڭ ناتيجەسىنە سۇيە­نىپ ايتىپ وتىرمىز.

اتالعان قوعامدىق قور ەلىمىزدەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جاي-كۇيىنە قا­تىستى مونيتورينگ جۇرگىزىپ، 2020 جىلعى ناتيجەلەردى جاريالاپ وتىر. وسى ۇيىمنىڭ ساراپشىلارى قازاق­ستانداعى قالالاردىڭ، وبلىس جانە اۋدان ورتالىقتارىنىڭ دەڭ­گە­يىندە 9 000 رەسپوندەنتتىڭ قاتى­س­ۋىمەن ساۋالداما جۇرگىزىپ، «اشىق ديالوگ» پورتالىنا كەلىپ تۇس­كەن 1 347 شاعىمعا تالداۋ جاساپتى. بۇل زەرتتەۋ جۇمىسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) دامۋ باع­دارلاماسىنىڭ قولداۋىمەن ىسكە اسى­رىلعان ەكەن.

– زەرتتەۋگە 200-گە جۋىق الەۋ­مەت­­­تانۋشى مەن 12 تالداۋشى قا­تىس­­تى. ولار وتكەن جىلعى كۇز مەز­گى­لىندە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 3 قالادا، 14 وبلىس جانە 143 اۋدان ورتالىقتارىندا ساۋادناما جۇر­گىزدى. ادىستەمە Transparency International-ءدىڭ ەكى جاھاندىق زەرت­تە­ۋىنە – تۇرعىنداردىڭ سىبايلاس جەمقورلىق تاجىريبەسىن ولشەيتىن الەمدىك سىبايلاس جەمقورلىق بارو­مە­ترى مەن قوعامدىق ديسكۋرستاعى سىبايلاس جەمقورلىق تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگىن باعالايتىن يندەكسكە نەگىزدەلگەن، – دەيدى Transparency Kazakhstan قوعامدىق قورىنىڭ اتقا­رۋ­شى ديرەكتورى ولگا شيان.

ونىڭ ايتۋىنشا، ساۋالداما نا­تي­جەلەرى بويىنشا وتانداستارى­مىز سىبايلاس جەمقورلىققا ءجيى تاپ بولاتىن وڭىرلەر مەن مەم­لە­كەت­تىك ورگاندار، سونداي-اق نەعۇر­لىم جەمقور مەملەكەتتىك لاۋازىم­دار­دىڭ تىزبەسى، سىبايلاس جەمقورلىق مامىلەلەرىنىڭ سەبەپتەرى مەن ءمان-جايلارى، پارا سومالارى انىقتالىپ وتىر. ازاماتتاردىڭ پىكىرىنشە، ومىر­دە تۋىنداعان ماسەلەلەردى كو­بى­نەسە جامبىل، اتىراۋ، الما­تى، قاراعاندى، قىزىلوردا، باتىس قازاقستان وبلىستارىندا، ال كاسىپ­كەر­لەردىڭ پىكىرلەرى بويىنشا نۇر-سۇلتان، شىمكەنت قالالارىندا، اق­مولا، پاۆلودار، قىزىلوردا، قارا­عاندى، جامبىل، الماتى، باتىس قازاق­ستان وبلىستارىندا «بەيرەسمي جولمەن» شەشۋگە تۋرا كەلگەن. «بەي­رەس­مي جول» دەپ ناق وسى سىباي­لاس جەمقورلىق، تامىر-تانىستىق تۋرالى ايتىلىپ وتىرعانى بەلگىلى.

وسىلايشا، «بەيرەسمي ارە­كەت­تەردىڭ» جاريالانعان جاع­داي­لا­رى­نىڭ ۇشتەن ەكىسىن قۇرا­عان ەمحانالار مەن اۋرۋحانالار، پوليتسيا، سالىق جانە ورتكە قارسى قىزمەتتەر، جەر قاتىناستارى جانە قالا قۇرىلىسى ورگاندارى، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى (حقكو)، مەملەكەتتىك بالاباقشالار مەن جوعارى وقۋ ورىندارى سىبايلاس جەمقورلىققا بارىنشا بوي الدىرعان مەملەكەتتىك مەكەمەلەر رەتىندە بەلگىلەنىپتى.

وتانداستارىمىزدى سىبايلاس جەمقورلىققا يتەرمەلەيتىن نەگىزگى سەبەپتەر رەتىندە ازاماتتاردىڭ ەم الۋ نەمەسە ەمدەلۋگە جولداما الۋ (12،7%)، جۇمىسقا ورنالاسۋ (10،1%)، بالانى بالاباقشاعا ورنالاس­تىرۋ (6،1%)، جەر ماسەلەسىن شەشۋ (6،5%)، حقكو-دان انىقتاما الۋ (5،1%)، سەسسيانى «جابۋ» (4،4%)، سالىق ەسەبىن تاپسىرۋ (9%)، جول بەرىلگەن بۇزۋ­شى­لىق­تار كەزىندە جاۋاپ­كەر­­شىلىكتەن قۇ­تىلىپ كەتۋ (8،4%) كەزدەرىندەگى زاڭ­عا قايشى ءارى ادەپسىز ارەكەتتەرىن ايتۋعا بولاتىن سەكىلدى.

رەسپوندەنتتەر كوپ جاعدايدا ما­سە­لەنى «بەيرەسمي شەشۋدىڭ» باس­تاما­شىلارى مەملەكەتتىك مەكە­مە­لەر­دىڭ قىزمەتشىلەرى، ال ءاربىر ءتور­تىن­شى جاعدايدا – دەلدالدار ەكە­نىن اتاپ ءوتتى. ء«بىر جىل ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىق مامىلەلەرىندەگى دەلدالداردىڭ ۇلەسى 6 پايىزعا ءوستى. مۇنى رەسپوندەنتتەر كارانتين كە­زىندە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ جەت­كىلىكسىز اقپارات بەرۋىمەن بايلا­نىس­تىر­دى»، دەيدى ولگا شيان.

ساۋالداماعا قاتىسقانداردىڭ ۇشتەن ەكىسى، ەگەر قانداي دا ءبىر مەكە­مە­نىڭ قىزمەتكەرى پارا العىسى كەلسە، وندا ول اۋرە-سارساڭعا سالىپ، ءوز وكىلەتتىكتەرىن اسىرا پايدالاناتىنىن اتاپ وتكەن. پارا سوماسى 1 مىڭ تەڭگەدەن باستاپ، 300 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتكەن كورىنەدى. ال 2019 جىلى 500 تەڭگەدەن باستاپ، 500 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بولعان كورىنەدى.

«اشىق ديالوگ» پورتالىن تالداۋ ناتيجەلەرى سىبايلاس جەمقور­لىق­قا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ، ىشكى ىستەر، قارجى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ادىلەت، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ، تسيفرلىق دامۋ مينيسترلەرىنىڭ، سونداي-اق مەم­­لە­كەتتىك كىرىستەر كوميتەتى تو­را­عا­­سىنىڭ بلوگتارىنا سىبايلاس جەم­­­قور­­لىق تۋرالى اقپارات بارىنشا ءجيى جولداناتىن كورسەتتى. اسىرەسە الماتى، پاۆلودار وبلىستارى جانە الماتى قالاسى اكىمدەرىنىڭ بلوگ-پلاتفورمالارىنا شاعىم ءجيى تۇسكەن ەكەن.

ارىز بەرۋشىلەر پوليتسيانىڭ، اۋدان اكىمدىكتەرىنىڭ، مەملەكەتتىك اۋرۋحانالار مەن ەمحانالاردىڭ، سا­لىق ورگاندارى مەن جەكە سوت ورىن­داۋشىلارىنىڭ جۇمىس ساپاسى­نا نارازىلىق بىلدىرگەن. ولاردىڭ پىكىرىنشە، اۋرە-سارساڭعا سالۋ، مەم­لەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوتىنىش بەرۋ­شى­لەردىڭ ماسەلەلەرىن قاراۋداعى ارەكەتسىزدىگى، قىزمەتكەرلەردىڭ بىلىك­سىزدىگى جانە مەملەكەتتىك دەرەك­قور­لارداعى تەحنيكالىق قاتەلەر مەن قاتە مالىمەتتەردىڭ بولۋى – شا­عىم­دار­دىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى بولعان.

الايدا ەلىمىزدەگى سىبايلاس جەم­قور­لىققا قاتىستى جاعدايدان مۇلدە كۇدەر ۇزۋگە بولمايتىن سەكىلدى. سەبەبى، ازاماتتاردىڭ 37،4 پايىزى جانە كاسىپكەرلەردىڭ 45،9 پايىزى وز­دەرى تۇرىپ جاتقان ەلدى مەكەندەر­دە كەيىنگى جىلدارى سىبايلاس جەم­قور­لىقتىڭ تومەندەگەنىن اتاپ وتكەن. ياعني مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇ­گىنگەن كەزدە تۇرمىستىق سىباي­لاس جەمقورلىققا تاپ بولعان رەسپون­دەنت­تەردىڭ ۇلەسى 2020 جىلى نەبارى 11،3 پايىزدى قۇراسا، بۇل كورسەت­كىش 2019 جىلى 13،4 پايىز بولعان. بوركىمىزدى اسپانعا اتپاساق تا، جەم­قورلىقتىڭ ءسال دە بولسا ازايعانى بايقالادى. وسىنداي وڭ كورسەتكىشتىڭ بارىن كاسىپكەرلەر دە مويىنداپ وتىر. وتكەن جىلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جۇگىنگەن كەزدە شاعىن ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ 8،2 پايىزىنا ماسەلەنى «بەيرەسمي جول­مەن» شەشۋگە تۋرا كەلسە، 2019 جىلى بۇل كورسەتكىش 9،2 پايىزدى قۇ­راعان بولاتىن.

بيزنەس-قوعامداستىقتاعى جا­عىم­دى كورىنىستى دە اتاپ وتكەن ءجون. ماسەلەن، ساۋالداماعا قاتىسقان كا­سىپ­كەرلەردىڭ 80 پايىزدان استامى قازاقستاندا پارا بەرمەي-اق بيزنەستى دامىتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. ياعني زاڭعا قايشى ارەكەتكە بارماي-اق، قۇقىقتىق شەڭبەردە جۇمىس ىستەۋگە، كاسىپتى دوڭگەلەتىپ، جەتىستىككە جەتۋگە بارلىق مۇمكىنشىلىك جاسال­عان. ازاماتتار مەن بيزنەس-قوعام­داستىقتاردىڭ پىكىرىنشە، پرەزيدەنت، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قي­مىل اگەنتتىگى، ۇكىمەت، مەملە­كەت­­تىك قىز­مەت ىستەرى اگەنتتىگى جانە سايا­­سي ۇيىم­­­داردىڭ ىشىندە Nur Otan پار­­تيا­­­سى بارىنشا سەنىمگە يە.

ەڭ باستىسى، ساۋالداماعا قاتىس­قان قازاقستاندىقتاردىڭ 60 پا­يىزدان استامى سىبايلاس جەمقورلىققا قار­سى كۇرەستە ءتيىستى ورگاندارعا كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن بىل­دىرگەن. بۇل – قۋانتارلىق جايت. سەبەبى، وتانداستارىمىزدىڭ نيەتى تۇزەلگەن جاعدايدا عانا قولدانىلىپ جاتقان شارالاردىڭ بارىنشا ناتي­جەسىن كورەتىن بولامىز. وسى ماسە­لەنى ەل پرەزيدەنتى ەرەكشە نا­زار­عا الىپ، «اكىمشىلىك ساۋالداما جۇر­گى­زە­دى، ءوزىم دە ەل ارالاپ جۇرەمىن. سوندا بايقاعانىم، ءبىزدىڭ قوعام جەم­قورلىقپەن ىمىراسىز كۇرەسۋگە دايىن. ءبىزدىڭ ەلدى دامىتۋعا جانە حا­­لىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا با­عىت­­تالعان جوسپارلارىمىز جەم­قور­­لىقتى تۇبەگەيلى جويعان جاع­داي­دا عانا جۇزەگە اسپاق»، دەگەن بولاتىن. ياعني جالپاق جۇرت جەمقورلىقپەن جۇمىلا كۇرەسۋگە دايىن. وعان – وسى ساۋالداماعا قاتىسقانداردىڭ پى­كىر­لەرى دە كۋا. تەك حالىقتىڭ ىنتا-ىقى­لاسىن دۇرىس پايدالانا الساق، العا قويعان بيىك تە باعىنار، قامال دا الىنار.