قوعامدى دۇرلىكتىرگەن زاڭ جوباسى (ازاماتتاردىڭ ارىز-تالابى ەسكەرىلە مە؟)

اڭگىمەنى ارىدەن باستايىق. رەسمي مالىمەتكە سەنسەك، وتكەن جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ايلارى ارالىعىندا ەلىمىزدە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق بەلگىلەرى بويىنشا 130 مىڭعا تارتا شاعىم كەلىپ ءتۇسىپتى. ونىڭ 2،5 مىڭى بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالسا، 30 مىڭعا جۋىعى اكىمشىلىك ءىس ساناتىنا جاتقىزىلعان. ال قالعان جاعدايدا جابىرلەنۋشىلەر شاعىمنان باس تارتقاندىقتان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءتيىستى شارالاردى قولدانا الماعان كورىنەدى.

اتالعان 130 مىڭ شاعىم ەلى­مىزدە نەبارى 8 ايدا كەلىپ ءتۇسىپ وتىر. ال جىل سوڭىنداعى كورسەتكىشكە ۇڭىلەتىن بولساق، ءتار­تىپ ساقشىلارى 2020 جىل كولە­مىندە تۇرمىستىق زورلىق-زوم­بى­لىق جاساۋعا بەيىم ادامدارعا قاتىستى 43 مىڭنان استام قور­عاۋ نۇسقاماسىن شىعارىپتى. وت­باسى-تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىققا قارسى ارەكەتتەر ءۇشىن (اقبتك 73-بابى) 13 مىڭنان اسا قۇقىق بۇزۋشى، سو­نىڭ ىشىندە دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرگەن 6،5 مىڭنان اسا، ۇرىپ-سوققانى ءۇشىن 3،5 مىڭ­نان اسا ادام، سونداي-اق قور­عاۋ نۇسقامالارىن بۇزعان 2 مىڭ­نان اسا ازامات اكىمشىلىك جاۋاپ­كەرشىلىككە تارتىلعان.

جاعداي – جاعا ۇستاتارلىق. ونىڭ ۇستىنە، كوپ جاعدايدا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى وتباسىنداعى قاتىگەزدەرگە قاتىستى قانداي دا ءبىر شارا قولدانۋعا دا قاۋقارسىز بولىپ جاتادى. سەبەپ – سۇيەنە قوياتىن ءتيىستى زاڭنىڭ جوقتىعى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ «قولى بايلاۋلى». ول از دەسەڭىز، ەلىمىزدە وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىنە قاتىستى رەسمي ستاتيستيكا دا جوق­تىڭ قاسى. پوليتسيا ورگاندارىنا كەلىپ تۇسەتىن شاعىمداردان بولەك، «وتباسىنداعى تيرانداردىڭ» الەۋ­مەتتىك جەلىنى دۇرلىكتىرىپ جۇر­گەن بەينەجازبالارى تاعى بار. بۇگىندە قۇقىق قورعاۋ ورگان­دا­رى­نىڭ قىزمەتكەرلەرى وسى ماسەلەنى دە نازارعا الىپ، ءتيىستى شارالار قابىلداپ جاتىر.

ارينە، وسى ماسەلەنى رەت­تەي­­تىن قۇقىقتىق نورمالار ەلى­مىزدە مۇلدە جوق دەي الماس ەدىك. قولدانىستا قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسى تۋرالى» زاڭ بار. الايدا 2009 جىلدان بەرى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا قاراماستان، ەلىمىزدە وتباسىلىق-تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ مۇمكىن بولماي تۇر.

سەبەبى قول­دانىستاعى زاڭ نورمالارى كوبىنە بولعان وقي­عا­لار مەن سولاردىڭ سالدارىن انىق­تاۋعا نەگىزدەلگەن ەكەن. ياعني تۇر­مىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ ال­­دىن الۋ شارالارىن تەك ءتارتىپ ساق­­شىلارى عانا، ونىڭ ۇستىنە زور­لىق-زومبىلىق كورسەتكەن ادام­دار­عا قولدانادى. سونداي-اق تۇر­مىستىق زورلىق-زومبىلىق فاك­تى­لەرىنىڭ ستاتيستيكالىق ەسەبى مەن مو­ني­تورينگى ءبىر جۇيەگە قويىلعان جوق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇرمىس­تىق زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن تۇبەگەيلى رەتتەيتىن كەز كەلدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنى قايتسە دە تولۋعا ءتيىس. تەك ورنىن تولتىرامىز دەپ اسىرا سىلتەپ الماساق جارار ەدى. ماسەلەن، زاڭ جوباسىمەن تانىسقان «نەمولچي.kz»، «قورعاۋ HR» قوعامدىق قورلارى، «ەدينستۆو وسوزناننىح كز» قۇقىقتىق كانالى «شاش ال دەسە، باس الاتىننىڭ» كەبى كەلدى دەپ سانايدى.

«اكە، ەر جىگىت، وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە اتالعان زاڭ جوباسىندا ۇسىنىلعان نورمالارعا تۇبەگەيلى قارسىمىن. سىزدەر بۇل زاڭ جوباسىمەن وقىپ تانىستىڭىزدار ما؟ كوپ ادامدار زاڭنىڭ ءماتىنىن وقى­­مايدى. پارلامەنتتە نە قا­بىل­دانىپ جاتقانىن بىلمەيدى. الايدا ماسەلە بالالاردىڭ قۇقى­عىنا كەلگەن كەزدە قوعام بىردەن ورە تۇرەگەلدى. سىزدەر ءبىر نارسەنى تۇسى­نىڭىزدەر، مەن ايەلدەرگە زور­لىق-زومبىلىق كورسەتۋگە قاشاندا قارسىمىن. ايەلدەردى قورعاۋ­عا ارقاشان دايىنمىن. اتا-انالارىمىز بويىمىزعا سىڭىرگەن قۇندىلىقتارمەن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. اتا-انا، وتباسى ۇعىمدارى قاشاندا قاسيەتتى. وعان ەشقانداي شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ قول سۇعۋىنا قۇقىعى جوق»، دەيدى الەۋمەتتىك جەلىدە پىكىر بىلدىرگەن زاڭگەر، قو­عام بەلسەندىسى اناتولي كيم.

ونىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىك ۇيىم­­­­دار ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا جات قۇن­­­دىلىقتاردى دارىپتەپ جۇرگەن كو­رى­نەدى. ال لاۋازىمدى قىزمەت­تەر­­دى اتقارعان كوپتەگەن مەملە­كەت­­تىك قىزمەتكەرلەر شەتەلدىك ۇيىم­­­داردىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ سانايدى. زاڭگەردىڭ پىكىرىنشە، ون­­داي مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر شە­ت­ەلدىك ۇيىمداردىڭ مۇددەسىن قور­­عاپ قانا قويماي، بىزگە زاڭ جازىپ بەرمەكشى بولادى. ياعني زاڭدى دە­پۋ­تات­تار ەمەس، وسى ازاماتتار جا­زادى-مىس.

«مەن بۇل زاڭ جوباسىندا مەم­لە­كەتتىڭ بالالارعا قالاي كومەك­تەسەتىنىن، وتباسىلىق-تۇرمىستىق ماسەلەلەردى قالاي شەشەتىنىن كور­گىم كەلگەن. ونى كورە المادىم. قو­ناق كەلگەندە، داستارقانعا قويار ءدام-تۇزى بولماسا ءار قازاق ۇيالادى. سول كەزدە قوناق ءوز تاماعىن الا كەلەدى. بۇل دا ءدال سونداي جاعداي. شەتەلدىك «قوناقتار» كەلىپ، سىز­دەرگە جاڭا زاڭ ەنگىزگىمىز كەلەدى دەيدى. سىزدەردە بۇدان بىلاي وتباسى قۇرىلىمىنىڭ مودەلى ۆەرتيكالدى ەمەس، گوريزونتالدى بولادى دەپ تاڭىرقاتادى. ياعني اكە بالانى ەمەس، بالا اكەنى تاربيەلەيدى دەپ تۇسىنىك-تانىمىمىزدى توڭ­كەرىپ تاستاعىلارى كەلەدى. نەلىك­تەن باتىس مەملەكەتتەرى بىزگە وزدە­رىنىڭ «زاماناۋي الەمىن» تاڭۋعا ءتيىس؟ ءبىزدىڭ ءوز الەمىمىز، تۇسى­نىك-تانىمىمىز بار ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن جەرىمىز قاشاندا قۇر­مەتكە لايىق»، دەپ اشىنادى زاڭگەر.

الايدا زاڭ جوباسىنا قارسىلىق اشىنۋمەن عانا اياقتالمايتىن سىندى. وسى جوباعا قارسى ونلاين-پەتيتسيالار قۇرىلىپ، ونى قولداۋشىلاردىڭ سانى دا ارتىپ جاتقان سەكىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا ادام قۇقىعىن قورعاۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرى دە بار. مۇ­نى ءبىر جاعىنان قوعامنىڭ قۇقىق­تىق سانا-سەزىمى سەرپىلىس تاۋىپ، وي-پىكىرىن اشىق جەتكىزۋىنىڭ بەلگىسى دەپ باعالاۋعا بولار ەدى. ەكىنشى جاعىنان، پەتيتسيا ماسەلەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايتىنىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا اتاپ وتكەن بولاتىن. ەل پرەزيدەنتى وت­كەن جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «ازاماتتارىمىز رە­فورمالارعا باستاماشى بولىپ، ۇسىنىستار بەرۋ ءۇشىن ونلاين-پەتيتسيالاردىڭ بىرىڭعاي زاڭدى ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەت. مۇنداي قۇرىلىم قانداي دا ءبىر بۇرمالاۋ əرەكەتتەرىنەن تولىق قورعالۋعا ءتيىس. ۇكىمەت ازاماتتىق قوعاممەن بىرلەسىپ، وسى ماڭىزدى جوبانىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازاسىن əزىرلەۋگە جəنە ونىڭ بارلىق تەحنيكالىق مəسەلەلەرىن شەشۋگە ءتيىس»، دەگەن ەدى. ياعني بۇگىندە پەتي­تسيانىڭ ءوزى – ۇلكەن كۇش!

زاڭ جوباسىنا قارسىلىق تانىتىپ، سىني كوزبەن قاراپ جات­قاندار تۋرالى بۇعان دەيىن ءما­جىلىس دەپۋتاتى ايگۇل نۇركينانىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك. 

ء«يا، قازىر قوعامدا زاڭ جوبالارى بەلسەندى تالقىلانۋدا. ءبىزدىڭ كوپتەگەن ازاماتىمىزدىڭ «ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىققا» توزبەيتىنى جانە زاڭ جوبالارىنا قولداۋ بىل­دىرەتىنى قۋانتادى. وكىنىشكە قاراي، تالقىلانىپ جاتقان زاڭ جو­با­­لارىنىڭ جەكەلەگەن نورما­لارىن قاتە تۇسىندىرەتىندەر دە بار. مىسالى، «جىنىستىق ەركىن­دىك»، «ەكونوميكالىق زورلىق-زوم­بى­لىق»، «پسيحولوگيالىق زورلىق-زوم­بىلىق» ۇعىمدارىنا قاتىستى تەرىس پىكىرلەر قالىپتاسقان. بۇل ۇعىم­دار زاڭناما ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. قولدانىستاعى «تۇرمىستىق زور­لىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكا­سى تۋرالى» 2009 جىلعى قابىل­دانعان زاڭداعى 4-باپتا «جىنىستىق ەركىندىك» دەگەن سوزبەن بىرگە، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ بارلىق ءتۇرى كورسەتىلگەن. ەن­دى، وسى ۇعىمداردىڭ بولۋى «ولار­دىڭ جىنىستىق ەركىندىگىنە قى­سىم جاساۋ» سەبەبىنەن قانشا قازاقستاندىق وتباسىنان بالالاردى تارتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى؟ سونداي-اق «جىنىستىق ەركىندىك» – وتاندىق زاڭ ادەبيەتىندە جانە قىلمىستىق قۇقىق تەورياسىندا قول­دانىلاتىن قالىپتاسقان زاڭدى تەرمين. تيىسىنشە، جىنىستىق ەر­كىن­­دىكتى قوعامعا ءتان ەمەس ازعىن­دىق تەرمين دەپ بەكىتۋ – تۇرمىستىق في­لوسوفيالىق پايىمداۋ»، دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.

ايتسە دە، وسى تەرميننىڭ زاڭ جوباسىندا بەكىتىلۋى داۋ تۋعىزۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، جۇمىس توبى «جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق» ۇعىمىنىڭ زاڭدى انىقتاماسىنان «جىنىستىق ەركىندىك» دەگەن ءسوزىن الىپ تاستاۋدى قولداپتى.

«كەيبىرەۋلەر بالالاردى باسقا وتباسىنا اسىراۋعا بەرەدى دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. بالالاردى بالالار ۇيىنە بەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل ءۇشىن سالماقتى سەبەپتەر بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن بالانىڭ شىنىمەن جاقىن تۋىستارى جوق ەكەنىن نەمەسە اتا-اناسى اتا-انا قۇقىقتارىنان ايىرىلعانىن راستاۋ قاجەت. قامقورشىلىق جانە قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مىن­دەتتى قاتىسۋىمەن ءتيىستى سوت راسىم­دەرىنەن ءوتۋى، بارلىق قاجەتتى راس­تايتىن قۇجاتتاردى جيناۋى ءتيىس. سوندىقتان ۇرەي تۋعىزۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وتبا­سىلىق قۇندىلىقتاردى بۇزۋ ەمەس، ورىن العان پروبلەمالاردى شەشۋدە كەشەندى ءتاسىلدى ەنگىزۋگە باعىتتالعان تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پروفيلاكتيكاسىنىڭ قولدانىستاعى تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ ارقىلى كومەككە مۇقتاج ادامداردى قورعاۋ. وكىنىشتىسى، كەيبىرەۋلەر زاڭ جوبالارىندا جوق ماسەلەلەردى ايتىپ، حالىقتى شاتاستىرىپ ءجۇر»، دەيدى ا.نۇركينا.

دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، زاڭ شىعارۋ پرو­تسەسى ءاردايىم دامىپ، جەتىلىپ وتى­رادى. بىلتىرعى قاڭتار-قىر­­كۇيەك ايلارى زاڭ جو­بالا­رى­نىڭ نورمالارى ەلەۋلى وز­گەرىس­كە ۇشىراپتى. بۇل با­عىت­تاعى جۇ­­مىس ءالى دە جالعاسا بە­رەدى. زاڭ جو­بالارىنىڭ ءبىرىنشى وقى­­لىم­دا قابىلدانۋى ولاردىڭ تۇپ­كى­لىكتى قابىلدانعانىن بىلدىر­مەي­دى. ءبىرىنشى وقىلىمدا تەك زاڭ جو­با­سىنىڭ تۇجىرىمداماسى تال­قى­لاندى. سوندىقتان قوعام بەل­سەن­دى­لەرىنىڭ ءۇنى ەستىلمەدى دەپ ءبىر­جو­لاتا كۇدەر ءۇزۋدىڭ قاجەتى جوق. وتان­داستارىمىزدىڭ ارىز-تالا­بى، تىلەگى مەن ۇسىنىسى قايتسە دە ەسكەرىلۋى ءتيىس.