تابيعي ءوسىم: وتەر جىلعا وكپە جوق

ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا ون جىلدا ءبىر وتكىزىلەتىن ۇلتتىق حالىق ساناعى دا بيىلعى ىندەتكە ءدوپ كەلگەن-ءدى. بيىل ەمەس-اۋ، ەل ازاماتتارى اۋەلدە بىلتىر تۇگەندەلۋى كەرەك ەدى. الايدا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى كەيىنگە شەگەرىلگەن-ءدى. ەندى  كوروناۆيرۋستىڭ كەسىرىنەن ۇلتتىق حالىق ساناعى تاعى ءبىر جىلعا شەگەرىلدى.

ۇلتتىق ساناق دەمەكشى، ۇلتتىق ستاتيس­تيكا بيۋروسى كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە دە كوز جۇگىرتكەن ارتىق بولماس ەدى. سەبەبى، ەلى­مىزدەگى تاپ قازىرگى دەموگرافيالىق احۋال­دىڭ جاي-كۇيى ناق وسى بيۋرونىڭ كەلتىرگەن مال­ى­مەتتەرىندە كورىنىس تاپقان. ماسەلەن، بيىلعى 1 قاراشاداعى ەسەپ بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 833 133 ادامدى قۇراپ وتىر. سونىڭ 11 109 798-ءى قالا تۇرعىندارى بولسا، 7 723 335-ءى اۋىل ازاماتتارى كورىنەدى. ادامي كاپيتالىمىزدىڭ ەڭ كوپ ۇلەسى الماتى (2 073 458 ادام) جانە تۇركىستان (2 039 861) وبلىستارىنا تيەسىلى.

ستاتيستيكا سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتە حا­لىقتىڭ تابيعي ءوسىمى قايتىس بولعاندار سا­نىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى وتكەن جىل­دىڭ ءتيىستى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا 11،7 مىڭ ادامعا نەمەسە 5،8%-عا ازايدى. قا­راس­تىرىلىپ وتىرعان كەزىندە قايتىس بول­عاندار سانى 124،7 مىڭ ادامدى قۇرادى.

وتكەن جىلعى قاڭتار-قىر­كۇيەك­پەن سالىس­تىر­عاندا بيىل قايتىس بولعانداردىڭ سانى 24،6 مىڭ ادامعا نەمەسە  24،6%-عا كوپ. ءولىم كوەففيتسيەنتى 1 000 تۇر­عىنعا شاققاندا 8،88-ءدى قۇرادى.

ادامداردىڭ ومىردەن وزۋى­نىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى دە بەلگىلى بولىپ وتىر. ماسەلەن، قان اينالىمى جۇيەسى اۋرۋلارى – 22،1%، تى­نىس الۋ ورگاندارى اۋرۋلارى – 15،6%، ىسىكتەر – 9،3%، اس قورىتۋ اۋرۋلارى – 7،6% جانە جازاتايىم وقيعالار، ۋلانۋ جانە جاراقاتتانۋ – 6،4%-دى قۇراپ وتىر. ەڭ ايانىشتىسى سول، 1 جاسقا تولماي شەتىنەپ كەتكەن نارەستەلەردىڭ دە سانى كەل­تى­رىلگەن. ماسەلەن، بيىل ءومىرى ەرتە ۇزىلگەن بالالاردىڭ سانى – 2 448 (وتكەن جىلمەن سالىس­تىر­عاندا بۇل كورسەتكىش 44 ولىم­گە نەمەسە 1،8%-عا ازايعانى بايقا­لادى). نارەستە ءولىمى 1 000 ءتىرى تۋعان­دارعا شاققاندا 7،80-ءدى قۇرايدى.

دەموگرافيالىق احۋالعا اسەر ەتەتىن بىر­دەن-ءبىر فاكتور – وتانداستارىمىزدىڭ وتباسى قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرۋگە دەگەن قۇل­شىنىسى سانالادى. ماسەلەن، بيىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتە ەلىمىزدە 87،6 مىڭ نەكە تىركەلىپتى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىل­دىڭ وسى مەرزىمىندە تىركەلگەن نەكە سا­نى­نان 16،4 مىڭعا نەمەسە 15،7%-عا ازاي­عانىن بايقاتادى. وسىلايشا، نەكە تىر­كەۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 1 000 تۇرعىنعا شاققاندا 6،24-ءتى قۇراپ وتىر. ءبىر وكىنىشتىسى سول، نەگىزگى ماسەلە نەكە سانىنىڭ ازايعاندىعىندا بولىپ وتىرعان جوق، تىم كوپ اجىراسىپ جات­قاندارىندا بولىپ تۇر. توعىز ايدىڭ ىشىن­دە ەلىمىزدە 17،3 مىڭ نەكە بۇزۋ تۋرالى اكتى تىركەلدى. اجىراسۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 1 000 تۇرعىنعا شاققاندا 1،23-ءتى قۇرادى.

احات مالىمەتتەرى بويىنشا بيىلعى قاڭتار-قىركۇيەكتە 313،9 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلىپتى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلدىڭ ءدال وسى مەرزىمىندە تۋعان بالالاردىڭ سانىنان 12،9 ادامعا نەمەسە 4،3%-عا كوپ. ال تۋدىڭ جالپى كوەففيتسيەنتى 1 000 تۇرعىنعا شاققاندا 22،36-نى قۇراپ وتىر.

بيىلعى 31 قاڭتاردا تۇركى­ستان وبلىسىنا قاراستى سارى­اعاش اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جانار انارباەۆا دۇنيەگە ادينا، مەدينا جانە ۇسەن ەسىمدى ۇشەمدى اكەلىپ، شاڭىراعىن شاتتىققا بولەگەن بولاتىن. ارينە، دۇنيەگە ءسابي اكەلۋ – ءار انا ءۇشىن باقىت.

ارادا ءبىر اپتا وتەر-وتپەس­تە ءدال وسىن­­داي قۋانىشتى جامبىل وبلى­سىنىڭ ت.رىس­قۇ­لوۆ اۋدانى­نا قاراستى دىنمۇحامەد قو­ناەۆ اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى تويلادى. قۇر­ما­ناليەۆتەردىڭ شاڭىراعىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان ۇشەمگە امان، ەسەن، ءجۇرسىن دەگەن ەرەكشە ەسىمدەر بەرىلدى. اقپان ايىندا الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قا­راستى قارعالى اۋىلىندا تۇراتىن ءلاززات قالانوۆا دا عالىمجان، راحىمجان جانە مەيىرجاندى باۋىرىنا باستى.

ساۋلەلى ساتتەر ساۋىردە دە تولاستاپ قال­عان جوق. الماتى وبلىسىنا قاراس­تى ەس­كەل­دى اۋدانىنىڭ نۇرمولدا الدابەر­گەنوۆ اتىن­داعى اۋىلىندا تۇراتىن يمانعا­بىلوۆتار اۋلەتى باقىتقا بولەنىپ، شاڭىراققا ۇشەم كەلدى. بۇعان دەيىن ومىرگە ەكى بالا اكەلىپ ۇل­گەرگەن 33 جاستاعى مارجان يمانعابىلوۆا وسىلايشا كوپ بالالى انا اتانىپ شىعا كەلدى.

ساۋىرمەن ساباقتاسقان مامىراجاي ما­مىردا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا قاراستى ءۇرماش تۇكتىباەۆ اتىنداعى اۋىلدا دا ۇشەم دۇنيەگە كەلىپ، ولارعا ايعانىم، ايعانت، اسىلىم ەسىمدەرى بەرىلىپتى. ءبىر قى­زىعى، بۇل اۋىلدا بۇعان دەيىن 23 ەگىز بالا ومىر­گە كەلگەن كورىنەدى.

وسى جىلى ءومىر ەسىگىن اشقان ۇشەمدەر تۋرالى ءالى دە ايتا بەرۋگە بولار ەدى. الاي­دا ولاردى تۇگەلدەپ شىعۋدى ماقسات تۇتىپ وتىر­عان جوقپىز. ايتپاعىمىز – قازاق­ستان­نىڭ بولاشاعى باياندى، كەلەشەگى كەمەل بولۋى ءۇشىن دە ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋالدى ءبىر ساتكە بولسىن قاپەرىمىزدەن شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك. اسىرەسە،  مەملەكەت الداعى ۋاقىتتا حالىقتىڭ تابيعي وسىمىنە ءمان بەرگەن ءجون بولار ەدى. ويتكەنى ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى توعىزىنشى تەرريتورياداعى حالىقتىڭ دەموگرافياسىمەن استاسىپ جاتىر.