ۇلت مۇراتى – تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋ

تاۋەلسىزدىك – ەرەكشە ۇعىم. ءتاۋ ەتەرىمىز تاۋەلسىزدىگىمىز بولعان سوڭ، بابالارىمىز اڭساپ وتكەن اسىل مۇرا – ازاتتىقتىڭ الدىندا باس يمەيتىن الاش بالاسى جوق. ساقتاردىڭ سالتىن ساقتاپ، عۇنداردىڭ عۇرپىن ۇستانىپ، ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ وتىرعان ۇلى تۇران توپىراعى، سول توپىراقتى قونىس ەتكەن قازاق حالقى – باسىنان نەبىر زۇلمات جىلداردى وتكەرىپ، قۇرىپ كەتۋ مەن ءىرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. قالماقتىڭ قىلىشىنا تۋرالىپ، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ وتىندا كۇيدى. قازان توڭكەرىسىندە – قاڭتارىلدى. اشارشىلىقتا – ىشەرگە اس تاپپاي اڭتارىلدى. «سايىڭنان ساياق قۇرلى سايا تاپپاعان» قاراكوزدەرىمىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى دۇنيە جۇزىنە تارىداي شاشىرادى. تارتقانى – ازاپ، كورگەنى – توزاق بولدى.

الاشتى ازاتتىققا باستاعان ارىسىمىز ءاليحان بوكەيحان ءبىر سوزىندە «الىسپاعان، جۇ­لىس­پاعان بوستاندىق اتىنا مىن­بەي­دى، بۇعاۋدان بوسامايدى، ەرى قۇلدىقتان، ايەلى كۇڭدىكتەن شىقپايدى، مالىنا دا، باسىنا دا يە بولمايدى»، دەيدى. ۇلت كوسەمىنىڭ ءۇنىن ەستىپ، قازاق قان قاقساعان جىلدارعا قايىرىلىپ قاراعان سايىن ەركىندىكتى ەشكىم دە ەنشىلەپ بەرمەيتىنىن تۇسىندىك. وعان جەتۋ ءۇشىن تىنىمسىز كۇرەس، تاۋ قوپارار تاباندىلىق قاجەت ەكەن. قازاق حالقى سول قايعى مەن قاسىرەتكە، ازاپ پەن ارپالىسقا تولى جولدى ءجۇرىپ ءوتتى. اياقتان شالىپ سۇرىنگەن، الاۋىزدىقتىڭ الداۋىندا قالىپ ب ۇلىنگەن كەز­دە­رى­مىز دە بولدى.

اقىر سوڭى ەركىندىككە ۇم­تىل­عان ەلدىڭ قادامى قايىرلى بولىپ، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ ەكى اراسىن ەن جايلاعان ەسىل جۇرت ەركىندىككە قول جەتكىزدى. عاسىرلار بويى ارمان بولعان ازاتتىقتىڭ التىن نۇرىنا شومىلىپ تۇرمىز. «سەن نەتكەن باقىتتى ەدىڭ، كەلەر ۇرپاق، قارايمىن ەلەسىڭە مەن تاڭىرقاپ، جاڭعىرتىپ جەر سارايىن سەن كەلگەندە، كورپەمدى مەن جاتارمىن قىردا قىمتاپ»، دەپ جىرلاعان قاسىم اقىننىڭ ءۇنى كەلەدى قۇلاعىمىزعا. اقىن ايتىپ وتىرعان باقىتتى ۇرپاق – ءبىز. ءبىزدىڭ قۇرداستارىمىز، ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز. ءبىر اسپاننىڭ استىندا ءبىر اۋامەن تىنىس العاننىڭ بارلىعى زامانداس!

ءوز الدىمىزعا وتاۋ قۇرىپ، ءوز وتىمىزدى ءوزىمىز جاعىپ وتىر­مىز. سولاي بولدى ەكەن دەپ بوساڭسۋعا دا بولمايتىن سەكىل­دى. «تاۋەلسىزدىك تۋىن تىگۋگە قان­­شا­لىقتى قاجىر-قايرات كەرەك بولسا، ونى قۇلاتپاي ساق­تاپ قالۋعا سونشالىقتى قا­جىر-قاي­رات كەرەك!»، دەيدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. تاۋبە­سى­نەن جاڭىلماعان جۇرتتى ءتاڭىرى تاۋەلسىزدىكپەن سىنايدى. باسقاسى باسقا، بوستاندىقتان ايىرىلىپ قال­­ماۋعا بارىمىزدى سالۋعا ءتيىس­­پىز. ءححى عاسىر كەلىپ، اقىل-ويى تولىستى ما دەگەن ادامزات بالاسى ءالى دە الا تايداي ءب ۇلىنىپ جاتىر. استان-كەستەڭى شىققان الەمگە وي تارازىلاماي قاراۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى.

ءيا، مەملەكەتتىڭ جەر اۋماعى ماسەلەسىنە نۇكتە قويىپ، شەكارامىزدى شەگەندەپ الدىق. ادامزات بالاسىنىڭ قاس جاۋى سانالاتىن جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنان ءوز ەركىمىزبەن باس تارتىپ، سىندارلى سىرتقى ءھام ىشكى ساياساتتى قالىپتاستىردىق. سان ءتۇرلى سالانىڭ تامىرىن باسىپ، دامۋ داڭعىلىن دارالاپ، تۇراقتىلىقتى تۇعىردان تۇسىرمەي كەلەمىز. سوندىقتان دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسىندا توعىزىنشى تەرريتورياعا يەلىك ەتىپ تۇرعان قازاقستاننىڭ قازىرگى بيىگىن، العان اسۋى مەن جەتكەن جەتىستىگىن بارىمىز دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى.

الايدا زاماننىڭ دا، ۋا­قىت­تىڭ تا اعىندى سۋ ىسپەتتى ءبىر ورىندا تۇرالاپ توقتاپ تۇر­مايتىنى بەلگىلى. بۇگىنگە بەرىل­گەن مۇمكىندىك ماڭگىلىك ەكەن دەپ مالداناتىن، جەتەرىمىزگە جە­تىپ، شىعار بيىگى­مىز­گە شىقتىق دەپ الداناتىن ءجونىمىز جوق. الداعى الەم تىنىسى ءالى دە الا تۇمان. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن، توعىزىنشى تەرريتوريانى ەنشىلەپ تۇرمىز دەپ توقمەيىلسۋدەن بۇرىن ءتورىمىزدى تولتىرىپ الۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. جەرىمىز حالىققا تولما­يىنشا قاۋىپتىڭ بۇلتى سەيىلمەيدى. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». ازۋىن ايعا بىلەگەن الىپ دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا قونىس تەپكەنىمىزدى ءبىر ساتكە دە بولسىن قاپەرىمىزدەن شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك.

ال قازىرگى جاعدايىمىز قان­داي؟ ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلت­تىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالى­مەتى­نە سەنسەك، بيىلعى 1 قاراشادا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 833 133 ادامدى قۇراپ وتىر. سونىڭ 11 109 798-ءى قالا تۇرعىندارى بولسا، 7 723 335-ءى اۋىل ازاماتتارى كورىنەدى. ادامي كاپيتالىمىزدىڭ ەڭ كوپ ۇلەسى الماتى (2 073 458 ادام) جانە تۇركىستان (2 039 861) وبلىستارىنا تيەسىلى. جەر اۋماعى 2 724 902 شارشى مەتردى قۇرايتىن مەملەكەت ءۇشىن بۇل – ماقتانارلىق كورسەتكىش ەمەس. بۇگىنگى جاع­دايى­مىز بۇلاي بولعان سوڭ، الداعى كۇنگە الاڭداۋدىڭ دا ءجونى بار. الاڭداتىپ وتىرعان «ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى بولجامى. اتالعان ورتالىق الداعى ون جىلدا وتان­داس­تارىمىزدىڭ سانى نەبارى 11،8%-عا ءوسىپ، 20 ملن 692 مىڭ ادام­دى قۇرايدى دەگەن بولجام جا­ساپ وتىر.

ارينە، ساراپشىلار بۇل كور­سەتكىشتەردى ويدان قۇراپ وتىر­ما­عانى بەلگىلى. حالقى­مىز­دىڭ وسىعان دەيىنگى ءوسىم پايىزىن، ءتۇرلى ستاتيستيكانى نازارعا العا­نى انىق. عالىمداردىڭ پايىم­داۋىنشا، حالىق سانىن ارت­تى­رۋدىڭ ەكi جولى بار كورى­نە­دى. سونىڭ العاشقىسى – قان­داس­تا­رىمىزدى اتاجۇرتقا ورال­تۋ ماسە­لەسى. بۇل ماسەلەنى كەيىن­گى وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىتتا قان­داي دا ءبىر جۇيەلى جولعا قويا العان سياقتىمىز. ارينە، ەلەپ-ەكشەيتىن، ەسكەرەتىن ماسەلەلەر ءالى دە بار. الايدا بۇل باعىتتا جاسا­لىپ جاتقان جۇمىستى قار­قىن­­دى دەپ باعالاۋعا بولادى.

حالىق سانىن ارتتىرۋدىڭ ەندىگى جولى – حالىقتىڭ تابيعي ءوسiمى. تابيعي ءوسىمنىڭ ارتۋى ءۇشىن، ەڭ بىرىنشىدەن، انالار قاۋىمىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا قاتىستى جاسالاتىن كومەكتى ارتتىرۋ قا­جەت. سونىمەن قاتار انالاردىڭ جار­­دەم­اقىسىن ءوسىرۋ مەن ولارعا كور­سەتىلەتىن مەديتسينالىق كو­مەك­­­تى دە جۇيەلى جولعا قويعان ءجون بولار ەدى. ەلىمىزدە تابيعي ءوسىم وڭ باعىتقا يە دەگەنىمىزبەن، حا­لىق سانىن ارتتىرۋدى ىنتالاندىراتىن ناقتى باعدارلاماعا، مەم­لەكەتتىك يدەولوگياعا ءجىتى كوڭىل ءبولۋ قاجەت-اق. مەملەكەت باس­شىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى بيىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ايتىپ وتكەندەي، «وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋال – زور الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىرعان مəسەلە».

P.S. ايتا بەرسەڭ، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋدىڭ العىشارتى كوپ-اق. ايبارلى ارميا، سىندارلى ساياسات، الەۋەتتى ەكونوميكا، تۇتاستىق پەن تاتۋلىق قاجەت ەركىن ەلگە. بىزدە وسىنىڭ بارلىعى بار. الەم ەلدەرىمەن تەرەزەمىز تەڭ، كەرەگەمىز كەڭ. ەندىگى كەرەگى – اسقاق رۋح پەن تەگەۋرىندى تولقىن، سانالى ۇرپاق. ماڭگىلىك ەل يدەياسىن مۇراتىنا اينالدىراتىن – وسى ەكەۋى. ولار تۇرعاندا تاۋەلسىزدىك دەپ اتالار ءتاتتى ۇعىم دا ماڭگى جاسايتىن بولادى...