ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي

«قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ ال­عاش­­قى نۇسقاسى «اققۋ» دەپ اتال­عان. فيلم ستسەناريى كينو تۇسى­رىل­­گەنگە دەيىن ون جىل بۇرىن جا­­زىلعان ەدى. 1967 جىلى جاڭا ستسە­ناريلەردى بەكىتۋ كەزىندە دا­يىن ستسە­ناري رەتىندە ەسكە ءتۇسىپ، تاڭ­دالعان-دى. ال ءتۇسىرىلىم ءۇشىن قا­زىرگى كۇنى كەزدەسپەيتىن 8-10 قا­­ناتتى شاڭقان اق ۇيلەر ارنا­يى جاسالدى. ءتۇرلى ءتۇستى شي، تا­زا اق ءجۇن، كەرەگەنى تالدان يۋ ءۇشىن سولقىلداعان جاس بوزتالدار قول­دانىلعان.

«كەبىسىنىڭ وكشەسى

بۇحاردىڭ گاۋھار تاسىندا-اي،

اق ماڭدايى جالتىلداپ،

تاناداي كوزى جارقىلداپ،

التىن شاشباۋ شاشىندا-اي»، دەپ كەلەتىن سۇلۋلىق پەن كەر­بەزدىكتىڭ نىشانى بولعان قىز جىبەكتىڭ بەينەسى ءۇشىن رەجيس­سەرلىك ستسەناري بويىنشا 10 ءتۇرلى كوستيۋمى بولۋ كەرەك دەپ بەكىتىلدى. ءدال بۇگىنگى تاريحي فيلمدەردەگى كوستيۋم جۇپىنىلىعى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەي كەلە جاتقان ما­سەلە ەكەنىن ەسكەرسەك، سول تۇستاعى ەتنوگرافيالىق تانىمعا دەگەن ۇقىپتى قادامعا سۇيسىنبەسكە امالى­ڭىز قالمايدى. ماسەلەن، جا­سان­دى، بويالعان ماتەريال ەكراندا ءبىلىنىپ قالادى دەپ كوستيۋمدەرگە قاجەتتى ماقپال، جىبەك، ءشايى، باتسايى، ءپ ۇلىش، كويلەك-كام­زولدى ادىپتەيتىن قۇندىز، سۋ­سار، ەلتىرى، كيىمدى وقالايتىن جا­قۇت، ءىنجۋ-مارجاندار ارنايى قول­دانىلعان.

ارنايى قاۋلى نەگىزىندە سول تۇستاعى اۋىل شارۋاشىلىعى مي­نيسترلىگىنە فيلمگە كەرەك تاڭ­داۋلى 40 ات تاۋىپ بەرۋ جۇكتەلەدى. جەكە ادامداردىڭ قولىنان ەر-تۇرمان، ساۋىت-سايمان، كيىز ءۇي جي­ھازدارى جانە باسقا دا كىلەم، تەكەمەت، سىرماق سەكىلدى زاتتاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن 10 مىڭ سومعا دەيىن اقشا جۇمساۋعا رۇقسات ەتىلگەن ەدى. بۇل رەتتە الماتىداعى «سۋۆەنير» فابريكاسى قاقتاعان كۇمىستەن، اق جالتىر تەمىردەن باتىرلار مەن قىزداردىڭ كيىمدەرىنە قاجەتتى جۇز­دەگەن اشەكەي جاساپ شىعاردى.

فيلم سۋرەتشىسى گۇلفايرۋس ىسمايلوۆا باستاعان تاڭداۋلى شە­­بەرلەر قىزداردىڭ كامزولدارى مەن كويلەكتەرىنە، جۇزدەگەن، مىڭ­دا­عان مونشاقتاردى ءبىر-بىرلەپ ءوز قول­دارىمەن قاداپ شىققان. ەڭ­­بەك ەش كەتكەن جوق، تاريحي فيلم­­دەر تۋرالى ايتا قالساق، ال­­دى­مەن اۋىزعا ىلىگەتىن فيلم قا­­زاق كينوسىنىڭ تولقۇجاتىنا اينالدى.

«قىز جىبەك» توبىنداعى جۇز­گە جۋىق ستۋديا قىزمەتكەرى ەكى جىل بويى ازىرلىك جۇمىستارىن ورىنداپ شىقتى. جىبەك رولىنە 400-گە جۋىق ۇمىتكەردەن ۇسىنىس حات كەلىپ تۇسكەن ەدى. ولاردىڭ ىشىندە 15 قىز عانا ىرىكتەۋدەن ءوتىپ، تەك جىبەكتىڭ سەرىكتەرى رەتىندە بەكىتىلدى. ال رەجيسسەرلەر جىبەك رو­لىنە لايىقتى قىزدى تاپپاي، ۇزاق ىزدەيدى. الماتىنىڭ №66 مەكتەبىندە 10-سىنىپتا وقىپ جۇر­گەن مەرۋرەت وتەكەشوۆانى رەجيسسەر عازەل ماعاۋينا كەزدەيسوق كو­رىپ قالىپ، ستۋدياعا ەرتىپ اكە­لگەن.

سونىمەن 1969 جىلى 4 ساۋىر­دە كوركەمدىك كەڭەس ءماجىلىسى ءفيلم­نىڭ العاش تۇسىرىلگەن ما­تە­ريا­لىن تالقىلادى. جيىندا تو­لە­­گەن بەكەجاننىڭ قاسىندا ءال­سىز، جاس­قانشاق كورىنەدى دەپ سى­نالدى. شاكەن ايمانوۆ ء«بىز­دىڭ كو­رىپ وتىرعانىمىز – ويسىز الاڭ­سىز جۇرگەن بىرەۋ» دەسە، عا­بيت مۇسى­رەپوۆ «ول بەكەجاننىڭ قا­سىندا ءبىر بيشارا. تولەگەن، قاي­تالاپ ايتايىن، تىم دارمەنسىز، ءۇمىت از...» دەپ سەنىمسىزدىك تانىت­قان. دەسە دە سىرباز دا، ىزەتتى تو­لەگەن ءرولىن قۇمان تاستانبەكوۆ ءوز دەڭ­گەيىندە الىپ شىقتى، بيا­زى بەينەسىمەن ەل ەسىندە ماڭگى ساق­تالىپتى.

ايتا بەرسەك، فيلم جا­يىن­داعى قىزىقتى دەرەكتەر كوپ. ما­سەلەن، «سىرلىبايدىڭ اۋىلى» دەپ اتالاتىن نىساندى ءتۇسىرۋ كە­زىندە «قىرىق كوش» ءۇشىن اۋىل­داردان 60 تۇيە اكەلىنگەندىگى ايتى­لادى. تاستىڭ باسىنا ەسكى تاڭ­­بالاردى قاشاپ سالۋ ءۇشىن ەكى ۇلكەن كوتەرگىش كران جونەلتىلگەن، سول سياقتى ىلە جاعاسىنداعى «سىر­­لىباي اۋىلى» ءۇشىن 35 كيىز ءۇي تىگىلگەن. ال فرۋنزە (قازىرگى بىش­­كەك) قالاسىنىڭ حايۋاناتتار با­­عىنان كينوعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارنايى اققۋلار اكەلىندى. سونداعى قارشىعا مەن شەگەنىڭ كۇي جا­رى­­سىندا بيلەي جونەلەتىن اققۋ­لار­دىڭ كورىنىسىن وپەراتورلار كەش باتىپ بارا جاتقاندا ءتۇسىرىپ ۇل­گەرگەن. فيلمدەگى اققۋلار ءبيىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن وپەراتور مەن رەجيسسەر ءبىر كۇن بويى تاپجىلماستان كۇتكەن ەكەن.

كولەمى 3600 مەتر فيلم ءۇشىن 50 مىڭ مەتر پلەنكا جۇمسالدى. كەيبىر كادرلار 10-12 رەت قايتارا تۇسىرىلگەن. قازاقتىڭ كەڭ ولكەسىنىڭ كوركەم بەينەسىن بارىنشا اسەم كورسەتۋ ماقساتىندا ۇلىتاۋ، اق­تاۋ، التاي، جايىق، ىلە جاعاسى، قار­قارالى، بۋراباي، الاتاۋ تابي­عاتى كوز سۇيسىندىرەر كورىنىسكە ار­قاۋ بولدى. 1968-1970 جىلدارى تۇ­سىرىلگەن «قىز جىبەك» كوركەم ءفيل­مىنىڭ تۇساۋى 1970 جىلى ال­ماتى قالاسىنداعى «تسەليننىي» كينو­تەاترىندا كەسىلگەن بولاتىن. بۇكىلوداقتىق تۇساۋ كەسەرى 1971 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا ءوتىپ، كەلەسى جىلىندا باكۋدەگى بۇ­كىلوداقتىق كينوفەستيۆالدە كور­سەتىلىپ، فيلم وڭ باعاعا يە بولدى. سودان بەرى اتتاي جارتى عا­سىردىڭ بەدەرى وتسە دە تالايلاردى تاڭقالدىرعان تۋىندى قازاقتىڭ قازىنالى سالت-ءداستۇرى مەن سالتاناتتى تۇرمىسىن قيماستىقپەن، ەرەكشە تاڭدانىسپەن ساعىندىرا ەسكە سالىپ كەلەدى.