ق ۇلىنىن ۇرلاتىپ، قۇرىعىن ۇستاپ قالدى

كۇزدىگىن سويىپ، سورپاسىن قانىپ ىشكەن وتانداستارىمىز انە-مىنە دەگەنشە سوعىم ىزدەي باستايدى. ءتىپتى كەي تۇرعىنداردىڭ سوعىم سويۋعا كىرىسىپ كەتكەنى تۋرالى دا ارا­گىدىك ەستىپ قالامىز. بارىمتاشىلاردىڭ باعى جاناتىنى دا – وسى كەز. مال – سەمىز، سۇ­رانىس – كوپ. ۇرلىق جاساپ ەلدى زار قاق­سا­تىپ ۇلگەرگەنى دە از ەمەس.

وسى ماسەلەنى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا نازاردان تىس قال­دىرعان ەمەس. وتكەن جىلى ساۋىردە ەل پرەزيدەنتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا وتىرىسىنا قاتىسىپ، مال ۇرلاۋشىلارعا قاتىستى زاڭدى قاتايتۋدى تاپسىرعان ەدى. ءدال سول جىلى ماۋسىمدا مەملەكەت باسشىسى جامبىل وبلىسىنىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋ كەزىندە «سوڭعى كەزدە قوراداعى مالىن تاپپاي قالاتىن ازاماتتار كوبەيىپ بارادى. وتكەن جىلى ەلىمىزدە 5،5 مىڭ مال ۇرلىعى تىركەلگەن. ۇر­لىق جاقسىلىققا اپارمايدى! بۇعان تىيىم سالۋ كەرەك! ادال ەڭبەك ەتىپ، كۇنىن كورىپ وتىرعان مالشىلاردى قورعاۋىمىز قاجەت! زاڭدى قاتايتىپ، قىلمىسكەرلەردى سىباي­لاستارىمەن قوسىپ، قاتاڭ جازالاۋ كەرەك»، دەگەن ەدى.

وتكەن جىلى قازاندا پرەزيدەنت ءوزىنىڭ Twitter-دەگى جەكە پاراقشاسىندا «زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى تاپسىردىم: الكوگولدى ىشىمدىكتەردىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن ىشكەن كۇيىندە كولىك جۇرگىزگەنى، سونداي-اق مال ۇرلىعى ءۇشىن بەرىلەتىن جازانى قاتاڭداتۋ قاجەت»، دەپ جازدى. وسىلايشا وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمباەۆ قىلمىستىق كودەكس­كە «مال ۇرلىعى» تۋرالى جەكە باپ ەن­گىزىلگەنىن جەتكىزدى. وسى باپ بويىنشا، مال ۇرلىعىمەن اينالىسقاندارعا قاتىستى جازا قاتاڭدادى. بۇعان دەيىن ەلىمىزدەگى قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكستىڭ 147-بابىنا سايكەس، زاڭ بۇزۋشىلاردى قاماۋعا الۋدى بۇلتارتپاۋ شاراسى اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستاردى جاساعان ازا­ماتتارعا عانا قولدانىلىپ كەلگەن ەدى. سو­نىمەن قاتار قىلمىستىق كودەكستىڭ 68-بابىنا سۇيەنىپ، اسا اۋىر ەمەس نەمەسە اۋىر­لىعى ورتاشا قىلمىس جاساعان بارىمتاشى جابىرلەنۋشىمەن، ارىز بەرۋشىمەن تاتۋ­لاسقان (سونىڭ ىشىندە مەدياتسيا تارتى­بىمەن)، كەلتiرگەن زياننىڭ ورنىن تولتىر­عان جاعدايدا جازادان ءاپ-ساتتە قۇتىلىپ شى­عاتىن.

ەندىگى كۇنى وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولىپ، قىلمىسكەرلەر جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلا المايتىن بولدى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا پرەزيدەنت ەلىمىزدەگى قىلمىستىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جونىندەگى زاڭعا قول قويدى. سونىڭ ىشىندە وسى مال ۇرلىعىنا قاتىستى باپ تا بار. بۇدان بىلاي قىل­مىس­تىڭ وسى ءتۇرىن جاساعاندار ءۇشىن «تەرىس قىلىق» پەن «ورتاشا اۋىر قىلمىس» دەگەن انىقتاما الىنىپ تاستالدى. جازا دا كۇشەيدى.

ەندى بوتەن ادامنىڭ ءتورت ت ۇلىگىنە قول سالعان ادام ەڭ از دەگەندە 7 ملن تەڭگە كو­لەمىندەگى ايىپپۇلمەن عانا قۇتىلا الادى. بۇل – جازانىڭ ەڭ جەڭىل ءتۇرى. مال ۇرلاعان ادام 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرى­لۋى مۇمكىن. ال ەگەر كوپ ادام بولىپ توپتاسىپ، ۇرلىققا الدىن الا ءسوز باي­لاسىپ بارعان بولسا قىلمىسكەرلەردىڭ باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ مەرزىمى 7 جىل­عا دەيىن سوزىلادى. وسى ادام سۇيگىسىز ارە­كەتكە بىرنەشە رەت بارسا نەمەسە مال قوراعا كىرىپ ۇر­لىق قىلسا جازالاۋ مەرزىمى 10 جىلدى قۇرايدى. سونىمەن قاتار ۇرلىق اسا ءىرى كولەمدە ءارى قىلمىستىق توپ بولىپ جاسالسا قىلمىسكەرلەر 12 جىلعا دەيىن باس بوس­تان­دىعىنان ايىرىلادى. زاڭداعى بۇل وزگە­رىستەر مەن تۇزەتۋلەردىڭ بۇرىنعىسىنان تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى سول، وسى ساناتتاعى قىل­مىستار بويىنشا تاتۋلاسۋعا مۇلدە رۇق­سات جوق.

بۇگىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىز­مەتىندەگى ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى – بوتەننىڭ مۇلكىن ۇرلاۋعا قارسى كۇرەس سا­نالادى. ءجۇزى قارالار جاسقانباي جاسايتىن قىلمىستاردىڭ 50 پايىزى دا وسى ۇرىلاردىڭ ۇلەسىندە. جاعىمسىز ارەكەتكە بارىپ، م ۇلىك يەلەرىنە ايتارلىقتاي ماتەريالدىق جانە مورالدىق شىعىن كەلتىرەتىن دە وسىلار. بۇل ءوز كەزەگىندە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن جايلى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. وسىعان بايلانىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ۇرلىقتىڭ الدىن الۋ مەن قىلمىستى اشۋعا قاتىستى ەرەكشە مىندەت جۇكتەلەدى.

«وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن قىل­مىس­تىق زاڭناماعا «قىلمىستى بىرنەشە رەت جا­ساعانى» جانە ء«ۇي-جايعا زاڭسىز كىر­گەنى» ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى كۇ­­شەي­تۋدى كوزدەيتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. وسى بەلگىلەردى اۋىر قىلمىستار ساناتىنا اۋىستىرۋ – كۇدىكتىلەردىڭ تاتۋلاسۋعا باي­­لانىستى جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ كە­تۋىنە توسقاۋىل بولدى. ناتيجەسىندە، ەلى­مىزدە جاسالاتىن ۇرلىق سانىن 51،6%-عا (108718-دەن 52602-گە دەيىن) تومەندەۋىنە قول جەتكىزىلدى»، دەپ وتىر كريمينالدىق پولي­­تسيا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى دۋمان تاەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە مال شارۋا­شىلىعى تۇرعىندار ءومىرىنىڭ نەگىزگى تىرەگى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى باعىتى سانالادى. اۋىل ازاماتتارى ءۇشىن ءتورت ت ۇلىك – تىرشىلىك كوزى دەسە دە بولادى. ىشكى ىستەر مي­نيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن بيىلعى اقپان ايىنان باستاپ قىلمىستىق كودەكس­كە م ۇلىكتى تاركىلەي وتىرىپ، 12 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى ەڭ جوعارعى جازانى قاراستىراتىن جەكەلەي 188-1 «مال ۇرلىعى» بابى ەنگىزىلگەن. بۇل باپ پەن ۇرلىقتىڭ اراسىنداعى نەگىزگى ايىر­ماشىلىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قاتاڭداۋى.

ماسەلەن، جىل باسىنان بەرى مال ۇرلاعانى ءۇشىن 350 كۇدىكتى ۇستالىپ، قاماۋعا الىندى. كۇدىكتىلەردىڭ 77%-نا قاتىستى (270 ادام) «قاماۋدا ۇستاۋ» تۋرالى شەشىم شىعارىلدى. بۇرىن بۇل كورسەتكىش 30%-دان اسپايتىن ەدى. ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قاتىسۋىمەن ۇنە­مى جەدەل-پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارا­لار وتكى­زىلىپ تۇرادى. جىل باسىنان بەرى 32 وب­لىستىق جانە رەسپۋبليكالىق جە­دەل-پرو­فيلاكتيكالىق ءىس-شارالار ۇيىمداس­تى­رىلدى.

«وتكەن اپتادا (16-21 قاراشا ارا­لىعىندا) تاعى ءبىر رەسپۋبليكالىق پرو­فيلاكتيكالىق ءىس-شارا وتكىزىلىپ، سونىڭ ناتي­جەسىندە 251 مال ۇرلىعى اشىلدى. مال ۇرلىعىنا قاتىسى بار 229 ادام ۇس­تالدى. سونداي-اق 6 مىڭعا جۋىق (5700) اۆتوكولىك قۇرالدارى تەكسەرىلىپ، مالدار­دى، سونداي-اق ەت ونىمدەرىن ءتيىستى قۇجاتتارسىز تاسىمالداۋ جانە ساتۋ بويىنشا ۆەتەريناريا سالاسىنداعى 510 قۇقىق بۇزۋشىلىق انىقتالدى. بۇدان بولەك، 2،5 مىڭ مال ساتۋ ورىن­دارى مەن 5،5 مىڭ شارۋا قوجالىقتارى، مال ايداۋ ورىندارى تەكسەرىلدى»، دەيدى پوليتسيا قىزمەتكەرى.

بۇگىندە مال ۇرلىعىمەن ۇيىمداسىپ اينالىساتىندارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن وڭىرلەردە جەدەل ىزدەستىرۋ توپتارى جۇمىس ىستەيدى. ولار مال بازارلارىنا، مال سويىلاتىن جەر­لەرگە جانە مالدىڭ كوپتەپ ساتىلاتىن ورىندارىنا تەكسەرۋ جۇرگىزەدى. جىل باسى­نان بەرى مال ۇرلاپ ۇستالعانداردىڭ ءبىر بولىگى، دالىرەگى 145-ءى توپتاسىپ ارەكەت ەتكەندەر بولىپ وتىر.

ماسەلەن، تۇركىستان وبلىسىنداعى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءۇش ادامنان قۇرالعان قىلمىستىق توپتى انىقتادى. بۇگىندە اتالعان قىلمىستىق توپتىڭ كەنتاۋ اۋماعىندا 19 مارتە مال ۇرلىعىن جاساعانى دالەلدەنىپ وتىر. بيىل ءساۋىر ايىندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا مال ۇرلاۋشىلار توبىنىڭ قىلمىستىق ءىس-ارەكەتتەرى اۋىزدىقتالدى. ولار 54 مارتە مال ۇرلىعىن جاساپ، 170 باستان استام ءتورت ت ۇلىكتى قولدى ەتكەن كورىنەدى.

جالپى، كەيىنگى 5 جىلدا مال ۇرلىعى 42%-عا ازايعانى بايقالادى. ەگەر 2015 جى­لى بارىمتاشىلىق ماسەلەسىنە قاتىستى 8 مىڭنان استام قىلمىس تىركەلسە، 2019 جىلى بۇل كورسەتكىش 4،5 مىڭدى قۇرادى. ۇرلانعان مالدىڭ سانى 25 مىڭ باستان 16 مىڭعا دەيىن ازايدى (38%-عا). بۇل ءۇردىس بيىل دا قايتالانىپ وتىر. ماسەلەن، وسى جىلدىڭ 10 ايىندا مال ۇرلىعى 41%-عا (3789-دان 2248-گە) ازايسا، ۇرلانعان مالدىڭ سانى 11276-دان 8888-گە دەيىن تومەندەگەنى بايقالادى.

– بۇعان پاندەمياعا بايلانىستى كا­ران­تيندىك شارالاردىڭ ەنگىزىلۋى دە اي­تارلىقتاي اسەر ەتكەنى بەلگىلى. تاجىريبە كور­سەتىپ وتىرعانداي، قىلمىستاردىڭ 60%-دان استامى ەركىن جايىلىمداردا جاسالادى (2248 قىلمىستىڭ 1529-ى). جايىلىمداردا جانۋارلار بىرنەشە اپتا، ءتىپتى بىرنەشە اي بويى قاراۋسىز جۇرەدى. وسىعان بايلانىستى، ءبىزدىڭ باستامامىز بويىنشا جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە وكىلەتتى ورگاندارعا اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن جايۋ ەرەجەلەرىن ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ بويىنشا زاڭدى وكىلەتتىك بەرىلدى (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2019 جىلعى 28 قازانداعى № 268-ءVى زاڭىنا سايكەس). ونى بۇزعاندار ءۇشىن اكىمشىلىك كودەكستىڭ 408-بابى بويىنشا جاۋاپكەرشىلىك كوز­دەلگەن. ياعني زاڭ بۇزۋشىلار 3-تەن 10 ايلىق ەسەپ­تىك كورسەتكىشكە دەيىنگى مولشەردە ايىپ­پۇل ارقالاۋى مۇمكىن، – دەپ وتىر پولي­تسيا پولكوۆنيگى.

ونىڭ ايتۋىنشا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن جايۋعا ارنالعان وسى ەرە­جەلەردىڭ نەگىزىندە ايماقتاردا جەر بەدەرى مەن مال باسىن ەسكەرە وتىرىپ جەكە ەرەجەلەر قابىلداناتىن بولادى. ەرەجەگە سايكەس، قازىر اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىن جايى­لىمعا قاراۋسىز جىبەرۋگە تىيىم سالىنادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءتورت ت ۇلىكتىڭ ۇرى-قارىلاردىڭ جەتەگىندە كەتپەۋىنە ىق­پال ەتەتىن كورىنەدى. سوندىقتان مال ۇر­لىعىنا قارسى ءىس-قيمىل جاساۋ ءۇشىن پو­ليتسيانىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتتىك جانە جەر­گىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ دا كۇش-جىگەرى قاجەت.

وتكەن اپتادا ۇرلىقتىڭ الدىن الۋعا جانە اشۋعا باعىتتالعان 2021-2023 جىل­دارعا ارنالعان مەنشىكتى قورعاۋدىڭ ۆە­دومستۆولىق باعدارلاماسى بەكىتىلدى. باع­دارلاما ازاماتتاردىڭ مۇلكىن، سونىڭ ىشىن­دە مالىن ساقتاندىرۋدىڭ حالىقارالىق تا­جىريبەسىن پىسىقتايدى.

– وزگەگە قولدى بولماۋى ءۇشىن ءتورت ت ۇلىكتى ساقتاپ قالۋ ىسىنە مال يەلەرى دە ءبىر كىسى­دەي اتسالىسۋلارى كەرەك. قاراپايىم قاۋىپ­سىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتاپ، مالدى قاراۋ­سىز قالدىرماعان ءجون. سونداي-اق ۇرى­نىڭ جاعىمسىز ارەكەتىنە توسقاۋىل بولاتىنداي ەتىپ قورا-قوپسىنى دا قىمتاپ، بەرىك ۇستاۋ كەرەك. سونىمەن قاتار مالعا تاڭبا باسۋ ماسەلەسىن دە ۇمىتۋعا بولمايدى. بۇل ارەكەت مال ۇرلاۋ فاكتىلەرىن انىقتاۋعا جانە مالشىلار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردى شەشۋگە وڭ ىقپال ەتەدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ءوز تاراپىنان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدە، سونىڭ ىشىندە مال ۇرلىعىنا قارسى ءىس-قيمىلدا العا قويعان مىندەتتەردى ورىنداۋدى ءارى قاراي جالعاستىراتىن بولادى، – دەيدى د.تاەۆ.