ادەبي ءتۇس كورۋ

ۇنەمى ءتۇس كورەمىن. انا جولى مارس عالامشارىندا ءجۇر ەكەنبىز. مەن عانا ەمەس، جەردەن كوشىپ بارعان ءبىراز قازاق بار. قىرتىستى، جارقاباعى بيىك، ويلى-قىر­لى تۇسىن قازاقتارعا كەسىپ بەرىپتى دەيمىن. اينالا تاستى، توپىراقتى اتىراپ تۇگەل ۇقساس، ءبىر-بىرىنەن ايىرعىسىز. «ە، جەر الىپ، ءۇي سالىپ ءبىزدىڭ قازاقتار وسى ماڭايعا قونىستانادى ەكەن عوي»، دەپ كوڭىلىم ورنىعىپ جاتىر. ويانعان سوڭ نەگە جورىرىمدى بىلمەدىم. بالكىم، ادامزاتتىق سانا تۇتاستىعىنداعى الدە­بىر ورتاق سەزىنۋ اياسىنا كىرىپ كەتتىم بە ەكەن، كىم بىلگەن؟!

جالپى، حالىق تانىمىنداعى ءتۇس كورۋ­دىڭ ادام ساناسىنان باس­­تاۋ الىپ، رۋحاني ىشكى جان-دۇنيەسىمەن تىعىز بايلانىسىپ كەتكەن پسيحولوگيالىق ۇدەرىس­تەردى تاپ باسۋداعى ماڭىزى وراسان. حا­لىق­تىق، ادام­زاتتىق ءتۇس كورۋ سارىنى كور­كەمدىك ءتاسىل رەتىندە قازاقتىڭ ءسوز ونە­رىندە و باستان-اق بەرىك ورنىققان. سوندىق­تان كوركەمدىك ساناداعى رۋحاني ىزدەنىستەر ساباقتاستىعى كىم كىمدى دە قىزىقتىرارى انىق.

تۇستەر مەن شىندىق ارا­سىن­­داعى بايلانىستار اۋىز ادە­بيە­تىنەن باس­تاپ، بۇگىنگى كوركەم ادەبيەتىمىزدە كوركەمدىك كاتەگوريا­لار تۇرعىسىنان قاراستىرىلىپ كەلەدى. ماسەلەن، ابىلاي حاننىڭ كورگەن ءتۇسى جەكە ادامنىڭ تالاپ-تىلەگىنەن تۋىن­داعان قۇبىلىستان گورى، قيلى كەزەڭدى باسىنان كەشكەن حالىقتىڭ ىشكى بەكىنىسىنەن، قاۋىپتەنۋىنەن تۋعان تۇستاس كارتينا سىندى. «تۇسىمدە شاتىرىمنىڭ الدىندا ءبىر جولبارىس كەلىپ شوگىپ جاتىپ الدى، بۇل نە قىلعان جولبارىس دەپ تاڭعالىپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىسىم ايۋ بولىپ كەتتى. جاڭا جولبارىس ەدى عوي، قالايشا ايۋ بولىپ كەتتى دەپ، ەكىنشى قاراعانىمدا قاس­قىر بولىپ، ونان سوڭ تۇلكى، اقىرىندا قويان بولىپ كەتتى. وسى كورگەندەرىمە تاڭ-عالىپ جاتقانىمدا ويانىپ كەتتىم»، دەپ بايان­دالاتىن حان ءتۇسى نەبىر عاجايىپ قيسىنمەن بۇگىنگە جەتكەن ەكەن. قازاق ەپوستارىنداعى ءتۇس كورۋ ماسەلەلەرى جايىندا عالىم پىراليەۆانىڭ; «بەلگىلى ءبىر قاۋىپ-قاتەردەن حابار بەرەتىن ارۋاقتى بابالاردىڭ ايان بەرۋ تۇستەرى مەن ودان كەيىنگى كەيىپكەر كوڭىلىن نىلدەي بۇزاتىن پسيحولوگيالىق جاعدايى، بولاشاقتاعى قالىڭدىعىنا قولى جەتەر-جەتپەسى تۋرالى حابار بەرەدى» دەگەن پىكىرى ءتۇس كورۋ ءموتيۆىن باس كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قۇ­رىلاتىنىن اڭعارتادى. عا­شىق­تىق جىرلاردىڭ تۇراقتى كومپو­زيتسيالىق ءتاسىلى رەتىندە ء«جۇسىپ-زىلي­حادا»، «سەيفۇلمالىكتە» دە اتالعان جاع­داي قىلاڭ بەرەتىن. سول سياقتى «قوبى­لاندى»، «الپامىس»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جانە وزگە دە جىر­لارداعى ءتۇس كورۋ سارىنىنىڭ ورنى ايرىقشا. ال كەيىنگى ءداۋىر جازۋشىلارى ءتۇس سيپاتتامالارىن كورنەكى ەستەتيكامەن استاستىرادى. ج.ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك»، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، ب.ءمايليننىڭ اڭگىمەلەرى، م.ماعاۋيننىڭ «قىپشاق ارۋى»، ءا.كەكىلباەۆتىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى» سىندى دۇنيەلەردە  ءتۇس كورۋ شىعار­مانىڭ كور­كەمدىك جاراتىلىسىمەن قابىسىپ جاتادى.

بۇل رەتتە تۋرگەنەۆ كەيىپكەرلەرى دە بىزگە تاڭسىق ەمەس، جازۋشى شى­عارماشى­لى­عىنداعى تۇستەر اشىق ءتۇستى بەينەلەرمەن ءجيى ەرەك­شەلەنەدى. «چەرتوپحانوۆتىڭ اقىرى» اڭگىمەسىندە «قارداي اپپاق تۇلكى» «الدىنان جۇگىرىپ ءوتىپ، ءتى­لىن شىعارىپ مازاقتايدى» دەپ، «جامان تۇس­كە» ورىن بەرەتىن. سول ءتارىزدى ءتۇس كو­رۋ ءتاسىلىنىڭ كوركەمدىك ەركىندىگىن كوپ قولدانعان جازۋشى ف.م.دوستوەۆسكي اۋىر پسي­حولوگيالىق جاعدايدى ءدال جانە نانىمدى بەرۋىنەن شىعارما بويا­ۋى ودان سايىن قويۋلانا تۇسەدى. ايگىلى «قىل­مىس پەن جازا» رومانىندا «ۇلكەن، دوڭگەلەك، قىزىل اي تەرەزەدەن تۋرا قارادى» دەپ، راسكولنيكوۆتىڭ ءتۇس پاليتراسى كەلەشەك قادامىن ايقىنداپ وتىراتىن ەدى عوي. ال حالىق نانىمىندا ايىپ­تى ادام­عا قان قىزىل ايدى كورۋ جاقسىلىقتىڭ نىشا­نى ەمەس ەكەنىن جازۋشى جاقسى بىلگەن سياقتى.

جۋىردا فيلولوگ جانە ادەبيەت سىنشىسى ۆەرا ساۆەلەۆانىڭ ادەبيەتتەگى تۇستەر جايلى ماقالاسى جارىق كوردى. «باقىتىمىزعا وراي نەمەسە وكىنىشىمىزگە قاراي، ءتۇس – بۇل مي كورسەتەتىن، بىراق ءبىر عانا كورەرمەنگە ارنالعان فيلم ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك»، دەيدى اۆتور. ستۋ­دەنت كەزىنەن باس­تاپ جۇرتتىڭ كورگەن ءتۇسىن جيناپ، تالداپ جۇرگەن عالىمنىڭ اتال­عان ەڭبەگى ءبىزدىڭ دە از-كەم كورگەن ءتۇسىمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ جىبەردى.

ەجەلگى ەگيپەتتە تابىلعان پاپيرۋس­تا «قۇداي كوزدى قاراڭ­عى­لىقتا ۇيىقتاپ جاتقان ادامعا جول كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇستى جاراتتى» دەپ جازىلىپتى. ۇيقىنى زەرتتەۋ جونىندەگى ەۋروپا جانە امەريكا قوعامى مۇشەسى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير كوۆالزون: ء«تۇس – بۇل بەلگىلى ءبىر پوليگرافيالىق سۋرەتتەردىڭ تسيكل­دەر، فازالار مەن كەزەڭدەر تۇرىندە تابيعي دايەكتى وزگەرۋىمەن سيپاتتا­لاتىن ادام اعزاسىنىڭ جانە وز­­گە دە جانۋارلاردىڭ (ياعني سۇت­قو­­رەك­تىلەر مەن قۇستاردىڭ) ەرەك­شە گەنەتيكالىق كۇيى» دەگەن عى­لىمي انىقتاما بەرەدى. ءيا، تۇس­تەردى تۋعىزاتىن ءبىر ادامنىڭ ىشكى كوزقاراسى مەن كورنەكى جادى. كوزبەن كورۋىمىز قانشالىقتى شەكتەۋلى بولسا، ىشكى كورۋىمىزدىڭ كوكجيەگى سونشالىقتى شەكسىز. اقىن ۆاديم شەفنەردىڭ ء«بىز قا­لاعان ءتۇستى كورەم دەمەڭىز، ءتۇس قالا­عان جايدى عانا كورەمىز» دەپ جازعانىنداي، ءتۇس جەكە ادامنىڭ ساناسىنداعى ساۋلەلى قورى­تىن­دى، الداعى كۇندەرگە باعىت العان ساۋە­گەيلىك. ءباز بىرەۋلەر ءتۇس كورە بەرۋ­دەن دىڭكەسى قۇرىسا، تۇك كورمەي تىمپيىپ­ جۇرەتىندەر دە بار. تاڭەرتەڭگىسىن عانا ەسىڭدە انىق بولعان ءتۇس ءبىرازدان كەيىن ب ۇلىڭ­عىر سۋرەتكە ۇلاسىپ بارىپ جوعا­لادى. بۇل – ۇمىتشاقتىق. عالىمدار ءتۇس­تى ۇمىتىپ قالۋدى ۋاقىتشا ەستە ساقتاۋعا جاۋاپ بەرەتىن ميدىڭ قىز­مەتىنە بالايدى.