اقباۋىر

كونە عاسىرلار كوشىنەن سىر شەرتەتىن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر ءبىزدىڭ وبلىستا جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – التى مىڭجىلدىق تاريحى بار، نەوليت داۋىرىنە جاتاتىن ارحەولوگيالىق كەشەن اقباۋىر. ءالى كۇنگە زەرتتەلىپ بىت­پە­گەن قۇندى جادىگەردىڭ ەرەكشەلىگى سول، ءار تاسىنىڭ بەتى ەجەلگى تاڭبالار مەن سۋرەتتەرگە تۇنىپ تۇر.

اقباۋىر وبلىس ورتالىعىنان 30 شا­قى­رىم جەردە، ۇلان اۋدانى اۋماعىندا ورنالاسقان. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن­گى 3-5 مىڭجىلدىقتا ءومىر سۇرگەن ادام­دار­دىڭ قولىمەن جازىلعان پەتروگليفتەر جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن جوسامەن تاڭبالانعاندىقتان مۇنداي ەسكەرتكىش الەمدە ەكەۋ عانا دەسەدى عالىمدار. تاس­قا تۇسكەن بۇعى مەن جىلقىنىڭ، اربا مەن سوقانىڭ بەينەلەرى سول كەزەڭدەگى ادام­د­اردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن، ءومىر سال­تىنان حابار بەرىپ، جەر يگەرۋدى كا­سىپ ەتكەندىگىن اڭعارتادى. تەڭدەسى جوق اقباۋىر تابيعي ەسكەرتكىش-گروتىن عا­لىمدار حح عاسىردىڭ 70-ءىنشى جىلدارى انىقتاعان-دى. كەيىننەن 90-ىنشى جىلدارى وسكەمەندىك اقىن ەۆگەني كۋرداكوۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جۇمباعى مول تاۋ-تاستى ءوز بەتىنشە زەرتتەۋگە كىرىسەدى. اقباۋىر جايىندا نيكولاي توپولنياك دەي­تىن اۋەسقوي زەرتتەۋشى فيلم دە تۇسىر­گەن. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، تاستاعى تاڭ­بالاردى عالىمدار كونە كۇنتىزبە، استرو­لوگيالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ ورنى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن.

شىلىكتى

زايسان كولىنەن ءجۇز شاقىرىم جەردە، وڭتۇستىك-باتىسىندا – تارباعاتاي، شىعىسىندا – ساۋىر-سايقان، سولتۇستىكتە – ماڭىراق تاۋلارى قورشاعان، ۇزىندىعى 80 شاقىرىم، ەنى 30 شاقىرىمعا سوزىلىپ جات­قان ۇلكەن القاپ بار. شىلىكتى جا­زى­عى دەپ اتالادى. بۇل جازىقتا تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن ساقتاردىڭ كوسەم­دە­رى كومىلگەن وبالار بار.

شىلىكتىدەگى ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن ەرەك­­شە ەسكەرتكىش، ءۇشىنشى «التىن ادام» 2003 جىلى تابىلعانى بەلگىلى. ال­تىن­­مەن ادىپتەلگەن كيىمىمەن بىرگە جەر­لەن­گەن ساق پاتشاسىنىڭ سۇيەگىن ارحەو­لوگ ابدەش تولەۋباەۆ باستاعان زەرت­تەۋ توبى بايگەتوبە اتتى وبادان انىق­تا­عان-دى. ونىڭ جەرلەۋ مەرزىمى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءVىى عاسىرعا جاتادى. دەمەك، ەسىكتەگى «التىن ادامنان» 400 جاسقا ۇلكەن. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا 4 مىڭنان استام التىن بۇ­يىم­دار شىققان بولاتىن. بىلتىر وبلىس اكى­مىنىڭ قولداۋىمەن شىلىكتى قورعانى في­ليال رەتىندە «بەرەل» قورىق-مۋزەيىنە قو­سىلدى.

بەرەل

1865 جىلى ۆيلگەلم رادلوۆ بەرەل ەسكەرتكىشىن زەرتتەپ، «ۇلكەن بەرەل قورىمىن» اشقان بولاتىن. ارادا 100 جىل وتكەننەن كەيىن بەرەل قورىمىنا رەسەيلىك سەرگەي سوروكين ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بۇگىندە بەرەل دەسە، بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ ەسىمىن قۇرمەتپەن اتايمىز. عالىم بەرەل قورىمىنا 1998 جىلى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، «پاتشالىق وبا» كەزەڭىن زەرتتەۋ بارىسىندا №11 نىساننان التىنمەن اپتالعان 13 تۇلپار مەن سول زاماننىڭ كوسەمى بولعان بەكزادا مەن ايەلدىڭ سۇيەگىن تاپقانى بەلگىلى. بۇل وتاندىق ارحەولوگيادا سەنساتسياعا بالاندى.

2008 جىلى «بەرەل» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايى اشىلدى. 2016 جىلى وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن قۇندى جا­دىگەر­لەردى كەلۋشىلەردىڭ كورۋىنە مۇم­كىن­دىك جاساۋ ءۇشىن 11 قورعاننىڭ ۇستى­نەن شىنىلى شاتىر تۇرعىزىلدى. قات­تى شىنىدان جاسالعان جابىق كەشەن اۋماعى – 90 شارشى مەتر، ال بيىكتىگى جادىگەرلەر جاتقان تەرەڭدىكتەن باستاپ 8،5 مەتردى قۇرايدى. بۇگىندە بەرەل قورى­مىن كورۋگە كەلەتىن تۋريستەر قاتارى قالىڭ.

جيدەباي

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، «جيدەباي – ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايى سەمەيدەگى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ فيليالى رەتىندە 1945 جىلى ء(بىر دەرەكتەردە 1940 جىل دەپ جازىلىپ ءجۇر) قۇرىلعان. اقىننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە ۇلى تۇلعانىڭ مەكەن ەتكەن قىستاۋى مۇراجاي-ۇيىنە اينالىپ، 1970 جىلى (125 جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىندا) مۇراجايعا جاڭارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. قازىرگى اتاۋى 1990 جىلى اقىننىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە بەرىلگەن. مۇراجاي قۇرامىنا بىرنەشە قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن شاعىن مۇراجايلار ەنەدى. ولار – سەمەيدەگى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى، احمەت ريزا مەدرەسەسى، اباي اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى بورىلىدەگى م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجايى، 1997 جىلى اشىلعان كوكباي جاناتاەۆتىڭ مۇراجايى، 2003 جىلى قۇندىزدى اۋىلىندا اشىلعان شاكىر ابەنوۆتىڭ مۇراجايى، ءۇرجار اۋدانىنداعى اسەت نايمانباەۆتىڭ مۇراجايى، قۇنانبايدىڭ قۇدىعى، زەرە مەن ۇلجاننىڭ زيراتى، «اباي – شاكارىم» مازارلى كەشەنى، مازارلى كەشەننىڭ مەشىتى، مۇساقۇلدىڭ قىستاۋى، «وسپان كولى»، كەڭگىرباي ءبيدىڭ زيراتى وسى قورىقتىڭ قۇزىرىندا. اۋماعى 6400 گەكتارعا جەتىپ جىعىلاتىن قورىق ايماعىنا جالپى 16 نىسان كىرەدى. مۇندا ۇزىن-سانى 18 255-كە جۋىق باعالى زاتتار مەن 300-دەن استام جادىگەرلەر ساقتالعان.

قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى

اباي اۋدانى توقتامىس اۋىلىنان 18 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى جايىندا ەل اراسىندا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. ونىڭ ىشىندە اۋىز ادەبيەتىندە ساقتالعان دەرەكتەردىڭ دەنى جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستى. شاعان شايقاسى وسى ۇڭگىردىڭ ماڭىندا وتكەنى تاريحتان ءمالىم. الاشتىڭ الاپاتىن اسىرعان ابىلاي حان ايگىلى قابانباي باتىرعا «دارابوز» اتاعىن وسى جەردە بەرگەن دەگەن دەرەكتەر دە بار. بۇل تۋرالى «اباي جولى» رومانىندا جازىلعان.

بۇل ۇڭگىردە ۇلى اباي دا بولعان. ءتىپتى قولتاڭباسىن قالدىرعان دەگەن دەرەكتەر دە بار. ۇڭگىردىڭ قاي زاماننان بەرى قوڭىر اۋليە اتانعانىن ناقتى ەشكىم بىلمەيدى. بىلەتىنىمىز، قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنىڭ ەنى شامامەن 12-15، ۇزىندىعى 18-20 مەترگە سوزىلادى، ۇڭگىر ىشىندەگى كولدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى 5 مەترگە دەيىن بارادى. ءبىر عاجابى، ۇڭگىردەگى كول سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسى (4 گرادۋس) قىسى-جازى وزگەرمەيدى. ال ۇڭگىردىڭ ىشىندەگى تەمپەراتۋرا +7. قىسى-جازى.

قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىنە كەلەتىندەردىڭ ءبىر توبى قىزىعۋشىلىقپەن، ەكىنشى ءبىر توبى ىشتەي ءبىر سەنىممەن ەمدەلۋگە كەلەدى. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى 2017 جىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندار كارتاسىنا» ەنگىزىلىپ، مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان بولاتىن. وسى جىلى ايماق باسشىسى دانيال احمەتوۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ۇڭگىر ءىشى تولىق اباتتاندىرىلىپ، ءىشى جارىقتاندىرىلىپ، كەلۋشىلەرگە ءتيىستى جاعداي جاسالدى. قازىر قاسيەتتى مەكەن اباي اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ قاراۋىندا.

ىرعىزباي اۋليە كەسەنەسى

كەسەنە تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيىندەگى كەڭ جازىقتا جاتقان كۇمىستى جايلاۋىندا ورىن تەپكەن. ەل اۋزىندا «ىرعىزباي اۋليە» اتانعان بابا 1787 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1850 جىلى 63 جاسىندا قايتىس بولعان. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا «مەنى وسى قۇبا بەلگە جەرلەڭدەر، زيراتىمدى كوتەرمەڭدەر، ۇرپاقتارىم كوتەرەدى» دەپ وسيەت قالدىرعان ەكەن.

قۇنانبايدى اۋىر دەرتتەن جازىپ العان اتاقتى ءتاۋىپ تۋرالى حالىق جادىندا جاتتالعان جاقسى لەبىز، تىلسىمعا تولى اڭگىمە مول. ىرعىزباي – ءوزى مولدا، ءوزى ءتاۋىپ ءھام اۋليە كىسى بولعان. دالا زەرتحاناسىندا دارىلەرىن سايلاپ، الدىن الا وزىنە كەلە جاتقان ادامدى، جانىنا باتقان اۋرۋى مەن ونىڭ ەمىن ءبىلىپ وتىرعان. تارباعاتاي تاۋلارىندا وسەتىن التىنتامىر، ەرمەن، جالبىز، ءبىرسالار ىسپەتتى ەلۋ ءتۇرلى شوپتەن دارىلەر جاساعان. قىتاي ەمشىلەرىمەن بايلانىستا بولىپ، تاجىريبە الماسقان. ءبىر ەرەكشەلىگى، ەم-دومىنا اقى الماعان. اۋرۋحانا جوق، ەشكىم وتا جاسامايتىن زاماندا ادامدارعا كوپ شيپاسى تيگەن.

سوڭعى جىلدارى تارباعاتاي اۋدانىندا بادەلحان كامالحان ۇلى سىندى ەل ازاماتتارىنىڭ باستاماسىمەن ىرعىزباي اۋليە قۇرمەتىنە قازاق كۇرەسىنەن حالىق­ارالىق تۋرنير وتەدى. ىرعىزباي اتا ءتۋرنيرى – قازاقستان بويىنشا فيلا كەستەسىنە ەنگەن تۇڭعىش تۋرنير.

ابلايكيت

ابلايكيت بەكىنىسىن 1654 جىلى جو­عارعى ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا، قالبا تاۋلارىنىڭ اراسىنا ويرات بيلەۋشىسى ابلاي تايشى سالدىرعان. ابلايكيت – XVII عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا بۋددانىڭ ءىرى ورتالىق-تا­رىنىڭ ءبىرى بولدى. كەيىننەن وسكەمەن بە­كىنىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ي.ليحا­رەۆ­تىڭ جەتەكشىلىگىمەن كەلگەن ورىس وتريادى عيباداتحانا ورنىنان تيبەت پەن ويرات قولجازبالارىنىڭ، بۋددا يكوندارى مەن قولا مۇسىندەرىنىڭ مول قورىن جانە تيبەت-موڭعول قولدانبالى-ساندىك ونەر بۇيىمدارىن تاۋىپ، رەسەيگە الىپ كەتەدى. جالپى، ابلايكيت تۋرا­لى كوپتەگەن ساياحاتشى-عالىمدار جازبا دەرەكتەر قالدىرعان. كەشەننىڭ ساق­تا­لىپ قالعان جوبا-سىنان ونىڭ سول كەزدەگى ەڭ ادەمى عيباداتحانالاردىڭ ءبىرى بولعانىن كورۋگە بولادى. بۇل كەشەن قورعانىس ماقساتىن كوزدەگەندىكتەن سىرتقى دۋالىنىڭ بارلىعى تاستان قالانعان. ونىڭ ءبىرشاما بولىگى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

شىعىس قازاقستان وبلىسى