بۇل وقيعالار – ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس دۇنيەلەر. ءال-فارابي ادامزات تاريحىندا العاش رەت وركەنيەتتى قوعام ۇلگى­سىن جازسا، ۇلى ويشىل كوتەرگەن يدەيا­نى حاكىم اباي قايتا جالعاستىردى، ىزگى­لىك­كە، وركەنيەتتىلىككە ۇندەۋمەن ءوتتى، سەبەبى ء«بىلىم-عىلىم ۇيرەنبەككە تالاپ قىلۋ­شى­لارعا اۋەلى بىلمەك كەرەك». ال بۇگىنگى اتا زاڭىمىز – وسى بابالارىمىز ارمان­دا­عان وركەنيەتتى ماڭگىلىك ەلدىڭ تول­قۇ­جا­تى. ەلباسى ايتقانداي، «ماڭگىلىك ەل – تاۋەلسىزدىكتىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى»، ال تاۋەلسىزدىك – ۇلتتى دەربەستىككە، ەر­كىن­­دىككە باعىتتاي وتىرىپ، ەل مۇد­دە­سىنىڭ ءورى­­سىن كەڭەيتۋگە نەگىزدەلگەن قۇندىلىق، باس­­تى بايلىعىمىز.

«ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى دوس» دەگەن اباي – ءبىر ۇلتتىڭ شەڭبەرىندە قال­ماي، ادامزاتتىڭ رۋحاني بيىگىنە كوتە­رىلىپ، ىزگىلىك پەن دانىشپاندىقتىڭ ۇلگى­سىن كورسەتكەن تۇلعا. اۋەلدەن-اق اتا­­نىڭ بالاسى بولماي، ادامنىڭ بالاسى بولۋدى كوزدەگەن ارمانى، اقىندى ادام­زات­تىڭ ارداعىنا، ادامزاتتىڭ اقى­نى­نا، ادام­زاتتىڭ اقىلمانىنا اينال­دىر­­دى. اۋەلى حالقىنىڭ تۇڭعيىق دانا­لى­عىنا، قالا بەردى الەم كلاسسيكتەرى مەن وي­شىل­دا­رى­نىڭ فيلوسوفياسىنا تەرەڭ بويلاعان اباي­دىڭ بولمىسىنداعى بيىك رۋحاني ءىلىم ونى جالپى ادامزاتتىڭ كوگى­نە شىعاردى.

ونىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەگەن گۋمانيستىك يدەياسى كوپۇلتتى قازاق ەلىنىڭ تاتۋلىق تاعانىنا اينالىپ، سونىڭ نەگى­زىندە ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باس­تاماسىمەن قۇرىلعان قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسى مەملەكەتتىك سايا­سات­تى ىسكە اسىرۋ، مەملەكەتتىك جانە ازا­ماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ەت­نو­­سارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى ءوزا­را ءىس-قيمىلىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا شيرەك عاسىردان بەرى ەلى­­مىزگە قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ال وراسان ءوزارا ىنتىماقتاستىق ءۇشىن كەڭ بو­لا­­شاققا جول اشىپ، دۇنيە جۇزىندە زوم­بى­­لىق، ەكسترەميزم جانە تەرروريزم سياقتى تەرىس كورىنىستەردى بولدىر­ماۋ­دى ماقسات تۇتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىن­دەر كوشباسشىلارىنىڭ سەز­دەرىن وتكىزۋ ارقىلى قازاقستان بۇكىل الەم­دىك قوعامداستىققا جالپىۇلتتىق كون­سەن­سۋس­تىڭ جانە قوعامدى بىرىكتىرۋ ۇلگىسىن كورسەتىپ، بەيبىتشىلىك پەن پروگرەستى جانە قوعامداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بولاشاقتا ۇيلەسىمدى بەيبىتشىلىكتىڭ نەگىزى رەتىندە بىرلەسكەن ءىس-قيمىلدار جا­ساۋ­عا ىقپال ەتىپ كەلەدى، سەبەبى «تاتۋ­لىق­تان ارتىق جولداس جوق».

اباي – ۇلت ۇستازى، قازاقتىڭ اداس­تىر­ماس تەمىرقازىعى. عۇلامانىڭ شىعار­مالارى ەل مادەنيەتىندەگى وزىنە دەيىنگى يدەيالاردى جالعاپ تۇرعان رۋحاني كوپىر ىسپەتتەس. اسىرەسە «قارا سوزدەرىندە» ۇلى قالامگەر دانا ويلارىمەن ۇلت ساناسىن قالىپتاستىرۋعا، قازاق مادەنيەتىن زاڭعار بيىگىنە كوتەرۋگە ۇمتىلدى. قارقىندى دامۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولىن ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرۋدەن كوردى. وسى ورايدا، مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ ءوز ماقالاسىندا ابايدى رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ تەمىر­قازىعى رەتىندە قابىلداۋعا شاقى­رىپ، مول مۇراسىنىڭ ۇلت بولىپ بىرلە­سۋى­مىزگە، ەل بولىپ دامۋىمىزعا تيگىزەر پايداسى زور ەكەنىنە اسا ءمان بەرىپ، اقىن سوزدە­رىنىڭ بۇگىنگى زاماندا دا وزەكتىلىگىنە جۇرت­شىلىقتىڭ نازارىن اۋداردى.

ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن حاكىم ابايدىڭ ۇلت مادەنيەتىندەگى ەسىمىن ۇلىقتاۋ ءىسى ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ابايتانۋ عىلىمى تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىن جالعايتىن ىرگەلى ءىلىمنىڭ بىرىنە اينالدى، اباي تويى يۋنەسكو كولەمىندە جوعارى دارەجەدە اتالدى. ەلباسىنىڭ ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ جازعان ماقالاسىندا «اباي ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى. اباي مۇراسى – قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى» دەپ ايتقاندارى ويشىلدىڭ رۋحاني تۇلعاسىن سالماقتاي تۇسەتىن تاريحي شىندىقتىڭ بىرىنە اينالدى.

بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك دەڭگەيدەگى وي الىبى اتانعان ويشىلدىڭ 175 جىل­دىق مەرەيتويىنىڭ ەل اۋقىمىندا عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇك­پى­­­رىن­دە كەڭ كولەمدە اتالىپ جات­قا­نى ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاق تاراپىنان، الەم­­دىك رۋ­حانيات دۇنيەسىندەگى ورنى­نىڭ لايىقتى باعالانعانى بولىپ ەسەپتەلەدى. مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەن­دەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى حالىققا جول­دا­ۋىندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىعىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارا رەتىندە كورسەتىپ، ءوزىنىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەندەي: «ابايدى قالاي دارىپ­تەسەك تە جاراسادى. ونىڭ عيبراتتى عۇمى­رى مەن شىنايى شىعارماشىلىعى – قازاق حالقىنا عانا ەمەس، جاھان جۇرتىنا دا ۇلگى-ونەگە. ويتكەنى اقىننىڭ مۇراسى – بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني ازىعى». مەملەكەت تاراپىنان ءىرى ويشىلداردىڭ رۋحا­ني مۇرالارىنىڭ زەردەلەنۋى كەز­دەيسوق نارسە ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازىر­گى ادامزات الەمىندە ورىن العان قۇبى­لىس­تار مەن وزگەرىستەر ەلىمىزگە، اسىرەسە ەكونوميكاعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. جاھان­دى جايلاعان پاندەميانىڭ سالدارىنان مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستار شەكتەلۋدە. الپاۋىت ەلدەر اراسىندا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شيەلەنىستەر كۇشەيۋدە. سوندىقتان وسىنداي كۇردەلى ۋاقىت جاعدايىندا تۋىنداپ وتىرعان قايشىلىقتاردى جەڭە ءبىلۋ ۇلت ۇستازىنىڭ ء«بىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ۇستانىمىنا دەن قويىپ، قوعامنان اقىل-پاراساتتىلىق پەن اۋىزبىرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.

ابايدىڭ تاريحتا قالعان ىلىمدەرى قاي قوعامنىڭ تۇسىندا بولسىن، سول ۋاقىت جاعدايىنداعى مەملەكەتتىڭ ماسەلەلەرىن شە­شەتىن يدەيالارعا تولى. تەحنيكانى، قازىر ءجيى ايتىلاتىن تەحنولوگيانىڭ تۇر­لەرىن ارينە قولدان جاساۋعا بولار. بىراق اباي سىندى ويشىلدار – ءوز ءداۋى­رى­نىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ەل تاري­حى­نىڭ تۇلعاسى رەتىندە ءومىردىڭ، ۋاقىت­تىڭ جانە ۇلت مۇددەسىنىڭ تالابىمەن قوعام الدىنا شى­عىپ وتىرادى. وسى سەبەپتەن دانالىق پەن ويشىلداردىڭ ءبىلىمى، يدەيالارى تاريحتىڭ ورىسىندە عانا ساقتالماق. بۇل ۇلتتىڭ يگىلىگىنە جاراپ وتىراتىن دەڭ­گەي­گە تەك قانا ويشىل ادامداردىڭ ءىلىمى لايىقتى كەلەتىنىن دالەلدەيدى.

بۇل رەتتە پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ يدەياسى ابايدان باستاۋ الاتىنىن ايتتى، ول: « ۇلى ويشىل ءار سوزىمەن ۇلتتىڭ ورەسىن ءوسىرۋدى كوزدەدى. سوندىقتان ابايدى تەرەڭ تانۋعا باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون. ابايدى تانۋ – ادامنىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى. ادامنىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى جانە ۇنەمى دامىپ وتىرۋى، عىلىمعا، بىلىمگە باسىمدىق بەرۋى – كەمەلدىكتىڭ كورىنىسى. ينتەللەكتۋالدى ۇلت دەگەنىمىز دە – وسى»، دەي كەلە اباي مۇراسىنىڭ ەلىمىزدىڭ رۋحاني الەۋەتىنىڭ دامۋىنا قوساتىن ۇلەسىنىڭ سالماعىن سارالاپ بەردى. قوعامنىڭ قاي سالاسى بولسىن، دەربەس ءارى بەرىك بولۋى تىكەلەي ونىڭ ادامىنا دا بايلانىستى.

قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ مادە­نيە­تىن الىپ قارايتىن بولساق، وسىدان ەكى-ءۇش عاسىر بۇرىن ول ەلدىڭ زيالىلارى بولاشاق ءۇشىن قوعامدى بىرىكتىرىپ وتىراتىن قۇندىلىقتارعا ەرەكشە ءمان بەرگەنىن كورەمىز. ءبىزدىڭ دە تاريحىمىزدا سولاي بولعان. كەشەگى حاندارىمىزدىڭ تۇسىندا كە­مەڭگەر ادامداردىڭ تۇلعالىق تەرەڭدىگى ەل مادەنيەتىنىڭ رۋحاني بەلدەۋىنە اينالدى. ال اباي زامانىندا الاش تۇلعا­لا­­رىنىڭ ءداستۇرى جاڭاشا سيپات العانى بەلگىلى.

ەگەمەن ەلىمىزدە مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان «مادەني مۇرا»، «حا­لىق تاريح تولقىنىندا»، «رۋحاني جاڭ­عىرۋ» باعدارلامالارى تاۋەلسىزدىكتى نى­عايتۋ ماقساتىندا ۇسىنىلعان رۋحانيات سالاسىنداعى اۋقىمدى باستامالار. مەم­لەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان بۇل باع­دارلامالاردىڭ قوعامعا تيگىزگەن پايداسىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، ءارى قاراي ءىرى ويشىلدارىمىزدىڭ يدەيالارىن بۇگىنگىنىڭ تالابى نەگىزىندە سومداپ وتىرۋ – ۇلكەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى. قازىرگى جاعداي مەملەكەت پەن حالىقتان وسىنى تالاپ ەتۋدە. سەبەبى «بيلەمەسە ءبىر كەمەل، نە بولادى وڭشەڭ ءنول» دەپ ابايدىڭ ايتقانىنداي، ەل ىشىندە كەمەلى دە، باستاماشىلارى دا بولادى. ال «كوپتى ەبىن تاۋىپ، جونگە سالۋ» باسشىنىڭ قولىندا بولسا، باسشىنى قولداۋ حالىقتىڭ قولىندا. اسىرەسە بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا جۇدىرىقتاي جۇمىلۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنگەنىمىز ابزال. بۇل تۋرالى «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ: ء«بىز مەملەكەت رەتىندە دە، ۇلت رەتىندە دە ءبىر ورىندا توقتاپ قالماۋىمىز كەرەك. ونداي جاع­داي­دا ەل توقىراۋعا ۇشىرايدى. ونىڭ زاردابى مەملەكەتتىگىمىزگە تيەدى. سوندىقتان ەلىمىزدى وركەندەتۋ، كوركەيتۋ – تەك قانا ءوز قولىمىزدا. ءبىزدىڭ وسىنداي سىندارلى ساتتە قاتەلەسۋگە ەش قاقىمىز دا، قۇقىمىز دا جوق. جانە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزى­مىز تەرەڭ سەزىنۋىمىز قاجەت. ويتكەنى قازاق حال­قىنىڭ تاعدىرى تاريح تارازىسىندا تۇر»، دەپ تۇيىندەدى.

ابايدىڭ ءاربىر مەرەيتويىن اتاپ وتۋدە ونىڭ يدەيالارىن قوعامدىق ساناعا تولىقتاي ورنىقتىرۋ ءىسى ۇلت بولاشاعىنا ۇلكەن پايدا اكەلەرى داۋسىز. ويشىلدىڭ ءوزى ايتقان: «دۇنيە – ۇلكەن كول، زامان – سوق­قان جەل، الدىڭعى تولقىن – اعالار، ارتقى تولقىن – ىنىلەر، كەزەكپەنەن ولىنەر، باياعىداي كورىنەر».

 دۇنيەدە بارلىق نارسە ءبىر ورىندا تۇرا بەرمەيدى. ءبىر ۇرپاقتىڭ ورنىن جاڭا ۇرپاق باسادى، دامۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى وسى.

«اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك» دەپ حاكىمنىڭ ءوزى ايتقانداي، جاستارىمىزدى ءبىلىمدى، باسەكەگە قابىلەتتى، ۇلتتىق سانا سەزىمى جوعارى ادام رەتىندە تاربيەلەۋ بۇ­گىن­گى باستى مۇرات. ەلىمىزدە ءبىلىمدى جاس­تاردى قولداۋ ماقساتىندا ىرگەلى ىستەر اتقارىلىپ جاتىر. «بولاشاق» باع­دارلاماسىمەن الەمدىك بەلگىلى وقۋ ورىن­دارىندا ءبىلىم الۋ، وزىق ويلى جاس­تار­دى «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» قا­تارىنا ەنگىزۋ – تاريح، قوعام، بولاشاق الدىنداعى ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنەر تانىمى تەرەڭ، تالعامى بەرىك جاس بۋىندى قوعامدىق سانادا العا جەتەلەيتىن قۇندىلىقتار ساقتالىپ، دارىپتەلۋى ارقى­لى الەۋمەتتىك ورتادا وزگەرىس جاساۋمەن بايلانىستى. وسىنداي قاناتقاقتى قا­رىم­دى جوبالاردىڭ ناتيجەسىندە اقىن ارما­نىنداعى «پايدا ويلاماي، ار ويلاپ، ارتىق بىلۋگە تالاپ قىلعان» ەركىن ويلى جاستار ءوسىپ كەلەدى. وزىق ويلى جاس­تاردان قۇرىلعان پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆى جاساقتالىپ، قوعامدىق قۇرىلىسقا ارالاسا باستادى. ەندىگى جەردە ەل بولاشاعى عىلىمعا ىڭكار «تالاپتىڭ ءمىنىپ تۇلپارىن، تاس قياعا ورلەگەن» جالىندى جاستاردىڭ قولىندا!

ابايدىڭ بارلىق شىعارمالارى حالىقتىڭ قاي زاماندا بولسىن وركەنيەت تىعى­رىعىنان سۇرىنبەي ءوتۋى ءۇشىن جازىل­عانىن تاعى دا اتاپ وتۋگە بولادى. اسىرەسە بۇگىنگى ۇرپاق ويشىلدىڭ «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟ اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەگەن ولەڭىن ەسكەرسە ەكەن دەيمىز. وي الىبىنىڭ وي-تولعامى، اسىرەسە بۇگىنگى قوعامعا ناقتى باعىت-باعدار بەرۋدە. ءبىلىمدى، ونەرلى، ەڭبەكقور، كاسىپكەر، ىسكەر، قوعامعا ادال بولۋ، ءوز ىسىڭە جاۋاپكەرشىلىك – بۇل ويشىل سومداعان ءار ۇرپاقتىڭ ەسكەرۋى قاجەت قۇندى­لىقتار.

قازاقتا كونەدەن بەرى كەلە جاتقان ىرگەلى دۇنيەلەر بار. ول كوبىنەسە رۋحا­نيات پەن اتا ءداستۇردى ساقتاۋمەن تىعىز بايلانىستى. بۇگىنگى ۇرپاق وسى نەگىزگى قۇندى­لىق­تارىمىزدى دارىپتەۋمەن دە وركەنيەت بيىگىنە شىعارى انىق. ياعني قازىرگى تاڭدا ەكونوميكانى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ەلدە حالىقارالىق ءتۋريزمدى دامىتۋ تۇپكىلىكتى قولعا الىنسا، ەلىمىزدە ابايتانۋ عىلىمى دا وسى باعىتتا ەلدىڭ مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسىنا قىزمەت ەتەرى انىق.

ابايدىڭ شىققان ورتاسى قاراپايىم قازاق اۋىلى بولدى. مۇنىڭ ەرەكشەلىگى ۇلتتىڭ تابيعاتى مەن بولمىسىنىڭ اباي سىندى قازاق بالاسىنا بيىك تالعامدى، ەرىك-جىگەردى، تاباندىلىقتى دارىتىپ وتى­رۋىندا. تۋعان جەردىڭ بولمىسىنان اسەر الۋ كەز كەلگەن مادەنيەتتە بولا بەرمەگەنىن ەسكەرسەك، اباي سىندى قازاق ويشىل­دارىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى ەل مادەنيەتىنە ءتان قۇبىلىستىڭ ءبىرى دەپ توپشى­لاۋىمىزعا بولادى. وسى تاريحي ورتانىڭ بىردەن-ءبىر كۋاگەرى ابايدىڭ ءوزى بولسا، ونىڭ اتا-باباسى، ءوزى تۋىپ-وسكەن جەردى دە تاريحي ورىنعا اينالدىرۋ قۇپ­تار­لىق ءىس.

بىلتىر مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ شىعىس قازاقستانعا جۇمىس سا­پا­رىمەن كەلگەندە بۇل ماسەلەگە كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. پرەزي­دەن­تى­مىز­دىڭ ءىسساپار بارىسىندا « ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا، ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» دەپ ايتقانى شىنىمەن دە زيالىلارعا ۇلكەن اسەر قالدىردى. بۇل رەتتە ءوڭىر باسشىسى د.احمەتوۆ: «باستى مىندەت – ۇلى اقىننىڭ اتا-باباسىنا قۇرمەت كورسەتۋ. اباي اتا-اناسىنىڭ ءرولىن اسقاقتاتىپ، باعالاي وتىرىپ، ءبىز حالقىمىزدىڭ ءداس­تۇر­لى قۇندىلىقتارى ساقتالىپ، ارتا تۇسە­تىنىن كورسەتكىمىز كەلەدى»، دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇل حاكىم ابايدىڭ اينالاسىن قۇرمەتتەۋ ارقىلى ءداۋىر ساباقتاستىعىن سارالاپ، اباي جولىن جالعاستىرۋعا مۇم­كىندىك بەرەرى انىق.

وتكەن عاسىردا ابايمەن وكشەلەس بولعان الاش زيالىلارىنىڭ ويشىل مۇرالارىنىڭ ۇرپاققا جەتۋىنە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەندىگى بەلگىلى. بۇگىنگى ابايتانۋ باعىتىندا ولاردىڭ دا قاجىرلى ەڭبەگى ۇرپاقا كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى كەرەك. ولاردىڭ قازاق قوعامىنىڭ قانداي قيىن­دىق­تارعا تاپ بولعانىنا قاراماستان، جاساعان ەرلىكتەرى ارقىلى ابايدىڭ يدەيا­لارى ۇلت الەمىندە جالعاسىن تاپقان.

اباي مۇراسى – كەز كەلگەن ادامعا ومىردە جول كورسەتەتىن دۇنيە. ول شىنىمەن دە كەز كەلگەن ادامعا ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە قاراماي ءتۇزۋ اقىل-كەڭەسىن بەرگەن. از ۋاقىت ىشىندە بارلىق ادامزاتقا ورتاق پايداسى مول قازىنا قالدىرۋىن ويشىلدىڭ تۇلعاسىنا ءتان قاسيەت دەيمىز. زامان كوشىنە ىلەسۋدى كوزدەگەن ەل قاشاندا ەلدىكتەن قۋات العانىن اباي مەن الاش زيالىلارىنىڭ ءداستۇرى تولىق دالەلدەيدى، ياعني ابايدان باس­تا­لاتىن ۇلتتىق ويانۋلاردىڭ زاڭدى جال­عا­سى الاش تۇلعالارىنىڭ يدەيالارىندا كورىنىس تاپتى. ابايدى ۇلىقتاۋ – ەلدىكتىڭ بەلگىسى. ويشىلدىڭ تۇلعاسى ءوز زامانىنان باستاپ حالقىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن. بۇعان كەشەگى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ويشىلدىڭ شىعارمالارىن جارىققا شىعارۋداعى، يدەيالارىن قوعامعا ناسيحاتتاۋداعى ەڭ­بەك­تەرى كۋا. وسى تۇستا ابايدى ۇلىقتاۋ دەگەندى ءار ۇرپاق، بۋىن، ونىڭ مۇرالارىن ءوز زامانىنداعى قوعامنىڭ تالابىنا ساي زەردەلەۋ دەپ قابىلداعانى ءجون. سەبەبى تۇلعالار ونەگەسى توزبايدى، ولاردىڭ تاعىلىمىنان دا حالىق قول ۇزگەن ەمەس. ماسەلەن، اباي بيىك ادامگەرشىلىك، كىسىلىك، تەكتىلىك جونىندە ايتسا، ونىڭ وي-تولعامى ەلدىڭ بارلىق ومىرىمەن بىرگە بايلانىسىپ وتىرادى. اباي تۇلعاسىن ۇلىقتاۋدىڭ ءمانىن ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك العان تۇستاعى قوعام الدىندا تۇرعان ماسەلەلەرىمەن دە ۇشتاستىرا الامىز.

ماسەلەن، ەلباسى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان بايانداماسىندا اباي مۇرالارىن زەردەلەۋدى الدىمەن زيالىلارعا جۇكتەسە، مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىن تۇتاستاي قوعامعا ارناپ جازعانىن بايقايمىز. بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن، بۇگىنگى ابايدىڭ يەيالارىن زەردەلەۋ مىندەتى تولىقتاي مەملەكەتكە، قوعامنىڭ وزىنە جۇكتەلۋدە. مەملەكەت باسشىسى اتاپ كورسەتكەندەي، اباي مۇرالارى قوعامنىڭ زەردەسىنە اينالۋعا ءتيىس. اباي مەن حالىق اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بولعاندا عانا قوعامنىڭ ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەلە تۇسەرى انىق. يدەيا كوپ، ەندى سونى ىسكە اسىراتىن ادامدار كوبەيسە دەيمىز. بۇل رەتتە «قىزمەت قىلىپ مال تاپپاي، عىلىم وقىپ وي تاپپاي» اۋىردىڭ ۇستى­مەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرەتىندەر ەمەس، جۇرەگىندە وت جالىنداعان ازاماتتار كەرەك. بىرلىگى كۇشتى، تالعامى بەرىك، پاراساتى بيىك، بولاشاققا زەردە بيىگىنەن قارايتىن قوعامنىڭ ساناسى تۇبىندە ۇلكەن مادەني قۇبىلىسقا اينالىپ وتىراتىنىن ابايدىڭ ءىلىمى تولىق دالەلدەيدى. سوندىقتان دا ابايدى ۇلىقتاۋدى ۇلت بولاشاعىنا وركەنيەت بيىگىنەن قاراۋ دەپ قابىلدايمىز.

اباي زامانىنداعى حالىق – ۇلتتىڭ اتامەكەن جەرى مەن ادامدى تاربيەلەيتىن مادەنيەتى ساقتالعان جەردە، ونىڭ جويىل­ماي­تىندىعىن بىلگەن. بۇگىنگى حالىق وسىنى تەرەڭ تۇردە پايىمداي ءبىلۋى ءتيىس.

وسى ماقالانىڭ باسىندا ويشىل­داردىڭ ەسىمىن اتا زاڭمەن بايلانىستىرعان سەبەپ تە وسى بولاتىن. تاۋەلسىزدىك حالىق ءۇشىن نەگىزگى مۇمكىندىك بولسا، مۇنى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ، يگىلىكتەرىن كەيىنگى بۋىن­عا تابىستاۋ ءىسى قاشاندا ەلدىكتىڭ نەگىزى بولعان.

 حالقىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتىنىڭ ءدۇبىرلى تويىن جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە تۋعان توپىراعى ۇلكەن ىنتا-ىقىلاسپەن كىرىسىپ، كيەلى توپىراق سەمەي وڭىرىندە ابايدىڭ مەرەيتويىنا قاتىستى مەملەكەت جانە شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى تارا­پىنان، جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ قول­داۋىمەن بىرلەسىپ اتقارىلىپ جاتقان جۇ­مىس­تار دا از ەمەس.

ابايدىڭ تۇلعالىق اينالاسى تاقى­رى­بىندا ەڭبەكتەردىڭ جازىلۋى، ەسكەرت­كىش­تەر ورناتىلۋى، قۇنانبايدىڭ ماڭگىلىككە تىنىستاعان جەرى اقشوقى، اقىننىڭ كىندىك قانى تامعان سىرت قاسقابۇلاقتىڭ اباتتاندىرىلۋى – ويشىل ءومىر سۇرگەن عاسىردىڭ بەينەسىن جانداندىرۋ. مۇنىڭ ارعى جاعىندا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ابايعا، تۋعان حالقىنا دەگەن ىشتەي قۇرمەت سەزىمىنىڭ جاتقانىن كورەسىز.

ەل تىزگىنىن ۇستاپ جۇرگەن اباي جە­رى­­نىڭ ءار ازاماتى تاعدىرلى شاقتا ابايعا جۇگىنەدى، سوندىقتان دا اباي اۋىلى ازاماتتارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ جاساعان ىسىندە بەرەكە، قارەكەتىندە قاجىر­لى­لىق جاتادى. سوناۋ كەڭگىرباي مەن وس­كەن­بايدان، قۇنانباي مەن ابايدان م.اۋەزوۆ پەن ق.مۇحامەدحانوۆقا دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن تەكتىلىك مەن اباي ەلىنەنمىن، جەرىنەنمىن دەگەن جۇرەگىندە يمانى بار ازاماتتىڭ تىرلىگىنەن مەنمۇندالاپ تۇرادى. ىلايىم سولاي بولا بەرگەي! ويتكەنى الەم ابايدى تەك قانا قۇدىرەتتى ولەڭ سوزىنەن عانا ەمەس، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنەن، ەلىنەن دە ىزدەيدى. ەلدىڭ بەرەكەسى قاشپاسا، اباي اسقاقتاي بەرمەك. ۇلى اقىننىڭ ءاربىر مەرەيتويى «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەندەي، سول ەلگە ۇلكەن سىن عانا ەمەس، زور مارتەبە، اسقان ابىروي. ولاي بولسا، ابايدىڭ مەرەيتويى بارىمىزگە ابىرويلى بولسىن.

وسى ورايدا ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ تۇلعاتانۋ جادىن جانداندىراتىن بىرەر ماسەلەگە كوڭىل اۋدارىلسا دەيمىز. ەڭ الدىمەن، اباي تۇلعاسى ۇلت ۇستازى دەڭگەيىندە ۇلىقتالۋى كەرەك. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني تۇرعىدان ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن ابايدى تانۋ الەۋەتىن ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. ونىڭ ورتالىعى رەتىندە مەملەكەتتىك ماڭىزى بار اباي ينستيتۋتى قۇرىلىپ، ونىڭ قىز­مەتى قازاق ەلىنىڭ اياسىنان شىعىپ، ابايدى، اباي ارقىلى قازاقتى الەمدىك ارەناعا شىعاراتىن بىرنەشە باعىتتا دامىسا. قىتايدىڭ كونفۋتسي ينستيتۋتى، نەمىستىڭ گەتە ينستيتۋتى سەكىلدى ابايدىڭ ۇستانىمدارىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرىپ، ءاربىر قازاقستان ازاماتىن اباي ىلىمىمەن قارۋلاندىرىپ، ويشىلدىڭ گۋمانيستىك ويلارى مەن ادامزاتتى ءسۇيۋ يدەياسىمەن سۋسىنداپ ءوسىپ، جەتىستىككە جەتكەن تۇلعالار ءبىلىم مەن عىلىمدى، مادە­نيەتتى دامىتۋعا ۇلەس قوسار ەدى. بۇل ۇلت­تىق قۇندىلىقتار مەن بولمىسقا نەگىز­دەل­گەن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى قا­لىپ­تاستىرۋعا ىقپال ەتەر ەدى.

ابايتانۋ سالاسىندا ءبىراز جەتىس­تىك­تەر­گە قول جەتكىزدىك. ابايدى قازاقتىڭ باس اقىنى رەتىندە تانىتقان الاش ارىستارىنان باستاپ، ونىڭ تاريحي تۇلعاسىن ادەبي قاھارمانعا اينالدىرىپ، الەمگە تانىتقان م.اۋەزوۆ، اقىننىڭ ادەبي، تۇلعالىق اينالاسىن تالداپ، ويشىلدىڭ «تولىق ادام» يدەياسىن زەردەلەگەن كوپتەگەن عالىمدار حاكىم ءتامسىلىن تەرەڭدەتىپ كەلەدى.

اباي اتىنداعى دارىندى بالالار مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋى، ورتا مەكتەپتە ارنايى «ابايتانۋ» وقۋ باعدارلامالارىنىڭ ەنگىزىلۋى، «ابايتانۋ» وقۋلىقتارىنىڭ شىعارىلۋى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان يگى شارالار ەكەنى داۋسىز. ەندىگى جەردە اباي مۇرالارىن وقىتۋ ادىستەمەسى بالاباقشادان باستالىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءۇشىن وزىق ءادىس-تاسىلدەر قولدانىلىپ، اقىن مۇرالارى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرىلەتىندەي وقىتىلعانى ءلازىم. حاكىم مۇرالارىنىڭ تارالۋ اۋماعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن «ابايتانۋ» ءپانىنىڭ وقى­تىلۋى مەملەكەتتىك تىلدە عانا ەمەس، ورىس، اعىلشىن، قىتاي، فرانتسۋز، اراب تىل­دەرىندە جۇزەگە اسىرىلىپ، شەتەلدەردە قولدانىلۋ جاعدايى قاراستىرىلىپ، بۇل ىسكە ابايتانۋ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بارشا عالىمدار جۇمىلا كىرىسسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

اباي اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قور جۇمىسى جانداندىرىلىپ، الەۋەتكە يە بولۋى كەرەك.

ءتۇيىپ ايتقاندا، ءال-ءفارابيدىڭ «قا­يىرىمدا قالا» تەورياسى مەن اباي­دىڭ ەلدى تاربيەلەۋ تۋرالى تولعا­نىس­تارى ادىلەتتى قوعام يدەياسىنا اكەلەدى. بۇل رەتتە عۇلامالار ادامدى، سول ارقىلى مەم­لەكەتتى، ۇرپاقتى، ۇلتتى ساقتايتىن كەمەل ءبىلىم ەكەندىگىن تۇجىرىمدايدى. ەل پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجى­رىم­دا­ماسى اباي ارمانداعان ادىلەتتى قوعام يدەياسىمەن ۇشتاسىپ جاتىر.

ۇلى كەمەڭگەردى ۇلىقتاۋعا ارنالعان ايتۋلى مەرەكە حالقىمىزدىڭ مەرەيىن اسقاق­تاتىپ، ەلىمىزدىڭ رۋحانياتىن بايى­تۋعا، تاريحىمىزدىڭ تاعىلىمدى قىر­لا­رىن تانىتىپ، ەلدىگىمىزدى پاش ەتۋگە زور ۇلەس قوسارى انىق.

ماڭگىلىك قازاق ەلى، قابىرعالى حالقى باردا ابىز اباي ەسىمى اسقاقتاي بەرەتىنى حاق. ۇلت ۇستازىنىڭ تەرەڭ تاعىلىمىن رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ بايراعى رەتىندە جوعارى ۇستاساق، ەڭسەلى ەلىمىزدىڭ ابىرويى اسقاقتاي بەرەرى ءسوزسىز.

دۇيسەنعازى مۋسين،

پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى