ادىلدىكتەن اسقان ابىروي جوق

رۋحانيات • 03 تامىز، 2020

ادىلدىكتەن اسقان ابىروي جوق

195 رەت كورسەتىلدى

قازاق حالقى ەجەلدەن ادىلدىكتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ وزەگى دەپ بىلگەن. ياعني قاي زاماندا، قاي كەزدە بولماسىن قوعامدى بەرەكە مەن بىرلىككە باستايتىن، ەلدىڭ شاڭىراعىن شايقالتپاي، ىرگەسىن سوكتىرمەي ۇستاپ تۇراتىن ۇستىنى – ادىلدىك. اتاقتى قىتاي عۇلاماسى كۇڭزى قاريا «ادىلدىگى جوق قوعام – ەشقاشان كەمەلدەنبەيدى» دەگەن ەكەن.

بەكەن قايرات ۇلى

ۇلىستىڭ بىرلىگى ءۇشىن – ادىلدىكتەن اسقان ابىروي جوعىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاقسى بىلگەن. كەزىندە جالىن جىرلارىمەن ۇلى دالانى تەربەگەن باتىر-جىراۋلار بۇقارا حالىققا «دوسىڭ تۇرماق جاۋىڭا دا ءادىل بول» دەپ ۇيرەتكەن. ادىلدىكتەن اتتاماي، ونى بەرىك ۇستانۋدى قازاق جۇرتى ءوزىنىڭ ەجەلگى ءداستۇر-سالتىنا ءسىڭىرىپ، ودان قالدى زاڭ-جارعىلارىنا ەنگىزىپ، بۇلجىتپاي قاداعالايتىن بولعان.

مىسالى، ورىس عالىمى گ.سپاسسكي 1804 جىلى قازاقتىڭ جاپپاس رۋىنىڭ ستارشىنى كوبەك شۇكىراليەۆتىڭ اۋىزىنان جازىپ العان «جەتى جارعىنىڭ» بىرەر سورابىن 1820 جىلى «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىنا جاريالاعان ەكەن. وسىنداعى نۇسقادا، ادىلەتتەن اتتاپ، ز ۇلىمدىق جاساعان ادامنىڭ ايىبى اشكەرەلەنسە، ونىڭ بەتىنە قارا كۇيە جاعىپ «قارابەت» قىلاتىنى جايلى مالىمەت ايتىلىپتى.

سول سياقتى اباي اتامىز 38-ءشى قاراسوزىندە «كىمدە-كىمنىڭ ادىلەتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق» دەسە، وتكەن عاسىر باسىندا الاش بالاسىنىڭ كوشباسشىسى بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆ «جۇرت ءادىل بولماي، ءىسى وڭعا باسپايدى» دەگەن ەكەن.

باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وتكەن زاماندا حالقىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ءۇشىن جۇرەك مايىن شام قىلعان قازاق ارىستارى قۇرعان «الاش» پارتياسىنا قانداي ادامدار مۇشەلىككە قابىلداناتىنى جايلى «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 253-ءشى سانىندا جاريالانعان باعدارلامادا: «...باعىتىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، جاقىندىق تۋىسقا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەگە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى» دەپ، ەڭ اۋەلى ادىلدىكتى تۋ ەتكەن.

بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ قازاق حالقى سوناۋ باعزى زامان، كونە داۋىردە تاريح قويناۋىنا جۇتىلىپ كەتپەي بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى انىعىن ايتقاندا، ادىلدىك، ادالدىق ۇكىمىنە بوي ۇسىنعاندىعىنىڭ جەمىسى ەكەنى انىق. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىن تاۋەلسىزدىك دەيتىن تۇعىردىڭ بيىگىندە قوناقتاپ وتىر.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وتكەن جىلى سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا: «ادىلدىك – مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى جانە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قۇندىلىعىمىز...» دەگەنى جوعارىدا ايتىپ وتكەن وي-پىكىرىمىزبەن وزەكتەسىپ جاتىر.

وسى ورايدا، «ادىلدىك» ۇعىمىن قوعامتانۋشى سوتسيولوگتار ەكى توپقا ءبولىپتى. ءبىرىنشىسى – الەۋمەتتىك ادىلدىك. بۇل ءۇردىس بۇزىلعان جاعدايدا قوعام جىك پەن تاپقا بولىنەدى. ناتيجەسىندە نارازىلىق ءورشىپ، ونىڭ سوڭى توڭكەرىسكە ۇلاسۋى مۇمكىن. مىسالى، كەڭەس وداعىنىڭ پايدا بولۋى وسىنداي الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ – جەمىسى. ونىڭ اقىرى – اشارشىلىق، سوعىس، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاسىپ تىندى.

ەكىنشىسى – قۇقىقتىق ادىلدىك. بۇل – قوعامداعى ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋى. ياعني ادامنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى جانە ونىڭ باعالانۋى، قىلمىس پەن جازانىڭ ءادىل شەشىلۋىمەن ولشەنەدى. ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەيىلبەك مۇساتاەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قوعامداعى قۇقىقتىق ادىلەتسىزدىكتىڭ ورىستەۋى، ەكسترەميستىك كوڭىل-كۇيدىڭ تۋىنداۋىنا سوقتىرىپ، الەۋمەتتىك جىك تەرەڭدەيدى دەسە، ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نيكولاس بلۋم «ادىلەتى جوعالعان قوعام كۇيرەۋگە بەت العان كەمە سياقتى» دەپتى.

ادىلدىك ماسەلەسى قاي زاماندا، قاي قوعامدا دا وتە وزەكتى بولعان. مىسالى، دانا بابامىز ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، «قوعام ىزگىلەنبەي ونىڭ ساياسي بيلىك تۇتقاسى ەشقاشان ىزگىلەنبەيدى» دەگەن ەكەن. نەمەسە كونە گرەك ويشىلى اريستوتەلشە ايتساق، ىزگى ادامدار عانا ادىلەتتى قوعامدا ءومىر سۇرۋگە لايىق كورىنەدى.

وسى ورايدا، كۇللى عالامدى مۇلتىكسىز باسقارىپ تۇرعان جاراتىلىس زاڭدىلىعى دەگەن بار. قوعامدا ورىن العان ادىلەتسىزدىك تەرەڭدەپ، ز ۇلىمدىق شەكتەن شىقسا جاراتىلىس زاڭدىلىعى بۇزىلادى. بۇنداي كۇيگە ۇشىراعان قاۋىمعا جاراتۋشىنىڭ اشۋى، ياعني ىندەت، تابيعي اپات، اشارشىلىق ت.ب. كەلەدى دەيدى شاريعات ۇكىمى. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا الەمدى قۇرساۋلاعان پاندەميانىڭ ءبىر ۇشىعى وسىندا جاتقان جوق پا ەكەن؟ بۇندايدا قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ جولى جاپپاي جاقسىلىق جايۋ، دەپتى ءبىزدىڭ مازحابى اتامىز ءابۋ حانيفا. ەندەشە قيىندىق قۇرساۋلاعان تۇستا جاپپاي جاقسىلىق جاساۋعا، ۇمتىلايىق، اعايىن!!!