– ءسىز اتاقتى عالىمسىز، اكا­دەميكسىز. ءتىپتى كسرو كەزەڭىندە ءسىزدىڭ جوبالارىڭىز زاۋىتتاردا قولدانىلدى. بىراق قازاق اراسىندا قايراتكەرلىگىڭىزدىڭ، ازا­ماتتىق بولمىسىڭىزدىڭ «دوس-مۇقاسانعا» قاتىستى قىرى با­­سىم ءتۇسىپ جاتاتىن سياقتى؟

– ءوز سالامدا ۇلكەن دارەجەگە جەتكەنىم راس. بىراق حالىق مەنى «دوس-مۇقاساننىڭ» ىرگەتاسىن قالاعان ءانشى-كومپوزيتور دوسىم رەتىندە ەركەلەتتى، الاقانىنا سال­دى. كەيىنگى تولقىندا دا سونداي كوزقاراس قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن سەزەمىن. الايدا مەن سازگەر دوسىم مەن اكادەميك دو­سىم­دى ءبىر-بىرىنەن بولە المايمىن، ەكەۋى دە ماعان تىم جاقىن. العاشقىسى – جاستىق داۋرەننىڭ ءبىر بەلگىسىندەي، ال ەكىنشىسى – تاڭداعان ماماندىعىم.

عالىمدار ورتاسىندا جو­عا­رى دەڭگەيگە جەتكەن مەنىڭ قۇر­داستارىم، تۇرعىلاستارىم كوپ. بى­راق ولاردى ەل ىشىندە ەكىنىڭ ءبىرى تاني بەرمەيدى. جانە ولار كوپتىڭ كوزى مەن سوزىندە جۇرگەندى قالا­مايدى. سەبەبى ولار ەلىم دەپ عۇمىر كەشكەن ەرلەرىنىڭ ەسىمىن ەلى ءبىلۋى ءتيىس دەگەن قاعيدامەن ءومىر سۇرەدى.

ال مەنىڭ سىرت كوز الدىنداعى تا­نىمالدىلىعىما قاتىستى ايتا­رىم – عىلىمداعى دوستارى­ما ۇق­سا­مايتىن تاعدىرىم شىعار. بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، «دوس-مۇقا­سانداعى» عىلىمنىڭ، شەنەۋنىكتىڭ شەكپەنىندە ءجۇرىپ، ونەرگە دەگەن ماحابباتىنا سەلكەۋ تۇسىرمەي جۇرگەن دوستارىمنىڭ باسىنداعى جاي. ەلشى ءشارىپ وماروۆتى دا ءومىر بويى «دوس-مۇقاساننىڭ» اتاق-داڭقى وزىنەن الىسقا جى­بەرمەدى. مەيىربەك مولدابەكوۆ تە سونداي جايتتى باستان كەشىپ ءجۇر.

– 1960 جىلدار 1940 جىلدارى باستالعان يندۋستريالان­دىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ناتي­جە­سى سە­زىلە باستاعان جىلدار ەكەنىن بىلەمىز. زاۋىتتار، كاسىپ­ورىندار بىرىنەن كەيىن ءبىرى سالى­نىپ جاتتى. بۇل قازاق جاس­تارىنىڭ تەح­نيكالىق بىلىمگە دەگەن قىزى­عۋشىلىعىن وياتقان شىعار.

– قازاقتىڭ ومىردەن ەنشىمدى السام دەپ تالپىنعان، ءوزىن ءوزى ىزدەگەن كەزى دە سول جىلدارعا تۋرا كەلدى. 1920-1930 جىلدارداعى قا­زاق الەمى مەن 1960-1970 جىلدارى قازاق الەمىنىڭ اراسىنداعى ايىر­ماشىلىق تا تاپ وسى جىلدارى باي­قالدى: العاشقىسى ازاتتىققا ۇمتىلدى، الىستاعى جاپونيانى ۇلگى تۇتىپ، باستارىن بايگەگە تىكتى. 1960 جىلدا­رى سايدىڭ تاسىنداي بولىپ ىرىكتەلىپ شىققان قازاق جاستارى – سولاردىڭ ەرجەتىپ، ات جالىن تارتقان ۇرپاقتارى. ولار قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان اكە تاعىلىمىنان ساباق الىپ، بارىنشا ساقتىق تانىتتى. بەينەلەپ، قادىر اقىننىڭ تىلىمەن ايتقاندا شىندىقتى جەتكىزۋ ءۇشىن ازداعان وتىرىك قوسىپ، قازاقتىڭ بولمىسىن وزىنە قايتارماق بولىپ اتقا قونعان تولقىن بولدى. ءبىز دە جاراتىلىستانۋ سالاسىنداعى قازاقتىڭ الىنباعان ەنشىسىن وزىنە قايتارىپ بەرمەك بولىپ، اتقا قوندىق.

– «دوس-مۇقاسان» ءانسامبلى دۇنيەگە كەلىپ، قازاق اۋەندەرىن شار­تاراپقا تاراتتى. ال تاپ سول جىلدارى ماسكەۋدە مۇرات اۋە­زوۆ باستاعان قازاق جاستارى «جاس تۇلپار» ۇيىمىن اشىپ، 1920 جىل­دارداعى تۇركى يدەيا­سىن كو­تەردى. ولجاس «از ي يا-نى» جا­زىپ، تۇركى ءسوزىنىڭ ءتۇ­بىرىن تۇگەن­دەپ، دالانىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيدى. سىز­­دىڭشە، 1960 جىلداردىڭ فەنو­مەنى نە؟

– قازىر جازۋشىلار 1960 جىل­دارداعى قازاق ساناسىنىڭ وزگەرىستەرىن تەك ادەبيەتپەن عا­نا بايلانىستىرادى. تەحنيكا سالاسىندا جۇرگەندەر بۇل وزگە­رىستەردەن تىس قالدى دەگەن دە پىكىر بار. بۇل بىرجاقتى پىكىر دەر ەدىك. قازىر تەحنيكا نەمەسە جاراتىلىستانۋ سالاسىندا جۇر­گەن ءمۇيىزى قاراعايداي اقساقال اكادەميكتەردىڭ بارلىعى 1960-1970 جىلداردىڭ ء«ونىمى». 1967 جىل­دارى الماتىدا پوليتەح­ني­كالىق ينستيتۋتتىڭ، قازىرگى تىل­مەن ايتقاندا ورىس ءتىلدى جىگىتتەرى «دوس-مۇقاساندى» قۇردى. ەش­كىمگە ەلىك­تەگەن دە، سولىقتاعان دا جوق. قازاق ءانىن كوككە كوتەردى. الماتىنىڭ تورىندە تۇرىپ، «توق­­تاڭىز سۇلۋ قىز سۋ ىزدەگەن، تانىسقىم كەلەدى مەنىڭ سىزبەن» دەپ سۇلۋلارعا ءۇن قاتتى، «جان دوسىم، ۇستەم بولسىن مەرەيىڭ» دەپ دوستىقتى، ادالدىقتى ناسيحاتتادى، «ماحاباتتىڭ قۇدىرەت كۇشى الديلەپ» دەپ جانام دەگەن جۇرەككە وت بەردى، «الماتى ءتۇنىن» شىرقاپ، اۋىلداعى جاستاردىڭ كەۋدەسىنە ءۇمىت وتىن جاقتى. «اس­تىما مىنگەن اتىم گەنادۋشكا، شابامىن كوڭىل اشىپ نەمنوشكا. نە كەرەك بۇل دۇنيەدە جيت ەتۋگە، ازىراق ويناپ-كۇلمەي، مولودۋشكا» دەپ سول كەزدەگى ساياساتتىڭ دا ءتىلىن تاپتى. سول كەزدە شىرقالعان قازاق اندەرىنە قاراڭىزشى. ءان مەن ءماتىننىڭ استارىنداعى رۋح قازاق جاستارىنىڭ بويىنداعى قالعىپ بارا جاتقان نامىستى قىتىقتاپ، تۇرتپەكتەپ ءجۇرىپ وياتتى. ايتارىن اشىپ ايتا الماعان كەر زاماندا بۇدان ارتىق قانداي يدەولوگيا كەرەك؟ باسقاشا ايتقاندا 1960 جىلدارداعى قازاق زيالىلارى 1930 جىلدارى كۇل استىندا قالعان شوقتان جالىن بولىپ لاۋلادى. ءبىر-بىرىمەن جۇتىلىپ بارا جاتقان الەمدە قازاق بولىپ دارالانعىسى، كوزگە تۇسكىسى، تانىلعىسى كەلدى. 1960 جىلداردىڭ فەنومەنى وسى دەپ ويلايمىن.

– سىزبەن سۇحباتقا دايىندىق بارىسىندا 1960-1970 جىلدارى جوعارى ءبىلىم العان ادامدار تۋرالى ستاتيستيكامەن تا­نى­­سىپ شىقتىم. قاراپ وتىر­ساق، جاستاردىڭ 60 پايى­زى زاڭگەر، 15 پايىزى اۋىل شا­رۋا­­­شىلىعىنىڭ ماماندارى، ەكو­­نوميست، دارىگەر. تەحنيكا سا­لا­­سىنىڭ مامانى بولسام دە­گەن­­دەردىڭ ۇلەسى 2 پايىزعا دا جەت­­پەيدى ەكەن. سول كەزدەگى ورتا «دوس-مۇقاساننىڭ» ارتىندا تۇر­عان جىگىتتەردىڭ تاڭداپ العان ماماندىعىنا ءمان بەرمەدى، ولار­دىڭ تەك انشىلىك سيپاتىنا عانا نازار اۋدارىپ، وزگەسى سۋ استىنا شوگىپ كەتكەن اسىل تاس­تاي اسەر قالدىرادى ەكەن. ءان، ساحنا سول كەزدەگى جاستار ءۇشىن دە ترەند بولدى ما؟

– ءان، ساحنا، ونەر قازاققا وتكە­نىن ۇمىتتىرماۋ مەن ەسكە سالۋدىڭ قۇرالى بولدى. جويىلۋعا، جۇ­تى­لۋعا بەت العان قازاق جانتالاسىپ، ءان مەن قالامنىڭ جالىنا جارماس­تى. بۇل مۇمكىن، قازاق ءۇشىن ءوزىن ءوزى ۇمىتتىرۋعا بەرىلگەن سوڭعى مۇمكىندىك ەكەنىن حالىق بولىپ سەزىندى. ول كەزدە ۇكىلى دومبىرا ۇستاپ ساحنا تورىنە شىققان كەز كەلگەن ءانشى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قابىلداندى.

 ال تەحنيكالىق عىلىم كەنجەلەپ دامىپ كەلە جاتقان سالا عوي. بۇعان اسەر ەتكەن فاكتورلار وتە كوپ. باسقاشا ايتقاندا تەحنيكا ماماندارىنا دەگەن ماحاببات قازاقتىڭ گەنىنە ءسىڭىپ كەتەتىن ۋاقىت بولعان جوق ءالى. ودان بولەك جاستاردىڭ ىقىلاسىن وياتاتىن سەبەپ تە كورىپ تۇرعان جوقپىن. عىلىم سوڭىندا جۇرگەن جارتى عاسىردا الەمدە مەن بولماعان ەل كەمدە-كەم. كوزىم جەتكەن اقيقات – ەكونوميكاسى، عىلىمى مەن ءبىلىم ناشار دامىعان ەلدەردە ءانشى-بيشىلەر تۇلعا بولىپ، تورگە شىعىپ، كەيىنگى تولقىن ءۇشىن ەلىكتەۋ مەن سولىقتاۋدىڭ ۇلگىسىنە اينالادى ەكەن. مەملەكەتتەردىڭ بارىنە ەكونوميكاسى مەن ەستراداسىن قاتار دامىتىپ، سوڭعىسىن الەمگە يدەولوگيا رەتىندە تىق­پالاپ وتىرعان اقش ءتارىزدى الپاۋىت ەل بولۋدى جازباعان. ءسىز ايتپاقشى، قازاقتىڭ عىلىمى، ونىڭ ىشىندە تەحنيكا، جاراتىلىستانۋ سالاسىنا باعىتتالعان عىلىمى جەل تولقىتىپ، سۋ بەتىنە شىعاتىن كەزدى كۇتىپ جاتىر. قو­عام­دىق فورماتسياداعى بۋىن الماستىعى دەگەن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرەتىن جانە ءساتى تۇسكەندە بولماي قالمايتىن قۇبىلىس سياقتى. ونى جاساندى تۇردە قالىپاستىرۋعا كەلە قويمايدى. قازاق امان بولسا، قازاقتىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمى دا التىن استاۋدان، كۇمىس قاسىقپەن اس ىشەتىن كۇن الىس ەمەس شىعار.

– 1973 جىلى بەرليندە بۇكىل­دۇنيەجۇزىلىك ءان فەستي­ۆالىندە التىن مەدالدى جەڭىپ العان سوڭ الماتىدا لەنين اتىنداعى سارايدا قاتارىنان ون كۇن بويى ءان كەشىن وتكىزىپسىزدەر. «سارايعا سىيماعان جاستار ىشكە تەرەزەنى بۇزىپ كىرگەن، سول تۇستاعى ەل باس­شىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ اتا­مىز دوسمۇقاساندىقتاردى تاراپ كەتۋدەن اراشالاپ العان» دەگەن اڭگىمە بار ەل ىشىندە. ەندى سونى ايتىڭىزشى.

– راس، ونداي جاعداي بولدى. سول كەزدەگى لەنين اتىنداعى رەسپۋب­ليكا سارايىندا ەڭ العاش بولىپ كونتسەرت قويعان ءبىز ەكەنبىز. ونىڭ الدىندا بەرليندە وتكەن فەستيۆال­دە التىن جۇلدىز العا­نىمىز، 1925 جىلى امىرە اتا­مىزدىڭ پاريجدە كۇمىس مەدال يەلەنگەنىنەن كەيىنگى العاشقى قۋا­نىش قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ كەتتى.

رەسپۋبليكا سارايىندا وتەتىن جارىس العاشقىدا ءبىر كۇنگە جوس­پار­لانعان ەدى. ساراي ينەدەن جاڭا شىققانداي، كوزدىڭ جاۋىن الىپ، تىگىسى سوگىلمەي جارقىراپ تۇر. العاشقى كۇنى سارايعا سىيماي قالعان حالىقتىڭ كوپتىگىنەن ەسىك-تەرەزە سىندى. ءۇش ادام ءبىر ورىندىققا وتىرعان سوڭ جەتىسە مە، شالقايىپ ول كەتتى. سودان ەكىنشى، ءۇشىنشى كۇنگە، سوڭى 10 كۇنگە جالعاستى. ون كۇن بويى انش­لاگپەن وتكەن كونتسەرت كسرو، ءتىپتى الەم تاريحىندا بولماپتى. حالىقتىڭ ىقىلاسىندا شەك جوق. كەيىن ابىر-سابىر باسىلعان سوڭ تەرەزەنىڭ شىتىناپ، جاپ-جاڭا ورىندىقتاردىڭ سىنعانىن كورگەن رەسپۋبيكا سارايىنىڭ باسشىلارى ۇستىمىزدەن ءبىز وقىپ جۇرگەن وقۋ ورنىنا شاعىم ءتۇسىرىپ، توپتى تاراتىپ جىبەرۋدى تالاپ ەتكەن. بۇل اڭگىمەنىڭ سوڭى ديمەكەڭە جەتكەن. ديمەكەڭنىڭ «بالالار قازاق­تىڭ رۋحىن كوتەرىپ ءجۇر. بالا­­لاردىڭ ءبىر تال شاشى تۇسسە، باستارىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭدەر» دەگەن ەسكەرتپەسىنەن كەيىن ءبارى تىنىشتالدى عوي.

توپقا العاشقى كۇندەردەن باس­تاپ، جەتى جىل بويى جەتەكشىلىك ەتتىم. جەتى جىل بويى كسرو كو­لە­­مىندە ءتۇرلى كونكۋرستاردىڭ لاۋ­رەاتى اتانىپ جۇردىك. بەرلين فەستيۆالىنەن كەيىن ۆەنگريادا وتكەن حالىقارالىق كونكۋرسقا قاتىس­تىق. گدر جەرىندەگى جەڭىس، راسىندا تريۋمف ەدى. ەگەر، ءان الەمىندە جۇرە بەرسەم، باس اينالدىراتىن جۇلدىزدى كەزەڭ كۇتىپ تۇر ەدى. سەبەبى شەتەلدەرگە شىققان مەملەكەتتىك دەلەگا­تسيانىڭ قۇرامىندا ءبىز جۇردىك. شەتەلدەن كەلىپ جاتقان اسپاپتار الدىمەن بىزگە بەرىلەتىن. بۇل دا ديمەكەڭنىڭ جاستارعا دەگەن وڭ ىقىلاسىنىڭ ناتيجەسى شىعار. مەنiڭ ماسكەۋگە سۇرانىپ جۇرگەنiمدi ەستiگەن بولۋى كەرەك، سول كەزدەگi مادەنيەت مينيس­ترi جەكسەنبەك ەركiنبەكوۆ قابىل­داۋىنا شاقىرىپ، «ونەردە قالا بەرسەڭشi، اتاق بەرەمiز، جاع­دايىڭ­دى جاسايمىز» دەگەنى بار. بىراق مەن عىلىمدى تاڭدادىم. عىلىم مەن ءان الەمى – ەكى جاعالاۋ. مەن دە، مەيىربەك مولدابەكوۆ تە عىلىمداعى جولىمىزدى جوعارى وقۋ ورنىن ەندى عانا اياقتاعان جاس مامان رەتىندە باستادىق. عىلىم، كەشە دە، بۇگىن دە تەك باسەكەگە تو­تەپ بەرگەندەر عانا شىداس بەرە­تىن الامان بايگە. مەن وزىمە بەيتانىس جاڭا الەمدە باعىمدى سىناپ كورگىم كەلدى.

– كەيiن وكiنiش بولعان جوق پا؟

– وكiنiشiم جوق. ودان بو­لەك قازاقى قوعامعا تاڭسىق­تاۋ تەح­نولوگيالىق باسقارۋ سالاسىنداعى عىلىمي جۇمىسىمىزعا رەسەي عالىم­دارى ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ تورىنەن ورىن بەردى. تەحنيكا سالاسىندا جۇرگەندە دە ابىرويسىز بولعان جوقپىن. ءوز باعىمدى تاپتىم دەسە دە بولادى. ەگەر جولىم بولماي، ساتسiزدiكتەرگە ۇشىراسام، وكiنەر مە ەدiم. عىلىم سوڭىندا جۇرگەندە 9 دوكتور، 12 عىلىم كانديداتى، 260 عىلىمي ەڭبەك، 6 مونو­گرافيا، 7 جوو وقۋلىعىن جازىپپىن.

تاعدىرىما ريزامىن دەپ توق­مەيىلسىگىم كەلمەيدى. قيىن­دىقتى دا كوردىك. ازداپ قينالعان كەز­دەرىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىل­دارعا تۋرا كەلدى. الماتىدا ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىندا پرورەك­تور­مىن. جالاقىنىڭ ۋاقتىلى بەرىل­مەيتىن كەزى. سول كەزدەرى وتبا­سىمدى اسىراۋ ءۇشىن تاكسيست بولعانمىن. تانىمال اداممىن. باسىما شاپكانى باسىپ كيىپ، ۇلكەن قارا كوزىلدىرىكپەن، تۇم­شالانىپ الىپ ادام تاسىدىم. پاتەرىم، كولىگىم بار، سونىڭ وزىندە اقشا بولماعاننان كەيىن بالا-شاعانى باعۋ ءبىراز قيىن بولدى.

 عارىش زاڭى بويىنشا ءاربىر حالىقتىڭ ءاربىر ۇلتتىڭ، ءتىپتى ءاربىر ادامنىڭ ماڭدايىنا جارق ەتىپ اشىلاتىن، جۇلدىز بولىپ جارقىرايتىن كەزدى سىيلاي­تىن سياقتى. اقش گەنەتيگى روبەرت گرەكحەمگە سەنسەك، گەندەگى جۇل­دىز­دى جاسۋشا – ادامزاتقا ورتاق. قازىرگى عىلىم ونىڭ قۇرامىن 11 پايىز، اراعا ۋاقىت سالىپ ويانۋ مۇمكىندىگىن 6 پايىز دەپ وتىر. گەننىڭ جىلدار بويى ۇيىقتاپ جا­تۋى، ءۇش-ءتورت ۇرپاق اۋىسا ويانۋى، ءتىپتى ويانباي قالۋى دا، ونىڭ ويان­عان ءساتىن ادامنىڭ بىل­مەي قالۋى دا ابدەن مۇمكىن. اتا­لارىمىز بۇل ءساتتى «جۇلدىزى جاندى» دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەگەن. ءبىزدىڭ عانا ەمەس، قازاق ۇلتىنىڭ گەنىندەگى جۇلدىزدى جاسۋشا 1960-1970 جىلدار قازاق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ ءدا­ۋىرلى شا­عىندا جارقىراعان شى­عار. سول كەز، «دوس-مۇقاساندا» ونەر كورسەتكەن توپتان مەنى قوس­قان­دا ءۇش اكادەميك مەيىربەك مول­دابەكوۆ، نيكولاي بۇكتىكوۆ، فيلوسوفيا سالاسىندا دوسىمجان سىدىقوۆ شىقتى. ءشارىپ وماروۆ كسرو كەزىندە ورتالىق كوميتەتتە قىز­مەتتە، كەيىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ چەحيا­داعى ەلشىسى بولدى.

عىلىم مەن ءان مەنىڭ قوس قانا­تىما اينالعالى جارتى عاسىردان اسىپ بارادى. بويىمداعى ازداعان ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىمدى جەتىلدىرىپ، ەلگە تانىتقانى ءۇشىن «دوس-مۇقاسانعا» قارىزدارمىن.

– دەگەنمەن، ءسىزدىڭ تالعام ان­گە كەلگەندە ساراڭدىق تانىت­قان ءتارىزدى. اندەرىڭىزدىڭ بىزگە بەل­گىلىسى «توي جىرى»، «جان دوسىم»، «الماتى ءتۇنى». حح عاسىر­دىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۋعان انگە ححI عاسىردا تۋعان ۇرپاق بەي جاي قاراي المادى. كەيدە كۇمبىر كەۋدەسىنەن تاڭعاجايىپ اۋەن توگىلىپ تۇسكەن تالانت نەگە ەكى-ءۇش انمەن شەك­تەلىپ قالدى دەپ ويلايسىڭ...

– مەن جيىرما شاقتى ءان جازدىم. ەكى-ءۇش ءانىم دارالانىپ سىزدەرگە جەتىپتى. راس، ءۇش ءان دە ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. ال «جان دو­سىم» ءبىزدىڭ تولۇجاتىمىزعا اي­نالدى. قۇرمانايدى، ءشارىپتى، باقىتجاندى اقىرەت ساپارىنا «جان دوسىممەن» شىعارىپ سالدىق. ال كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن حاميت سانباەۆپەن كارانتينگە بايلانىستى دۇرىستاپ قوشتاسا دا المادىق. ءدام-تۇزىم تاۋسىلعان كۇنى و دۇنيە ساپارىنا مەنى دە سول انمەن شىعارىپ سالاتىنىن ءىشىم سەزەدى.

ال ەندى نەگىزگى سۇراققا ايتار جا­ۋابىما توقتالسام: جاقىن­دا شىعارمالارىن ءسۇيىپ وقيتىن راقىمجان وتارباەۆتىڭ كۇندە­لىگىندەگى ءبىر وي كوڭىلىمە قوناقتاپ، ءسىز ايتپاقشى انگە ساراڭدىق تانىتۋىما سەبەپ بولعان جۇمباقتى شەشىپ بەردى. راقىمجان زامان­داسىمنىڭ ويى «جاس كەلگەن سايى­ن سوزگە ساراڭ بولىپ بارامىن. ءسوز سوزگە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، دەمەپ تۇرۋ كەرەك. اق قاعازدى بوس سوزبەن بىلعاعىم كەلمەيدى» دەگەنگە سايادى. بالكىم مەن دە سوندا سولاي ويلاعان شىعارمىن. ونەر دەگەن اپپاق الەمدى جاڭقاداي ونىمدەرمەن بىلعاعىم كەلمەگەن شىعار.

– باتىستىڭ اۋەنىنە ەلىكتەۋ­شىلەر سول ءبىر شاقتا كەڭەس ودا­عىنىڭ بارلىق اۋماعىنداعى جاس­تاردى ەلىكتىرىپ اكەتكەنى راس. بۇل اعىم سىزدەرگە قالاي اسەر ەتتى؟

– كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇگىت-نا­سيحاتىنا جاستار مويىن­سۇنبادى. گيتارا ۇستاعان ءانشى دين ريدكە ۇقساپ باقتى. «بيتلز» ءانسامبلىنىڭ دە كەڭەس جاستارىنا اسەر-ىقپالى وتە كۇشتى ەدى. وسىلايشا باتىستىق مادەنيەتتىڭ ىقپالىنان سول كەزەڭدە گرۋزيادا «ورەرا»، رەسەيدە «گولۋبىە گيتارى»، «ۆەسەلىە رەبياتا»، «پويۋششيە گيتارى» ۆوكالدى-اسپاپتى ان­سام­بلدەرى دۇنيەگە كەلدى. بىزدە باتىستىق اعىمدى قازاق ونەرىمەن سينتەز­دەگىمىز كەلدى. بولماسا جاس­تاردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الۋ مۇم­كىن ەمەس ەدى.

– «جان دوسىم» ءانىن دوس­تا­رىڭىز حاميت پەن مەيىربەككە ارنادى دەگەن اڭگىمە بار. مۋزى­كالىق قابىلەتىڭىزدى سىنعا سالىپ بايقاعان ارەكەتىڭىز العاش­قى ساتتە-اق ەكى اياعىنان تىك تۇ­رىپ كەتكەن ءتارىزدى.

 – مۋزىكالىق قابiلەتiم بولدى. ونىڭ ۇستiنە نوتا بiلەم. ەڭ العاش 1968 جىلى «عاشىقپىن» دەگەن ءان جازدىم. ءسوزiن لۇقپان جازدى. لۇقپان بiزدiڭ انسامبلiمiزدiڭ اقىنى. كەيiنiرەك «توي جىرى» شىقتى. بۇل دا ەكەۋمiزدiڭ بiرلەس­كەن تۋىندىمىز.

–  «دوس-مۇقاسان» بۇكىل كەڭەس ودا­عىن تەربەتتى. «دوس-مۇ­قا­سان­­نان» كەيىن بارىپ رەسەيدە «سا­­موتسۆەتى»، بەلورۋسسيادا «پەس­­نيارى»، وزبەكستاندا «يال­­لا»، ۋكراينادا «كوبزا» جانە باسقا دا انسامبلدەر شىق­تى. بى­راق، ولار قۇرامى جارىم-جار­تىلاي جاڭ­عىرعان قال­پىن­دا بەرىگە دەيىن جەتتى.

 – ءبىزدىڭ انسامبل دە بىزدەن كەيىن جاڭارعان قۇرامدا شىعىپ ءجۇردى. بىراق، حالىق سونشالىقتى قابىلداي المادى-اۋ دەيمىن. ء«انسامبلدى مىندەتتى تۇردە قۇرۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرما مويىندا جۇكتەلىپ تۇراتىن بولسا، ءدال وسىنداي انسامبل جاساي الماس پا ەدىك دەپ ويلايمىن. «دوس-مۇقاسان» ارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ قالاۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن، شىنىن ايتقاندا، سول كەزدەگى جاس­تار ومىرىنە قاجەتتىلىكتەن جەدەل دۇنيەگە كەلگەن انسامبل. سون­دىقتان كەيىنگىلەردى العاشقى انسام­بلمەن سالىستىرۋعا بولمايدى.

– ءسىزدىڭ ءۇش ءانىڭىز ماسكەۋ اسىپ، ەۋروپا، قىتاي قازاقتارى اراسىندا تانىمال بولعانىن بىلەمىز. بۇل ءسىزدىڭ ماتەريالدىق جاعدايىڭىزعا قالاي اسەر ەتتى؟

– 1990 جىلدارعا دەيىن اي سايى­ن اۆتورلاردىڭ قۇقىن قورعايتىن باسقارمادان 500 سوم قالاماقى الىپ تۇردىم. كەيدە اقش دوللارىمەن الامىز. ءانسامبلدىڭ اتاق-داڭقى الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە تانىلا باستاعاندىقتان، قالاماقى قىتاي، تۇركيادان دا تۇسەتىن. ايلىق جالاقىسى 100-120 تەڭگەدەن اسپايتىن قاراپايىم ينجەنەر ءۇشىن بۇل، شىن مانىندە دە جاقسى تابىس ەدى...

– اتاقتى سازگەر نۇرعيسا تىلەن­­ديەۆتىڭ «دوسىم، بالام، ءبو­­­لى­سۋ كەرەك قوي» دەگەن اتاقتى ءازى­­لى دە سول كەزدە ايتىلسا كەرەك...

– مەن وزىمە تيەسىلى قالاما­قىنى سازگەرلەرمەن بىرگە الامىن. بىردە اسەت بەيسەۋوۆ، ەس­كەن­دىر حاسانعاليەۆ، نۇرعيسا تىلەن­ديەۆتەرمەن قاتار كەزەككە تۇرىپ قالدىم. كوبى، 280 سوم نۇر­­عيسا اعامىزعا تيەسىلى ەكەنىن بايقاپ قالدىم. جۇرتتىڭ سوڭىن الا كىرسەم دە اعالارىم مەنىڭ شىعۋىمدى كۇتىپ وتىر ەكەن. مە­نىڭ قالاماقىمنىڭ مولشەرىن بىل­گەن نۇر-اعامىزدىڭ «دوسىم، با­لام، ءبولىسۋ كەرەك قوي» دەگەن اتاق­تى ءازىلى دە سول جەردە ايتىلدى.

– 2000 جىلداردىڭ ورتاسىن­دا ەل-جۇرتقا ءۇمىت ءۇزدىرىپ، سا­عىن­­دىرىپ بارىپ قايتا جارق ەتە قالدىڭىزدار. ارادا جارتى عا­سىر وتسە دە، ساباقتاستىقتى ۇز­­بەي قالعان قۇدىرەت نەدەن قۋات الىپ تۇر؟

– ۇزاق ۋاقىت «تايم-اۋت» الىپ، ساحناعا قايتا شىققان ءسات ءالى كوز الدىمدا. الماتىنىڭ رەسپۋبليكا سارايىندا ينەشانشار ورىن بولمادى. مۇنداي قۇبىلىس بۇكىل ەل كولەمىندە قايتالاندى. ءبىز «دوس-مۇقا­سان­نىڭ» انىمەن وسكەن قۇرداس­تا­رىمىزدى 1970 جىل­داردىڭ تا­ساسىندا قالىپ كەتكەن جاستى­عىمەن تابىستىردىق.

– جالپى، «دوس-مۇقاسان­نىڭ» فەنومەنى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– وعان جاۋابىمىز دايىن. ءبىر عانا «دوس-مۇقاساننىڭ» قۇرا­مىندا بولعان جىگىتتەردى قارا­ڭىزشى: اتاقتارى ماسكەۋدەن اسىپ، ەۋروپاعا جەتتى. سول توپقا مۇشە بولعان جىگىتتەردىڭ اراسىنان ءۇش اكادەميك شىقتى. 1960 جىلدارداعى قازاق ينتەلەگەن­تسياسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. ولار ءبىر-بىرىنەن قۋات الدى. ءبىر-ءبىرىن قولدادى. سول سەبەپتى زيا­لىلىق پەن تەرەڭدىك اننەن دە، شى­عارمادان دا ، كينودان دا، ءتىپتى سول كەزدە ءومىر سۇرگەن ازاماتتاردىڭ لەبىنەن-اق جىبەكتەي ەسىلىپ تۇردى. بۇل عاجاپ ەمەس پە؟

– ەل-جۇرت باقىتجان ءجۇ­مادىلوۆ ەكەۋىڭىزدىڭ ارالا­رى­ڭىزداعى دوستىقتى اڭىز ەتىپ ايتادى. جان دوسىڭىزدىڭ سوڭعى دەمى ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا ءۇزىلدى. اعامىز سىزدەردىڭ توپتارىڭىزعا كەيىنىرەك قوسىلدى-اۋ دەيمىن.

– باقىتجان پوليتەحتا وقى­عانمەن، قازمۋ-ءدىڭ جاتاقحا­ناسىندا تۇردى. سوندا ءبىر توپتىڭ ءانشىسى ەدى. اشىق-جارقىن بولاتىن. ءوزى دە سونداي سۇيكىمدى ەدى. العاش تانىسقان كۇنىمىز دە ءالى ەسىمدە. مەنى سىرتىمنان جاقسى تانىپ بىلسە دە «سەن كىمسىڭ؟» دەپ قارسى الىپ، «مەن باقىتجانمىن» دەپ ءوزىن تانىستىردى. باقىت بىزگە قۇر كەلمەي، «قۇداشا» ءانىن الىپ كەلدى. وسى ءان جان دوسىمدى «ميستەر قۇداشا» اتاندىرىپ كەتتى.

– باقىتجان اعامىزدىڭ الدىندا قۇرماناي وماروۆا مەن ءشارىپ وماروۆ كەتتى. قۇرماناي مەن ءشارىپ توپ قۇرامىندا جۇر­گەن كەزدە ءبىز بالا ەدىك، ونەرىنە تەرەڭ بويلاي المادىق. ال با­قىت­جان اعامىزدىڭ ور­نىن ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەپ ءجۇر­مىز. ۇل-قىز­دا­رى­مىزدىڭ قانىن قىز­دى­راتىن، قالعىپ كەتۋگە بەيىم تۇ­­­راتىن ۇلتتىق رۋح­­تى تۇرت­كى­لەپ ءجۇرىپ وياتاتىن «ميستەر قۇ­داشا» بىزگە دە جەت­پەي ءجۇر.

– باقىتجاننىڭ ورنى بولەك. باقىتجاندى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. ول قازاق ونەرىنىڭ تاريحىن­دا «وي، جارايسىڭ، جىگىتتەر» دەپ ك ۇلىمدەگەن كۇيى «ميستەر قۇداشا» بولىپ قالاتىن شىعار. ونىڭ بەينەسى – اندە قالدى، تاسپادا قالدى. جۇرەكتەردە قالدى. قولىمنان كەلسە، قازاقستانداعى ءاربىر نەكە سارايىنىڭ الدىنان باقىتجاننىڭ تويدا ءان سالىپ تۇرعان ءساتىنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ قويار ەدىم. سەبەبى، قازاقتىڭ تويى قۇداشا-قۇدا بالاسىز ءوتۋى مۇمكىن ەمەس قوي.

ەندى باقىتجان قالىپتاس­تىرىپ كەتكەن ميستەر قۇداشانىڭ ورنىن باسقا ادام باسا المايتىن شىعار.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

گۇلبارشىن ايتجانبايقىزى،

«ەgemen Qazaqstan»

الماتى