1997 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن 31 مامىر ەلى­مىزدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشار­شى­لىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. كوكتەمنىڭ سوڭ­عى كۇنى كوز جاسىمىزدى كول ەتۋگە تو­لىق سەبەپ بار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءون-بويىمىزدى مۇزداتاتىن گۋلاگ ارحي­پە­لاگىنداعى (ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەر­لەرىنىڭ باس باسقارماسى – گلاۆنوە ۋپ­راۆلەنيە يسپراۆيتەلنو-ترۋدوۆىح لا­گەرەي) 53 ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنىڭ 11-ءى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ورنا­لاس­تى. سونىڭ اراسىندا ەل اۋزىندا «الجير» اتانىپ كەتكەن «وتانىن سات­­قان­داردىڭ ايەلدەرىنە ارنالعان اق­مولا لاگەرى» بولعان ەدى. بۇل ازاپ الاڭى قاراعاندى لاگەرىنىڭ (قارلاگ) 26-بولىم­شەسى رەتىندە كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ (نكۆد) 1937 جىلعى 15 تامىزداعى بۇيرىعىمەن قۇ­رىل­عان.

كەيىن ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن 2007 جىلى 31 مامىردا وسى لاگەردىڭ ورنىندا جوعارىدا اتالعان مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنى اشىلدى. اراعا ون جىل سالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اش­ار­شىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ءدال وسى كەشەندەگى ەسكەرتكىش تاق­تا­عا گۇل شوعىن قويعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءراسىم اياقتالعان سوڭ باق وكىلدەرى الدىندا ءسوز سويلەدى. ەل ىشىندە سول كەزدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­را­عان ادامدارعا ارنالعان لاگەرلەر سا­لىن­عانىن ەسكە سالىپ، ونداعى ادام توز­گىسىز جاعدايلار تۋرالى اڭگىمەلەي كەلە،­ «قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندەگى 11 لاگەردىڭ قابىرعاسىندا ادامدار قيناۋ مەن ازاپتاۋ سالدارىنان قازا بولدى. سول لاگەرلەردە ميلليوننان استام ادام جازا­سىن وتەدى. ساياسي قايراتكەرلەرمەن قاتار ولاردىڭ جۇبايلارى مەن بالالارى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. كەيبىر نارەس­تەلەر سول لاگەرلەردە دۇنيەگە كەلدى»، دەدى ن.نازارباەۆ.

ەلوردا ىرگەسىندەگى مەموريالدى-مۇراجايدىڭ تاريحىنا ۇڭىلگەن سايىن جان تۇرشىگەرلىك وقيعالارعا ورالۋعا تۋرا كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ 30-50-جىلدارىنداعى جاپپاي تەررور قۇرباندارىنا ارنالعان بۇل بىرەگەي ەسكەرتكىش بۇگىن دە جۇيەلى جۇمىس ىستەپ تۇر. «رۋحاني قازىنا» باعىتى بويىنشا جاسالعان «استانانىڭ كيەلى جەرلەرى كارتاسىنا» ەلوردا تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن 20 نىساننىڭ ءبىرى رەتىندە ەنگىزىلدى. «وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى مۇشەسى» بولعانى ءۇشىن «الجير»-دە مەرزىمىن وتەگەن ايەلدەر قاۋىمىنىڭ (62 ۇلتتىڭ وكىلدەرى) رۋحىنا ارنالعان مۇنداي كەشەندى بۇرىنعى كەڭەستىك مەملەكەتتەردەن، ءتىپتى بۇكىل دۇنيە جۇزىنەن كەزدەستىرۋ قيىن.

مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى ۇسىنعان دايەكتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اتالعان لاگەرلەر ارقىلى 18 مىڭنان استام ايەل ەتاپپەن ءوتىپ، ۇنەمى لاگەردەن لاگەرگە اۋىس­تىرىلىپ وتىرىپتى. ال «الجير»-دە ءبىر مەزگىلدە 8 مىڭعا جۋىق ايەل قاماۋدا بولدى. ولاردىڭ باسىم بولىگى ورىس – 4390 (50%)، ەۆرەي – 855 (20%)، ۋكراين – 740 (15%) جانە قازاق – 87 (2%) ايەلدەرى بولدى. سونىمەن قاتار نەمىس، فرانتسۋز، شۆەد، جاپون، نورۆەگ، پولياك، گرۋزين، ارميان، ازەربايجان، لاتىش جانە تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى دە توزاق وتىن كەشىپتى. باس بوستاندىعىنان ايىرىلعانى بىلاي تۇرسىن، «الجير»-دە 600-گە جۋىق (ناقتى سانى ءالى دە انىقتالۋدا) ايەل قايتىس بولعان دەگەن دەرەك بار.

تۇتقىندا بولعاندار كوبىنە-كوپ وداققا تانىمال ساياسي جانە قوعام قاي­رات­­كەرلەرىنىڭ ايەلدەرى ەدى. ماسەلەن، ولاردىڭ اراسىندا ءازيزا رىسقۇلوۆا جانە ونىڭ اناسى اريفا ەسەنعۇلوۆا، دامەش جۇرگەنوۆا، رابيعا اسفاندياروۆا، ءانشى ليديا رۋسلانوۆا، جازۋشى گالينا سەرەبرياكوۆا، اتىلىپ كەتكەن مارشال تۋحاچەۆسكيدىڭ وتباسى مۇشەلەرى، جازۋشى بوريس پيلنياكتىڭ ايەلى كيرا اندروننيكوشۆيلي، يۋري تريفونوۆتىڭ ايەلى ەۆگەنيا لۋرە، بۋلات وكۋدجاۆا مەن مايا پليسەتسكايانىڭ دا انالارى جانە باسقالار بولدى.

وسى كۇنى مۇراجاي قورىندا ون جەتى مىڭنان استام جادىگەر بار. قازاقستان، رەسەي، وزبەكستان، گرۋزيا، يزرايل جانە بەلارۋس ەلدەرىنە جاسالعان زەرتتەۋ ءىس-ساپارلارى بارىسىندا جيناقتالعان ماتەريال­داردىڭ اراسىندا تۇپنۇسقا مۇرا­عاتتىق قۇجاتتار مەن فوتوسۋرەتتەر، «الجير» تۇتقىندارى ءازيزا رىس­قۇ­لوۆانىڭ، روزا تسىپكينانىڭ، كلارا بروننىڭ، سوفيا زيلبەرگتەردىڭ بالالارىنا جازعان حاتتارى مەن ولەڭدەرى، بالالاردىڭ جازعان ەستەلىكتەرى كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار ماريا مينكينانىڭ 1938 جىلى «الجير»-گە بارا جاتقاندا جاقىندارىنا جولداعان حاتى تابىلىپ، وندا بالدىرعاندارىن بالالار ۇيىنەن الىپ كەتۋدى وتىنگەن دەرەكتەر بار.

مەموريالدى-مۇراجايدىڭ نەگىزگى جانە عىلىمي-كومەكشى قورلارىنىڭ ما­لىمەتتەرى نەگىزىندە «تاعدىرلاردى بى­رىك­تىرگەن قازاقستان» كىتابى، «ەلبا­سى­نىڭ باستاماسىمەن اشىلعان ەدى» كا­تا­لوگى، «ALASH – ALZHIR» قوس توم­­دىعى، «الجير» تۇتقىندارى مەن ولاردىڭ بالالارىنىڭ «ALJÏR. Qorqinişti tüster… Kak strashnyi son…»، «ۇر­پاقتار ۇمىتپايدى» اتتى ەستەلىكتەر جا­رىق كوردى.

مۇراجاي كەشەنىندە «ستاليندىك ۆاگون»، «قاسىرەت قاقپاسى» مونۋمەنتى، ء«تۇڭىلۋ مەن السىزدىك» جانە «كۇرەس پەن ءۇمىت» مۇسىندىك كومپوزيتسياcى، تىكەنەك سىمدى لاگەر قورشاۋى مەن كۇزەت مۇ­نا­راسى، «كوز جاسى» ستەللاسى، زەردە قابىرعاسى، تۇتقىن ايەلدەر تۇرعان باراك پەن «الجير» تۇتقىندارىن بالالا­رى­نان ايىرۋ» ديوراماسى، «الاش» باعى، ەسكەرتكىش بەلگىلەرى مەن مۇراجاي عيما­را­تى بار.

«الاش» زالىنىڭ ەكسپوزيتسيالارى قازاقستاننىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ قۇ­را­مى­نا قوسىلعان كەزدەن باستاپ كەڭەس­­تىك كەزەڭدى، 1937 جىلدىڭ جاپ­پاي قۋعىن-سۇرگىنىن بەينەلەسە، «الجير تۇت­قىن­دارى» دەپ اتالاتىن ەكسپو­زيتسيا­لىق كورمە زالى «وتانىن ساتقاندار» ايەل­دە­رىنىڭ اقمولالىق لاگەرىنىڭ تاريحىنا، كىناسىز تۇتقىندا وتىرعان ايەلدەرگە ارنا­لادى. مۇندا ولاردىڭ ءومىرى تۋرالى ماتەريالدار ورنالاستىرىلعان. وتباسىلىق فوتوسۋرەتتەر، جەكە زاتتارى، «الجير» لاگەرىنىڭ تۇتقىندارى قولدارىمەن جاساعان زاتتار قويىلعان. انا­لاردىڭ قولىمەن جاسالعان بۇل بۇ­يىم­داردا ۇزىلمەگەن ءۇمىت، سونبەگەن رۋح تۇنىپ تۇرعانداي.

 قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبى قوعامدا قوز­عالا قويماعان سوناۋ 1989 جىلى وسى اقمولدا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇر­بان­دارىنا ارنالعان «قاق ايىرىلعان جۇل­دىز» اتتى تۇڭعىش ەسكەرتكىش اشىل­دى. سول جىلدارى اۋىل شەتىندە تۇتقىندار مەن ولاردىڭ بالالارىنىڭ جەرلەنگەن ورىندارى انىقتالدى. قازىرگى تاڭدا ول جەردە ەسكەرتكىش بەلگىلەر ورناتىلعان.

– مۇراجاي ۇجىمى عىلىمي-تا­جىري­­بەلىك كونفەرەنتسيالاردى، دوڭگە­لەك ۇستەلدەر مەن سەمينارلاردى، ەكس­­كۋر­سيا­لاردى، تاقىرىپتىق جانە كوش­­پەلى كور­مەلەردى، شەت مەملەكەتتەرگە عى­لى­مي-زەرتتەۋ باعىتى بويىن­شا ءىس-سا­پار­لاردى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇر­­بان­­دارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن، اقىن-جازۋ­شى­لا­رمەن، مەملەكەتتىك قايرات­كەرلەرمەن كەز­دە­سۋ­لەردى ۇدايى ۇيىم­داس­تىرىپ كەلەدى. ءتۇرلى جيناقتار جارىق كوردى. تۇتقىندا بولعان ايەلدەر ءتىزىمى دە تولىقتىرىلۋدا. ارنايى www.museum-alzhir.kz. سايتى جۇمىس ىستەپ تۇر. مۇراجاي اشىلعالى بەرى مۇندا 300 مىڭنان استام ادام اتبا­سىن بۇردى. ەندى­گى ماقساتىمىز – حح عاسىردىڭ 30-50-جىلدارداعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جانە تۇتقىنداردىڭ تسيفرلى مالىمەتتەر بازاسىن قۇرۋ بولىپ وتىر، – دەيدى مۇراجاي ديرەكتورى سامات تەرگەمباەۆ.

P.S.: حالقىمىز اشتىقتان قىناداي قىرىلعان، زيالىلارىمىز، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى مەن وتباسىن، الاشتىڭ كۇللى يگى-جاقسىلارىن، ء«سۇت بەتىنە شىعار قايماعىن» قالقىپ الىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان كەڭەستىك بيلىكتى قالاي اقتاۋعا بولادى؟ سول زوبالاڭ كەزەڭدە 103 مىڭنان استام وتانداسىمىز تۇتقىندالىپ، ونىڭ 25 مىڭنان استامى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. قانشاما قاراكوزدىڭ قابىرىن ىزدەپ ساندالدىق. سوندا دا بولسىن توتاليتارلىق جۇيە قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءتانىن كومگەنىمەن، رۋحىن كومە العان جوق دەپ ۇعىنامىز. سول رۋح بۇگىندە جۇرەگى ەلىم دەپ سوققان ءار ازاماتتىڭ بو­يىندا بار. سەبەبى رۋح سونبەيدى! رۋح قارا جەرگە كومىلمەيدى.