– كۇلكى كۇنى قارساڭىندا 70-كە تولىپ جاتىر ەكەنسىز. قۇتتى بولسىن، اعا! شەرحان اعا مۇرتا­زا: «ۇلكەن عالىم ش. ەلەۋكەنوۆ 70 جاسقا تولىپ، الما­­تىداعى عالىمدار ۇيىندە مەرەي­تويى وتكەندە ءوزى ايتىپ ەدى: «جەتپىس» دە­گەن ەكى سوزدەن تۇرادى: «جەت»، ء«پىس» دە­گەن»، – دەپ ەدى. «جەت» دەگەنى دۇرىس-اق. ء«پىس» دەگەنى... قاتەرلى. ءپىسىپ تۇرعان جەمىستى ار­كىم-اق جەپ قويعىسى كەلە­دى...» دەگەن ءتامسىلى ويعا ورالادى. ءوزى­ڭىز­دى قاي جاستامىن دەپ سەزىنەسىز؟

– جەتپىسكە جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار. شۇكىرشىلىك. كۇمىس كومەي بۇلبۇل ءانشى روزا باعىلانوۆا اپاي 80 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي رەسپۋبليكا سارا­يىندا كونتسەرت بەردى. داستارقان باسىندا التىنبەك قورازباەۆ اپايدىڭ قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي ماقتادى. ء«انىڭىز قانداي، ءسانىڭىز قانداي، بوركىڭىز قانداي، كوركىڭىز قانداي!» دەپ جەلپىندىرىپ كەلدى دە ءسوزىنىڭ سوڭىندا ء«سىزدى سەكسەندە دەپ كىم ويلايدى؟!» دەدى. روزا اپاي شىرت ەتە قالدى. ء«اي، التىنبەك، – دەدى، – مەن سەكسەندە ەمەس، جەتپىس توعىزدامىن!» سويتسەك اپايىمىزدىڭ سەكسەنگە تولۋىنا ءالى ەكى اي بار ەكەن. وسى وقيعانى اقىن اعام قادىر مىرزا الىگە ايتىپ ەدىم، ول كىسى: «ايەلدەردىڭ سولاي سويلەۋى – زاڭدىلىق! – دەدى قىسقا قايىرىپ. – مىسالى، ءۇش جاسار قىزدان «جاسىڭ نەشەدە؟» دەپ سۇراشى. «ەكىدە» دەپ ايتادى».

مەنىڭ ەندى ەركەك اتىم بار عوي، الپىس توعىزدا ەمەس، جەتپىستەمىن. اقىن اعام ءشومىشباي ساريەۆ ەلۋ جاسقا تولعان كۇنى مادەنيەت ءمينيسترى بولعان عۇلاما قاي­رات­كەر ءمۇسىلىم بازارباەۆقا تەلەفون شا­لىپ، «اعا، بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، ەلۋ جاس­­قا تولدىم!» دەسە، جارىقتىق: «ەلۋگە كەل­­سەڭ، جەتپىسكە قالاي كەلگەنىڭدى بىلمەي قا­لا­سىڭ» دەپتى. سالدەن سوڭ اكادەميك زەي­نوللا قابدولوۆقا قوڭىراۋلاتىپ: «مەن ءشومىشباي شاكىرتىڭىزبىن عوي، اعا. بۇگىن ەلۋ جاسقا كەلدىم!» دەسە ۇستازى: «اينالايىن، ءشومىشباي، سول ەلۋىڭ­دى ەكى-ءۇش كۇنگە بەرە تۇرشى!» دەپتى. قايتا ورالماس قايران، 25 قايدا؟ اقىن اعام سابىرحان اسانوۆ جىرلاعانداي: «شىركىن، ءبىزدىڭ جاستىق شاق قايدا قال­عان؟ شۇيگىنى جاپىرىلعان سايدا قال­عان!».

– بەلگىلى اقىن، سىقاقشى مىڭباي ءراش­تىڭ وزىڭىزگە ارناعان

 «و، – و، – و، كوپەن كەلە جاتىر...كوپەن بارا جاتىر!..» دەگەن ولەڭىندە م­ى­نا­داي جولدار بار:

 «– ويحوي! انە… كوپەن كەلە جاتىر!..

وي، كورەرمەنىن كۇلكىگە كومىپ تاس­تا­­دى-اۋ!

– ايتسا ايتقانداي، كوپەن دارا باتىر!

– وۋ، ول ەندى قايدا بارا جاتىر؟..». وسى سۇراققا نە دەپ جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىڭىز؟

– وسىدان ون جىل بۇرىن شەرحان مۇر­تازا ۇستازىما كەزدەسە كەتىپ: «اعا، ال­پىسقا كەلدىم!» دەپ قۋانا امانداس­پاي­مىن با؟ ول كىسى باجىرايا قارادى دا، «نە ءبىتىرىپ كەلدىڭ؟» دەدى. جۇرەگىم توقتاپ قالا جازدادى. شىنىندا، نە ءبىتىر­دىم؟ ەلۋگە تولعان شاعىمدا ءابىش كە­كىلباي ۇلى اعام «كوپەن، قالامىڭدى تاس­تاما، سەن قازاققا كەرەكسىڭ!» دەپ ەدى. سوندا ءبىر ءسات ويلانعانمىن. قازىر بىلاي باجايلاپ، وزىمە ءوزىم سىن كوزبەن قارا­سام، سوعىستىڭ سوڭعى جىلدارىن­دا جارا­لانعان جاۋىنگەردەي جاتىپ قال­عا­نىم­دى بايقايمىن. ء«ومىر – كۇرەس، ءومىر – مايدان» دەيمىز. ءتالىم بەرىپ، تاربيەلەگەن تەمىربەك قو­جا­كەەۆ اعايىمىز سانامىزعا سى­ڭىر­گەندەي، «ساتيراداي قاھارلى قارۋ­دى قولدان تۇسىرگەن» ەمەسپىن. ول جاعىن كەلتە قايىرماي كەيى­نى­رەك ايتارمىن، اينالايىن. اقىن تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «جالپى مەنىڭ جازعاندارىم 90 توم، كەيىنگى ۇرپاق وقي جاتار» دەگەنى ەسىمدە. مەن دە سول سياقتىمىن-اۋ... توق­سان توم بولماسا دا توعىز تومىمدى باس­پاعا دايىندادىم.

– ماسەلە كىتاپتىڭ وقىلۋ­ىن­دا دەي­سىز عوي...

– قايراتكەر قازاق بەكەت تۇر­عا­راەۆ ءبىر كەز­دەسكەنىمدە: ء«بىز ەندى جازعان-سىز­عا­­نى­مىزدى جي­ناق­تاپ، دايىندالۋىمىز كە­رەك. كوزى­مىز كەتسە، مۇرامىزدى كىم ىزدەپ، كىم سۇرىپتايدى؟» دەدى. وزىنەن گورى ماعان جانا­شىر­­لىقپەن ايتتى-اۋ، ءسىرا؟ ءابدىلدا تاجى­باەۆ اتامىز مەڭزەگەندەي «كەشە­­دەن بۇگىنگە كەلگەن» ۇرپاق­پىز. ەرتەڭ­گە نە دەپ بارامىز؟ قاي مۇرامىز حا­لىقتىڭ اۋزىندا جۇرەدى؟ قازاق ادە­بيەت­ىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ 5 توم­دىق تاڭدامالى شىعارمالارىن باس­پا­دان شىعارعاندا، سىنشىلار قاۋىمى ونىسىن قومسىندى. ازسىندى. «مۇحتار اۋەزوۆتىكى – 20 توم، ءسابيت مۇقانوۆتىكى – 12 توم. سىزدىكى – بەس-اق توم. بۇل قالاي؟ بولمايدى، عابە. قۇرىعاندا 10 تومدى­عى­ڭىزدى دايىنداڭىز» دەپ جاناشىرلىق تانىتتى. مىنە، قىزىق. ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ جارىقتىق عابەڭ 5 تومىن سۇرىپتاپ 3 تومعا ءتۇسىردى. تاڭعالعاندارعا ءسوز زەر­گە­رى بىلاي جاۋاپ بەرگەنىن بىلەم: «وسى 3 تومىمنىڭ ىشىندەگى ەكى اڭگىمە جيىرما جىلدان سوڭ وقىلا ما، وقىلماي ما؟ بىل­مەيمىن». «كوپەن قايدا بارا جاتىر؟» دەيسىڭ. كەيىن­گى ۇرپاق سىن-سىقاعىمدى قا­ب­ىل­داي ما، قابىلداماي ما؟ مىنە، گاپ قايدا؟

– بىزدەگى قازىر كەمشىن نارسە نە؟

– جاپان دالانى جاڭعىرتىپ جىر توككەن اقىن تايىر جارو­كوۆتىڭ جارى ءمۇنيرا اپايدىڭ ەستەلىگىندەگى ءتالىم الاتىنداي تاماشا وقيعانى ەسكە تۇسىرەيىن. تايىر اعانىڭ جالىنداپ تۇرعان جاس كەزى. بۋى كەپپەگەن جاڭا جىرىن رەداكتسياعا اپارسا، ءىلياس جانسۇگىروۆ اعاسى دا ءوز ولەڭ­دەرىن اكەلگەن ەكەن. اعالى-ءىنىلى ەكەۋى ويدا-جوقتا توعىسادى. ىلەكەڭنىڭ دۇنيە­سىن رەداكتسيا باسشىلارى قۋانا قابىلدايدى. سول ارادا تايىر جاروكوۆ ولەڭىن داۋىس­تاپ وقيدى. قۇلاق قويىپ مۇقيات تىڭداعان ءىلياس اعاسى: «قوي، مەنىڭ ولەڭىمدى قايتىپ بەر دە، تايىردىڭ پوەزياسىن باسىڭدار. مەنىكىنەن گورى تايىردىڭ ولەڭى ءتاۋىر ەكەن. مەنىڭ ولەڭدەرىم تۇرا تۇر­سىن، وبال جاسامايىق» دەپ قويار دا قويماي وزىنىكىن قايتىپ ال­عان. قازىر بىزدە قامقورلىق جاعى قارا جاياۋ قالعان-اۋ! كەم­شى­لىگىمىز – وسى. «سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن، مەنىڭ اتىم جۇرە تۇر­سىنعا» كوشىپ، ءوز اربامىزدى ورگە سۇيرەۋگە پەيىلمىز.

– سەمسەر ءتىلدىڭ سەركەسى سەيىت كەن­جەاح­مەتوۆ اعامىز: «كۇلە ءبىلۋ – ءومىر، كۇل­دىرە ءبىلۋ – ونەر، كۇل­كى بولۋ – ءولىم» دەگەن ەكەن. قا­زاق قاشاندا كۇلە دە، كۇل­دىرە دە بىلگەن حالىق قوي. قازىر جۇرت كۇل­كىمىز وزگەرىپ كەتتى دەپ ءجۇر؟ كۇل­­دىرەم دەپ ءبۇلدىرىپ الاتىن سات­تەر كوپ... قازىرگى كۇلكىنىڭ سيقى – قيقى-جيقى. كۇلكىنىڭ قۋا­تىمەن شىجعىرۋ نەگە جوق؟

– ساتيرانىڭ دەنى ساحناعا ساياق كەتتى. ۇيىرىنەن ۇركىپ قاشقان جىلقىداي، جۋىق ارادا قايىرۋ قيىن. قازاقستاندا قازىر ون سەگىز ءازىل-سىقاق تەاترى بار. ءبارى – جەكەمەنشىك. قوعامدىق كەسەلدى قوپارىپ سىناۋعا قاۋقارسىز. نە بولسا سونى كۇلكىگە اينالدىرۋعا تىرىسىپ، تىراشتاناتىنىن قايتەرسىڭ. كودي-ءسودي، كور-جەر، پىتىقى-شىتىقىنى تىلگە تيەك ەتكەننەن كۇلكىنىڭ كۇنى شىعا قويا ما؟ كوڭىل كوتەرەتىن كوركەم دۇنيەنى كوجە-قاتىققا اينالدىرىپ العان سىڭايلى. الەمگە ايگىلى تۇرىك ازىلكەشى ءازيز نەسين ماس­كەۋگە كەلگەندە يۋري نيكۋليننىڭ كومە­ديا كەشىن ەكى ساعات كورىپ ءبىر رەت تە ەزۋ تارتپاسا كەرەك. سونىڭ سەبەبىن سۇ­راعاندا، بىلاي جاۋاپ قايىرعان: «سىز­­دەردىڭ قوعامدارىڭىز – زيالى، تار­بيەلى قوعام. ونىڭ بويىندا ءبىزدىڭ قو­عام­داعىداي مەرەز جوق، سوراقىلىق جوق. سىزدەر ءوز قوعامدارىڭىزعا ريزاسىزدار، ونى قۇرمەتتەيسىزدەر. سىزدەر قاسيەتتى قوعامدارىڭىزعا لايىق ەمەس، جەكەلەگەن كىسىلەردىڭ تەرىس قىلىقتارىن اشكەرەلەپ كۇ­لەسىزدەر. ال ءبىز وزىمىزدەگى كا­پي­تاليستىك قوعامنىڭ بىزگە، كەيىنگى ۇر­پاعىمىزعا جاساپ وتىرعان زۇ­لىمدىقتارىن، كەساپاتتارىن اش­كەرەلەپ كۇلەمىز. سىزدەر ءوز قوعامدارىڭىز ءۇشىن ءومىر سۇ­رە­سىزدەر. ءبىز ءوز قوعامىمىزدى جويۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز! سىزدەر كۇل­گەن­دە – كوزدەرىڭىزدەن جاس اعادى. ءبىز كۇلگەندە – كوزىمىزدەن قان اعادى!».

اندا-ساندا اتويلاپ قوياتىن ءبىزدىڭ ءازىل-سىقاق تەاترىمىز كوزى­مىز­دەن قان اعىزاتىن كۇلكىگە بارا الماي ءجۇر. ۇساق-تۇيەك كۇل­كىگە ءماز بولاتىن باقىتتى جۇرت­قا اينالۋ ءۇشىن اۋەلى قوعامداعى قو­قىستى سىن-سىقاقپەن سىپىرىپ تازارت­قان ءجون. وپەرا تەاترى بار. بالەت تەاترى بار. دراما تەاترى بوي كوتەرۋدە. ەندى نە جوق؟ مەملەكەتتىك ساتيرا تەاترى سالىنسا كەرى تارتقاندى بەرى تارتىپ، اباي ايتقانداي، «تولىق ادامداردىڭ» توبىن كوبەيتۋگە سەپتىگى تيەر ەدى.

– ء«تىلىنىڭ ۇشىمەن سويلەيتىن ادامدار بار، جۇرەگىنىڭ ىشىمەن سوي­لەيتىن ادام­دار بار» دەپسىز. وسى­نىڭ قاي­سى­سىن­دا ساتيرا كوبىرەك دەپ ويلايسىز؟

– سىرت كوز – سىنشى. وسىپ سويلەسەڭ دە، كوسىپ سويلەسەڭ دە، ءبوسىپ سويلەسەڭ دە ەل-جۇرت ەلەگىنەن وتكىزىپ بايقاپ وتىرادى. جۇرەكتەگى ءازىل ءجۇزىڭدى نۇرلاندىرادى نەمەسە سۇرلاندىرادى. ەڭ ۇلكەن يۋمور – ەمەۋرىن. ەمەۋرىن تانىتۋدىڭ ءوزى شىندىق بولسا شىمبايىنا باتىرىپ شىمشىپ العاننان جامان. وسپاعىڭ وسپادارسىز بولسا، ەڭ اۋەلى كۇلكىگە ءوزىڭ ۇشى­راي­سىڭ. سىن-سىقاق وزەگىڭدى ورتەپ، جۇرەگىڭدى تىلگىلەگەننەن كەيىن عانا تۋىندايتىن جانر. ءتىلىنىڭ ۇشىمەن سويلەيتىندەر كىم؟ نەمكەتتىلەر. جانى اشىمايتىندار. جاۋاپسىزدار.

– ءبىر اڭگىمەڭىزدە: «قىرىققا دەيىن «كوپەن كەلە جاتىر!» – فەلەتوننىڭ نى­سانى، ءداۋىرى ەدى. قازىر فەلەتون جان­رى جو­عال­دى، بۇگىندە ساحنالىق سا­تي­را العا وزدى» دەدىڭىز. سا­تي­رالىق جانرلارعا جان ءبى­تى­رۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك سوندا؟.. «ون سىقاقشى جابىلىپ وس­پان­حاننىڭ ورنىن تولتىرا الماي­دى» دەگەن ءسوزىڭىز تاعى بار. نەگە سا­تيرادا جاستار جاعى جوقتىڭ قاسى؟

– اتى-ءجونىن اتاپ، ءتۇرىن تۇستەپ، اۋىر قىلمىسىن ايعاقتاپ، جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعاراتىنداي ماسقارالاپ جازاتىن فەلەتون جانرىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ، جەرلەگەلى قاي زامان. ساتيرالىق رومان، پوۆەستەرىڭىز جان ساقتاۋ بولىمىندە جاتىر، جەكە پالاتاعا شىعاتىن ءتۇرى جوق. پاروديا، ەپيگراممالارىڭىزعا دا «تۇماۋ» تيگەن. سىرقات. ءالجۋاز. نەگە؟ قالجىڭباستار قاتارى سيرەگەن، ساتيرادا ساپ تۇزەيتىن سارباز كەم. ءوزىم كوزىن كورىپ، ارالاس-قۇرالاس بولعان سىقاقشىلار كىم ەدى؟ اسقار توقماعامبەتوۆ، قالتاي مۇحامەد­جانوۆ، ءجۇسىپ التايباەۆ، شونا سماحان ۇلى، ءوسپانالى يماناليەۆ، وسپانحان اۋباكىروۆ، ۇمبەتباي ۋاي­دين، قاجىتاي ءىلياس ۇلى، سەيىت كەنجەاح­مەت­ ۇلى، ەسەنجول دومباەۆ، مارات نۇر­قا­ليەۆ، ساقتاپبەرگەن الجىكوۆ، تاڭداي كەنەي، تولەندى نۇرمۇحامەدوۆ، جانعالي مەيماندوسوۆ، جۇماتاي سابىرجان ۇلى، بەكتۇرسىن ماديەۆ... بۇگىندە ءبارى باقي­لىق. توق­سانعا تاياعان مىڭباي ءراش، عابباس قابىش ۇلى، تابىل قۇلياس، الپىس­تىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى تو­لىم­­بەك الىمبەك ۇلى، بەرىك سادىر، ەر­ماحان شاي­قى، مۇحتار شەرىم  جانە جەتپىستىڭ جەلكەسىنە مىنگەن دوقتىرحان تۇرلىبەك، الپىسباي بورانباي، ءورىس ياشۇكىرقىزى عانا قالدى. قازاق ساتيراسى جۇتتان كەيىن ەندى-ەندى ەسىن جيناپ جات­قان ەل سياقتى. لەۆ تولستوي «ورىس ادەبيەتى مەنەن كەيىن ءبىراز جىل دەمالادى» دەگەن ەكەن. سول سياقتى قازاق ساتيراسى دا وسپانحاننان كەيىن دەمالىپ جاتىر-اۋ؟..

– وسى ورايدا وسپانحان اعا­مىز­­دىڭ ء«بىر ۇرىنى ءبىر ۇرى ۇردى. ءبىر ۇرى قاراپ تۇردى» دەگەن جا­ڭىلت­پا­شى ەسكە تۇسەدى. كوپ جاع­داي­دا جا­ڭىلتپاش دەگەنىمىز ءتىلى «ر»-عا كەل­مەي­تىن كىشكەنتاي بالالار ءۇشىن ويلاپ تابىلعان، سابيلەردىڭ ءتىلىن جات­تىق­تىراتىن دۇنيە دەسەك تە، ەكىن­­شى جاعىنان ەرەسەكتەردىڭ وزىنە ەزۋ تارت­قىزاتىن ونەر عوي. جا­ڭىلتپاش ايت­قى­زۋ­دان نەگە باي­قاۋ وتكىزىلمەيدى ەكەن؟

– راتبەك قاجى ايتقانداي، «وتە ورىندى ۇسىنىس!» بۇگىنگى بالالاردىڭ ءتىلى «ر»-عا كەلگەنمەن الىپپەدەگى قىرىق ەكى ءارىپتىڭ ونشاقتىسىن ايتا المايدى. جاڭىلتپاشتان جارىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. بۇل – انا تىلىنە قۇرمەت. ءتىل سىندىرۋ وڭاي ەمەس. جاس كەزىمىزدە جاتتاعان جاڭىلتپاشتار ەسىمىزدە.

«تاۋعا قايىڭ بىتەدى تال ارالاس،

جاڭبىر جاۋىپ كەلەدى قار ارالاس،

ءبىر توپ كەمپىر كەلەدى شال ارالاس،

ءبىر توپ قىزدار كەلەدى بالا ارالاس،

ءبىر توپ سيىر كەلەدى تانا ارالاس،

ءبىر توپ تۇلپار كەلەدى شاڭ ارالاس،

ءبارى ارالاس، قۇداي-اۋ، ءبارى ارالاس».

جاڭىلتپاش جازۋدى وساعاڭ دامىتتى. «اسىلعازى باسىن قوسىپ ەدى، اسىلعازىنىڭ قاسىنداعى قاسىمعازى دا اسىعا باسىن قاسى­دى». بۇل – جاعىمپاز تۋر­الى جاڭىلتپاش. كەيىنىرەك بەيسەنباي ءىنى­مىز دامىتتى. «جاعاجايدا قاماجاي جا­تىر. جاعاجايداعى قاماجايدىڭ قا­سىندا قاراعايداي كارى اعاي جاتىر. قاراعايداي كارى اعاي قاماجايعا بىردە­ڭە دەۋگە جاراماي جاتىر». قانشا اس­پەت­تەسەك تە باياعى بابالارىمىزدىڭ جا­ڭىلتپاشىنا جەتپەيدى. «الپىس التى الا باسپاق باقتىم. الپىس التى الا باسپاقتىڭ ىشىندە ءبىر تارعىل تارعاق باس اق باسپاق بار. سول تارعىل تارعاق باس اق باس­پاقتى مەن تارعىل تارعاق باس اق باس­پاق دەمەگەندە، كىم تارعىل تارعاق باس اق باسپاق دەيدى؟».

جاڭىلتپاشتى عانا ەمەس، باياعى زا­مان­داعى بابا­لا­رى­مىز­دىڭ وتان­سۇي­گى­ش­تىك رۋحتا جا­زىل­عان جاۋىنگەرلىك جىرلارىن جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن مەكتەپتە ءپان رەتىندە ەنگىزۋ كەرەك. «وڭعار ورالار، وڭعار ورالماسا ومار ورالار، ومار ورالماسا ولار ورالار» دەگەندەي ءتىل سىندىرتىپ ءتىرى ءداستۇرىمىزدىڭ ورتاعا ورالۋى – بالالار ءۇشىن باق-داۋلەتتىڭ ءبىرى.

– قالتاي مۇحامەدجانوۆ: «ارا» جا­بىل­عانى – قازاق ساتي­را­سىنىڭ قارا جامىلعانى» دەدى. وساعاڭ: «ارا» – ارا بولادى، شاققان جەرى جارا بولادى» دەدى. «ارانىڭ» اتىنان باياعىدا ات ۇركە­تىن؟ قازىرگى ءحالى قالاي؟

– جولعا تۇسكەن جورعاداي بوپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ اياعىنا تۇساۋ سالاتىنداردى تۇ­قىر­تۋ ماقساتىندا ايبارلى «ارا» جۋرنالىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ قيىن با؟ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2013 جىلى ءوز جولداۋىندا «ۇي­ىمداسقان قىلمىس پەن سىبايلاس جەم­قورلىققا قارسى كۇرەستە بۇقارالىق اقپا­رات قۇرالدارىن ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك» دەدى. ىزدەگەنگە – سۇراعان. Nur Otan پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىن­باسارى باۋىرجان بايبەكتىڭ ۇي­عا­رىمىمەن قازىر «ارا» رەس­پۋب­لي­كالىق «ايقىن» گازەتىنىڭ ىشىنەن شىعىپ كەلەدى. الپامىس باتىرداي اتاعى اڭىزعا اينالعان ايبارلى «ارانىڭ» قۇندىلىعى قانشا؟ ۇستازىمىز تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ قۇلاعىمىزعا قۇيعان ءسوزى بار: «كىمنىڭ كۇلكىسى باسىم بولسا – سونىڭ مىسى دا باسىم». نەمەسە ماكسيم گوركي ايتقانداي، «يۋمور اقىماقتاردى كۇلدىرۋ ءۇشىن ەمەس، كۇلكىگە جىعىپ، كەلەكەلەۋ ءۇشىن قاجەت».

الەمدەگى ازىلكەشتەردىڭ ورتا­­لىعىنا اينالعان بولگا­ريا­­­نىڭ گابروۆو قالا­سىن­دا ساتي­را جانە يۋمور ءۇيى بار. ونىڭ ماڭداي­شا­سىنا «الەمدى ساق­تايتىن – ءازىل-سىقاق» دەپ تاڭبالاپ قويۋى تەگىن بە؟ تەگىن ەمەس. نەگە؟ ءازىل-سىقاق قوعام­دى قوقىستان تازارتادى. ساقتايدى. «ەگەر مەنىڭ ءىشىمدى جارىپ كورسەڭ، جى­لاۋىڭ­دى ۇمىتىپ شوشىر ەدىڭ» دەپ اباي قامىققانداي، قوعام ىشىندەگى ادام شوشىرلىق قوقىستى تازارتىپ ساقتايتىن – ساتيرا.

– رەسەيدىڭ م.جۆانەتسكي، م.زا­دورنوۆ، ە.پەتروسيان سياق­تى مىقتى ساتي­­ريكتەرىنىڭ ارقاي­سىسى ءبىر-ءبىر تەاتر­­­دىڭ ءرولىن اتقارادى. بىزدە وسى مەك­­تەپ نەگە قالىپتاسپاعان؟ ماسە­لەن، قانى قايناپ تۇرعان قال­جىڭ­­دا­رى­­ڭىزدى نەگە ءوزىڭىز ساحنا­عا شىعىپ وقى­ماسقا؟

– «قىز جىبەك» فيلمىندە بەكە­جاننىڭ ويلانىپ تۇرىپ «نار­تاۋەكەل!» دەيتىنى بار عوي. «نارتاۋەكەل!» دەيمىن بە؟ دەيمىن-اۋ!

– «حەمينگۋەي تىكەسىنەن تۇ­رىپ اف­ري­كالىق انتي­لو­پا­نىڭ تەرىسى ۇستىن­دە جازاتىن بولعان» دەيدى. حارۋكي مۋرا­كاميدىڭ سپورتپەن اينالىسقاندا شابىتى ويانادى ەكەن. قازاق قالام­گەر­لەرىنىڭ دە جازۋ ماشىعى ءبىر-بىرىنە ۇقساي بەرمەيدى. ءسىزدىڭ ەرەكشەلىگىڭىز نەدە؟

– ءار قالامگەردىڭ جازۋ ما­شىعى ارقيلى. ورىستىڭ ۇلى مىسال­شىسى كرى­لوۆ ءازىل دۇنيە­لە­رىن اجەتحانادا وتى­رىپ جازعان ەكەن. پۋشكين شە؟ كابي­نەتىنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ءتورت ۇستەل تۇرعان. بىراق بايىز تاۋىپ ونىڭ بىرە­ۋىن­ە دە وتىرماعان. قىرمان باسقان ات سەكىلدى شىركوبەلەك اينالىپ ءجۇرىپ ولەڭىنىڭ ءبىرىنشى جولىن ءبىرىنشى ۇستەلگە، ەكىنشى جولىن ەكىنشى ۇستەلگە، ءۇشىنشى جولىن ءۇشىنشى ۇستەلگە، ءتورتىنشى جولىن ءتورتىنشى ۇستەلگە تۇسىرە بەرگەن. تىكەسىنەن تىك تۇرىپ شابىتىن شاقىرعان. الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى لەۆ تولستوي تەرەزەسىنىڭ سىرتىندا ءوسىپ تۇرعان ەمەنگە قاراپ ەمىرەنگەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلى جازۋشى دەمالىسقا كەتەدى دە ءۇيى مەن اۋلاسىن تازالاپ قويۋدى جۇمىسشىلارعا تاپ­سىرادى. ولار قايتەدى؟ تەرەزەگە جارىق تۇسىرمەيدى دەگەن ويمەن ەرتە زا­مان­عى ەمەندى تامىرىمەن قوپارىپ الىپ تاستايدى. لەۆ نيكولاەۆيچ قايتىپ كەلسە – ەمەن جوق. ورنى تىپ-تيپىل. قالامى جۇرمەيدى. قاتتى اشۋلانادى. ەمەندى قايتا اكەپ ورنىنا وتىرعىزادى. سودان كەيىن عانا تولستوي قۇرىس-تىرى­سى­نان قۇتىلىپ، شابىتى ويانا باستاپتى.

«بايتەرەگىم – بايتاق ەلىم» دەگەن پوەمانىڭ اۆتورى، مەنىڭ اقىن قۇرداسىم نەسىپبەك ايت ۇلى وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن بايتەرەككە قاراماسا ولەڭ جازا المايتىن «اۋرۋعا» ۇشىرادى. ۇلى ادامدار ۇقساس بولادى عوي. مەن ونداي ەمەسپىن. ەمەنگە دە، ەشتەڭەگە دە قارامايمىن. پۋشكين سەكىلدى ءتورت ۇستەلىم دە جوق. ءتۇرت سايتانىم ءتۇرتىپ، يدەيا مەن وسپادارسىزدىڭ وبرازى كوز الدىما كورىنگەندە، جەلدەپ كەتكەن ەشكىدەي بولامىن. اعاشتىڭ ءىشىن ارالاپ نەمەسە وزەن بويىن ورلەي ءجۇرىپ ساتيرالىق دۇنيەمدى ساناما تۇسىرە بەرەمىن. جادىمدا جاتتالىپ قالعان جاتىپاتار سوزدەرىمدى ۇيگە كەلگەسىن قاس-قاعىم ساتتە قاعازعا تۇسىرە قويامىن. ءبىتتى. كوپ دۇنيەمدى جاتقا ايتاتىنىم دا وسىدان-اۋ؟ جۇرت اۋەلى جازادى سوسىن جاتتايدى. ال مەن اۋەلى جادىما ساقتاپ جاتتايمىن، سوسىن بارىپ جازامىن.

– كىمگە قارىزدارسىز؟

– وپپو-و-و! وسى سۇراقتى انەت بابا ءوزىنىڭ شاكىرتى قاز داۋىستى قازىبەككە قويعان ەكەن.

– اۋزى دۋالى ايدارلى بي اتاندىڭ. سەن بۇل دۇنيەدە كىمگە قارىزدارسىڭ؟ – دەسە، شاكىرتى:

– اۋەلى اللاعا قارىزدارمىن! – دەپتى.

– سوسىن؟

– اناما قارىزدارمىن. ول مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلدى.

– سوسىن؟

– اكەمە. ول مەنى ءوسىردى، باقتى-قاقتى، وقىتتى، تاربيەلەدى.

– سوسىن؟

– حالقىما قارىزدارمىن. حال­قىم مەنىڭ قادىرىمە جەتىپ كوتەرە ءبىل­دى.

– تاعى؟

– ودان كەيىن وتانىما قارىز­دار­مىن. مەنىڭ بويىما تۋعان جە­رىم­دى، ەلىمدى ءسۇيىپ ەردى قادىرلەۋ سەزى­مىن سىيلادى.

– تاعى دا؟

– ۇستازىم انەت بابا، سىزگە قارىز­­دار­مىن. ءسىز مەنىڭ كوپ نار­سە­گە كوزىمدى اشتىڭىز.

مىنە، عيبراتتى اڭگىمە. مەكتەپ قابىر­عاسىندا جۇرگەندە مەنى ادەبيەتكە باۋ­لىعان بەكبولات ءنادىروۆ اعايدى ۇمىتپايمىن. ونىنشى سىنىپتا ەركىن شىعارما جازىپ، ۇستازىمنان ۇرىس ەستىدىم. «وي، كوكسوققان، سەنەن اجەپتاۋىر ادەبيەتشى شىعا ما دەسەم، مى­نا­ۋىڭ نە؟» دەپ جازعانىمدى بەتىمە باستى. سويتسەم ماسقارا-اي، «ماركس» دەگەن ءسوزدى تاسىمالداپپىن. داپتەردىڭ وڭ جاعىنا «مار» دەپپىن دە، سىيماعان ەكى ءارىپتى جاڭا جولدان «كس» دەپ قونجيتىپ قويىپپىن. نەگىزى ءبىر بۋىندى ءسوزدى تاسىمالداۋعا بولمايدى عوي. ەسىمە تۇسسە ىشەك-سىلەم قاتىپ كۇلەم قازىر.

بۋىنىمىزدى بەكىتىپ، قابىر­عا­مىزدى قاتايتقان ۇستاز­دا­رى­مىز قانداي، شىركىن! قازمۋ-ءدىڭ رەكتورى اسقار زاكارين، ومىر­بەك جولداسبەكوۆ، جۋرنا­ليس­­­تيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكا­نى تاۋمان اماندوسوۆ پەن تەمىر­بەك قوجاكەەۆ، ءدارىس وقى­عان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين، بەيسەمباي كەنجەباەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، مارحابات تومانوۆ، ابدۋل-حاميد مارحاباەۆ، مىرزاتاي جول­داس­بەكوۆ، رىمعالي نۇرعا­ليەۆ اعالارىمىزدىڭ ءۇنى قۇلا­عى­مىزدىڭ تۇبىندە سايراپ تۇر... ەلى ءۇشىن ەمىرەنەتىن قايراتكەر قازاق امانگەلدى ايتالىنى سىرتتاي ۇستاز سانايمىن. سول كىسىنىڭ بايىپتى ويىمەن اڭگىمەمدى اياق­تايىن. ۇندىستەر مەكەندەگەن كا­نادا دەگەن ەل بار. كانادا – ۇن­دىستەر تىلىندە «ەركىن ەل» دە­­گەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. بەس عاسىر بۇرىن يسپاندار وتارلاپ، حالىق ساناعىن جۇرگىزگەندە ۇن­دىس­تەردىڭ سانى 14 ميلليوننان اسقان. قايسىبىر جىلى حالىق سانىن قايتا ەسەپتەگەندە سونشاما جەرگىلىكتى ۇلتتان 800 مىڭى عانا قالىپتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر ميل­لياردەر كاسىپكەردەن ء«سىز بايسىز. بايلىق – باقىت پا؟» دەپ سۇراعاندا، ول «جوق، بايلىق باقىت ەمەس. عۇمىر بويى جيناعان بار بايلىعىمدى ەلىمنىڭ ءبىر كۇندىك تاۋەلسىزدىگىنە ايىرباستار ەدىم!» دەپ جاۋاپ بەرگەن. پاراسات-پايىمى سول ۇندىستەي قازاقتاردى ۇلتتىڭ ۇستازى دەپ ەسەپتەر ەدىم. قازاقستان قانشاما ۇلتتى باقتى، ماپەلەدى، ءوسىردى. ءبىز ەڭ ءبىرىنشى ەلىمىزگە قارىزدارمىز.

– ەمەن-جارقىن اڭگىمەڭىزگە راحمەت، اعا.

اڭگىمەلەسكەن

قاراشاش توقسانباي،

«Egemen Qazaqstan»