الماتى تەلەستۋدياسىنىڭ قۇرامىن­داعى تەلەوپەراتورلار مەن تەلەرەجيسسەرلەر الپىسىن­شى جىلداردىڭ باسىندا-اق وزدەرىنە بەيتانىس دەرەكتى فيلم جاساۋ ءىسىن تاباندىلىقپەن قول­عا الدى. 1958 جىلى رەسپۋبلي­كادا كينوتۇسىرىلىم نەبارى 1،3 ساعات بولسا، ول 1968 ج. 356 ساعاتقا دەيىن ءوستى. سول كەزەڭدە حرو­ني­كالىق سيۋجەتتەر 16-مم كي­نو­ۇل­دىرىكتەرگە تۇسىرىلەتىن. تە­لە­حرونيكا تۇسىرەتىن تەحنيكا قولعا 1967 جىلى عانا تيدi. ەن­دi نەگاتيۆتi ۇلدىرىك ارقىلى ءتۇ­سiرiپ كەلگەن كورiنiستەردi اسىق­پاي كورسەتۋگە قول جەتتi. سول ارقىلى تولىققاندى تەلە­فيلم­دەر تۇسiرiلە باستادى. قا­زاق تەلەۆيزياسىنىڭ جىلدىق قۋاتى ەكi ءجۇز تولىق مەتراجدى تەلەفيلم تۇسiرۋگە جەتتi. بۇل رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىن قامتىپ، ەڭبەك ادامدارى مەن ونەر قايراتكەرلەرiنiڭ جارقىن iستەرiن كورسەتۋ جولى ەدi.

العاشىندا دەرەكتى فيلم جاساۋ جۇمىسىن تەلەستۋديانىڭ ادەبي-درامالىق حابارلار رەداكتسياسى جانىنان تەلەفيلم جاسايتىن ءبولىم اتقارسا، كەيىن بۇل جۇمىستى 1967 جىلى قازسسر مەملەكەتتىك تەلەۆيدەنيە جا­نە را­ديوحابارلارىن تاراتۋ كو­مي­تەتىنە باعىنىشتاعى «قا­زاقتەلەفيلم» ستۋ­ديا­سى اتقاردى. 1968 جىلى «قازاق­تە­لە­­فيلم» ستۋدياسى­نىڭ قۇ­رى­لىمىندا ەكى شىعار­ماشىلىق بىرلەستىك قۇرىلدى. «حرونيكا» شىعارماشىلىق بىرلەستىگى تەلە­ۆيزيانىڭ بارلىق رەداكتسيا­لا­رىنا 16 مم كينوۇلدىرىككە كۇن­دەلىكتى تۇسىرىلىمدەر جاساۋ­مەن اينالىستى. ال «شىعار­ماشى» بىرلەستىگى كينو مەن كون­تسەرتتىك باعدارلامالار ءتۇ­سىرۋ ىسىمەن شۇعىلداندى. ول ءتورت شىعارماشىلىق سالا بويىن­شا كينوتۋىندىلار جاسادى: دەرەكتى تەلەفيلم، كوركەم جا­نە مۋلت­فيلمدەر، تەاتر­دى ەكرانداۋ; كينوكونتسەرتتىك باع­­دار­لامالار جاساۋ. 1967 جىلى «قازاقتەلەفيلم» ستۋديا­سى­­نىڭ باس رەداكتورى بولىپ ت.مات­كارىموۆ، ءبولىم رەداكتورى ب.عابيتوۆ-جانسۇگىروۆ، فيلم جاساۋداعى جەتەكشى ماماندار و.دۇيىمباەۆ، ب.تەتكين،ت.يبراەۆ، ق.احمەتوۆ، كينووپەراتورلار گ.سميرنوۆ، ا.فەدۋلوۆ، يۋ.دۋبروۆين بەكىتىلدى. رە­داكتسيالىق ءبولىم ءوز جۇمىسىن الدىمەن دەرەكتى تۋىندىلار جاساۋدان باستادى. ب.عابيتوۆ-جانسۇگىروۆتىڭ اۆتورلىعىمەن «مەن – قازاقستان» دەپ اتالاتىن دەرەكتى ەكى سەريالى تۇڭعىش ءفيلمدى رەجيسسەر ب.تەتكين ءتۇ­سىردى. مۇنان كەيىن كوركەم فيلمدەر مەن كونتسەرتتىك كينوتۋىندىلار جاساۋ جۇمىستارى ستۋديادا جۇيەلى تۇردە جولعا قويىلدى.

1969 جىلدىڭ 3 قارا­شاسىندا قازسسر مەملەكەتتىك تەلەۆيدەنيە جانە راديوحابار­لارىن تاراتۋ كوميتەتىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن «قازاق­تەلەفيلم» ستۋدياسى ءوز الدى­نا جەكە شاڭىراق كوتەردى. وعان جىلىنا 327 ساعاتتىق ءونiم شىعا­راتىن تەحنيكالىق جابدىق الىندى. ول شاقتا نەگاتيۆ لەنتا وتە قات جانە قىمبات بولاتىن. ونى ورتالىقتان الىپ كەلۋگە سول كەزەڭدەگى كوميتەت توراعاسى، مەديا­وندىرىستىڭ كورەگەن ءارى با­تىل ۇيىمداستىرۋشىسى كەن­جەبولات شالاباەۆ بار بەدەلiن سالاتىن. سول كەزەڭدە ستۋديا ماماندارى دايارلاعان كەنەن ازiرباەۆ تۋرالى تەلەفيلم كورەر­مەننىڭ ەسiن­دە قالدى. فيلم­دە 80 جاسقا تولعان قارت جى­راۋ­دىڭ اۋىلداعى ءومi­رi كەڭi­نەن قامتىلدى. تەلە­فيلم­نiڭ ستسەناريiن بەلگiلi ادەبيەت­تانۋشى م.قاراتاەۆ جازدى. «مىڭ جولدار تۇيiسكەن تۇ­بەك» اتتى دەرەكتi تەلەفيلم ماڭ­عىس­تاۋداعى مول مۇناي كوزدەرiن يگەرۋگە ارنالدى.

1970 جىلدارى «قازاقتەلە­فيلم» قۇرا­مىندا 300-دەي قا­بىلەتتى، تالانتتى تەلەستسە­ناريستەر، تەلەرەجيسسەرلەر، تەلەوپەراتورلار، مونتاجداۋشىلار قىزمەت ىستەدى. ستۋديا شيرەك عاسىر مەرزىم ىشىندە 3 000-عا تارتا ءتۇرلى باعىتتاعى فيلم­دەردى شىعاردى. «قازاق­­تەلەفيلم» شىعارعان كينوتاسپالار تەلە­ۆيزيالىق فيلم­دەردىڭ بۇكىل­وداقتىق فەس­­تيۆالدارىندا الدە­نەشە رەت جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى. «سىناق» ءفيلمىنىڭ اۆتور­­­لارىنا (ستسەناريىن جاز­عان ع.شالاحمەتوۆ، رەج. م.گولدوۆسكايا) بۇكىلوداقتىق كومسومول سىيلىعى بەرىلدى. ءوندى­رىستى بىلگىرلىكپەن ۇيىم­داس­تىرۋ، مامانداردىڭ ءار­بىرىنىڭ تەح­نيكالىق جانە شى­عارماشىلىق باعىتتاعى قا­بىلەت-قارىمىنىڭ مولدىعى، ناتي­جەسىندە «قازاقتەلەفيلم» وداقتاس ستۋديالار اراسىندا رسفسر مەن ۋكراينادان كەيىنگى ۇشتىككە مىقتاپ تابان تىرەدى.

كەڭەس وكىمەتى جىلدارىن­دا رەسپۋبليكا­مىزدىڭ قارىشتاپ ءوسۋ جولىن باياندايتىن «قازاق­تەلەفيلم» جاساعان «مەنىڭ – قازاقستانىم» اتتى 10 سەريالى دەرەكتى فيلم 1969 جىلى لەنينگرادتا وتكەن تەلە­فيلم­دەردىڭ بۇكىلوداقتىق ءىىى فەستيۆالىندە ديپلوم ال­عانى فيلم جاساۋشىلار شەبەر­لىكتەرىنىڭ وسكەندىگىن پاش ەت­تى. «مەنىڭ قازاقستانىم» – «قازاق­تەلەفيلم» ستۋديا­سى­نىڭ كوپسەريالى ال­عاشقى ۇلتتىق دەرەكتى تەلە­فيلمى. مۇندا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارى قامتىلىپ، ماتەريال ەڭ الدىڭعى سالالاردان جيناقتالدى. جاز ايىندا بىرنەشە كينوتوپ بەلگىلەنگەن نىساندارعا اتتاندى. قۇرامىن­دا رەجيسسەر ب.عابيتوۆ-جانسۇ­گىروۆ، وپەراتورلار يۋ.كۋليك پەن ا.كوپتەۆ الماتى  – تال­دىقورعان – وسكەمەن – سەمەي – پاۆلودار – ومبى باعىتىنا ساپارعا شىقسا، باتىس ايماق ماڭعىشلاق – گۋرەۆ – ورال – قىزىلوردا باعىتىنا ستسەناريست ا.بوتپاەۆ باستاعان توپ، رەجيسسەر ءا.دۇيىمباەۆ، وپەراتور يۋ.موناشەۆ اتتاندى. وڭتۇستىك ايماق الماتى – جامبىل – شىمكەنت باعىتىنا رەجيسسەر ق.احمەتوۆ پەن وپەراتور يۋ.دۋبروۆين ساپارعا شىقتى. رەجيسسەر ت.ىبىراەۆ پەن وپەراتور ۆ.پوكلادوۆ باس­تاعان توپ ورتالىق قازاقتان ءوڭىرى – جەزقازعان – قاراعاندى – تسەلينوگراد – كوكشەتاۋ باعى­تىنا بەت الدى. اسا اۋقىمدى مەملەكەت جىل­ناماسى ەسەبىندەگى ءىرى جوبا ك.شالاباەۆتىڭ باتىل­دى­عى ارقاسىندا جۇزەگە استى. «قازاق­تەلەفيلم» ستۋديا­سىنىڭ دەرەكتى لەنتالارى «ەرتىس بويىمەن»، «تاس-تاۋلار قۇيىلىسىندا»، «كىرىسپە»، «گۇلدەر مەن مۇ­ناي»، «مەنىڭ سىر-داريام»، «وڭ­تۇستىك جۇلدىزدارى»، «ەسكى كەرۋەن جولىمەن» كارتينالارى سىنشىلار نازارىنا ءىلىنىپ، كورەرمەندەر تاراپىنان جىلى قابىلداندى. بۇل قازاقستان تەلەدوكۋمەنتاليستيكاسىنىڭ بيىك شىڭى بولاتىن. ءارى ول قازاق تەلەستۋديا­سى ءۇشىن وداق­تىق جانە حالىقارالىق ەكرانعا تىڭنان جول سالدى.

«قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسى – رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ تى­نىس-تىرشىلىگىن، ونداعى جاڭا­رعان ولكەنى، تاماشا ادامدارىن، ءوندىرىس وشاقتارىن كو­رەرمەندەرگە تانىستىرۋدا اسا اۋقىمدى جۇمىستار اتقاردى. كينوتاسپامەن جۇمىس ىستەگەن ستۋديا ءونىمىنىڭ دەنى دەرەكتى فيلمدەر بولعانىمەن، ستۋديادا كوركەمسۋرەتتى جانە مۋل­تيپليكاتسيالىق كينوتاسپا دا ءتۇسىرىلدى. «قازاقتەلەفيلم» حرونيكالىق-دوكۋمەنتتىك، عى­لىمي-كوپشىلىك، كوركەم-ساۋىقتىق، مۋل­تيپليكاتسيالىق فيلمدەر ءتۇسىرىپ، مۋزىكالىق كينوكونتسەرتتەر جاسادى. سونداي-اق ورتا­لىق جانە رەسپۋبليكالىق تەلەۆيزيا باعدارلا­مالارىندا كورسەتۋ ءۇشىن حرونيكالىق-دەرەكتىك سيۋجەتتەر مەن ءارتۇرلى حابارلاردى كينوۇلدىرىككە ءتۇسىرىپ، ازىرلەدى. جىل سايىن 30 شاقتى فيلم ءتۇسىرىلدى. «قازاقتەلەفيلم» كينولەنتالارى تەلەۆيزيالىق فيلمدەردىڭ بۇكىلوداقتىق فەس­تيۆالدارىندا بىرنەشە رەت جۇلدەگە («ەڭ قۋانىشتى كۇن»، ستسەناريىن جازعان س.موروزوۆ، رەج. ا.لاپتەۆ، 1979; «رەكلاماتسيا»، ستسەناريىن جازعان س.مۋلين، رەج. يۋ.دۋبروۆين، 1979; «مۇعالىم»، ستسەناريىن جازعان پ.بورتنيك، رەج. ن.الپيەۆ، 1982; «دومبىرا شەگى»، ستسەناريىن جازعان س.موروزوۆ، 1983) يە بولدى.

سول ءبىر العاشقى كەزەڭنىڭ ستۋدياداعى كۇندەلىكتى قار­بالاسقا تولى ءومىر كارتينالارى دا ءدال بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. ستۋديا بوي كوتەرگەن ورىندا بۇرىن اۆتوبازا كاسىپورنى بولعان. جاڭا، جاس ۇجىم جىلدار سىلەمىندە موتور مايلارى سىڭگەن جانە توزىعى جەتكەن تەحنيكالاردىڭ قوقىسىن تازارتىپ العان سوڭ، بىلەكتى ءتۇرىنىپ، ەسكى عيماراتتى قايتا بۇزىپ، كەيبىر جەرلەرىن قايتا جوندەپ، سىرتتان كومەك كۇتپەي-اق از ۋاقىتتىڭ ىشىندە، ءبىر قاباتتى عيمارات تۇرعىزدى. ءبىر توپ كۇن-ءتۇن، قىس-جاز دەمەي كينو-تەلەحرونيكا تۇسىرسە، وزگەلەرى بولاشاق ستۋديانىڭ عيماراتىن تۇرعىزىپ جاتتى. قۇرىلىس جۇمىسىن تاسپالاعان كادرلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ستۋديا وپەراتورى ۆ.زادارنوۆسكي مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. نە دەگەن ەنتۋزيازم، ومىرگە، ەڭبەككە دەگەن قۇشتارلىق. از مەر­زىمدە الۋان ۇلتتىڭ وكىلدەرى ء«بىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ» سالعان، تالاي باعا جەتكىسىز دۇنيەلەردى ومىرگە اكەلىپ، بولاشاققا مۇرا ەتىپ قالدىرعان قىمبات وردا 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا الدەكىمدەردىڭ جەمساۋىنا جۇتىلدى. ول جەرگە كوپقاباتتى ءۇي تۇرعىزىلدى. ەل مەن جەردىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنەن دە مىقتىلاردىڭ توقپاعى سالماقتى بولىپ شىقتى.

1993 جىلى ستۋديانى مەملەكەتتىك قار­جىلاندىرۋ توقتاتىلعاننان كەيىن، فيلم ءتۇسىرۋ جۇمىسى دا توقتادى. الايدا، ستۋديا كينوتاسپاسىندا رەسپۋبليكاعا تانىمال حالىق ارتىستەرى ر.جامانوۆا، ش.بەيسەكوۆا، ك.كەنجەتاەۆ، ع.قۇرمانعاليەۆ ت.ب. فيلم-كونتسەرتتەرى جاس ۇجىمنىڭ العاشقى قارلى­عاشتارى بولىپ ومىرگە قانات قاقتى. بۇگىندە مەمتەلەراديوكوميتەتتىڭ مۇراعاتىندا 14 جاسىندا «انا تۋرالى» ءاندى شىرقاعان ر.رىمباەۆانىڭ قايتالانبايتىن كادرلارى ساقتاۋلى. 1970 جىلدان باستاپ ويىن تۇرىندەگى كارتينالاردى ءتۇسىرۋ باستالدى. العاش رەت ەكرانعا شىققان تولىق مەتراجدى «سەنىم» ءفيلمىنىڭ ءىزىن الا «كەشكى كوكجيەك»، «قۇر­­مانعازى»، «كەزدەسۋ»، «ونىڭ دومبىراسىنىڭ ءۇنى اشىق» فيلمدەرى دە كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىقتى. قىسقا مەتراجدى لەنتالار دا ەكرانعا جول تارتتى. رەجيسسەر ا.لاپتەۆ جاستار دەلەگا­تسياسىنىڭ قۇرا­مىندا ۆەتنامدا بولعان ساپارىندا ءوزىنىڭ «قارلار كەتكەن شاقتاردا» اتتى كوركەم ءفيلمىن ەكراننان كورگەندىگىن ايتادى. وعان سەبەپ، ول كەزدە ەكرانعا جولداما العان ستۋديا ءونىمى ماسكەۋدە كوبەيتىلىپ، كەيىن سوتسيا­ليستىك ەلدەرگە جىبەرىلەتىن. رەجيسسەر سون-ي-سون، وپەراتور س.ءتاجىمۇراتوۆ ەكەۋى 30-دان اس­تام مۋلتفيلم – «بۇلاق باسىنداعى وقيعا»، ء«ۇش دوس»، «ناشاقور مىسىق»، «كۇمپيگەن ماقتانشاق»، «ساتىل­عان كولەڭكە» جانە «ال­دار كوسەنى» ەكرانعا شىعاردى.

تەلەستۋديانىڭ ءتۇرلى جانرلار مەن تاقىرىپ­تارداعى دەرەك­تى لەنتالارى – بۇگىندە ەلدىڭ تاريحىنا اينالعان كەزەڭ تىنىسىن، ۋاقىت ءۇنىن بۇگىنگە جەتكىزدى.

كەزەڭ تۇلعالارى اتانعان ونەر ادامدارىنىڭ تولىققاندى گالەرەيا فيلم-پورترەتتەرى ومىر­گە كەلدى. ولاردىڭ اراسىندا «قاليبەك قۋا­نىش­باەۆ»، سەركە قوجامقۇلوۆ تۋرالى «سەر-اعا»، ەلۋ­باي ومىرزاقوۆ جاي­لى «ساحنادا جارتى عا­سىر»، قاپان بادىروۆ تۋرالى ء«بارى وزىمدىكى»، ءسا­بيرا مايقانوۆا ومىرىنەن «تالانت سىيى»، كامال قارمىسوۆ حاقىندا «ونىڭ ماماندىعى – اكتەر»، ءازىربايجان مامبەتوۆ تۋرالى «رەجيس­سەر»، ءامينا ومىرزاقوۆا جايلى ء«امينا» ت.ب. وش­پەس تۋىندىلار بار. «قازاقتەلەفيلم» الا­ڭىندا تانىمال رەجيسسەرلەر مەن وپەراتورلار­ س.قوجىقوۆ، گ.ەمەليانوۆ، ا.نۇعىمانوۆ، م.اي­مانوۆ، ە.بولىسباەۆ، ا.نيلوۆ، ر.سابيروۆ ت.ب. ىز­دە­رى كۇنى بۇگىن دە سايراپ جاتىر. 80-جىلداردىڭ سو­ڭىن­دا ستۋدياعا ءبىر توپ تالانتتى جاستار ت.اح­مەتوۆ، ب.يمانباەۆ، ا.قاراباەۆ، ق.وماروۆ ت.ب. كەز­ەڭ تىنىسىمەن ۇندەس كارتينالاردى ومىر­گە اكەل­دى.

جارتى عاسىر. ستۋديانىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، شاڭىراعىن كوتەرىپ، ۋىعىن قالاعان اعا توپتىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە باسشىلىق قۇرامداعى تۇلعالار – ت.ماتكارىموۆ، ق.احمەتوۆ، ك.تاناەۆ، م.راحمانبەرديەۆ، ءا.جاقسىبەكوۆ ومىردەن ەرتە ءوتتى. ۇلتى بولەك، كاسىبي ماماندار شەتەل استى. ال بيىل وتاندىق دەرەكتى فيلم باستاۋىندا تۇرعان ەسكەندىر تىنىشپاەۆقا 110 جىل تولسا، رەجيسسۋرا الىپتارى ءاسمان دۇيىمباەۆ، تۇراش يبراەۆ 90، كارىم تاناەۆ، نيكولاي ۆەليتچەنكو سىندى تارلاندار ءتىرى بولعاندا 80 جىلدىعىن اتاپ وتەر ەدى...

«كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن كەتەدى» دەمەكشى، سوڭىندا ىزدەۋشىسى جوق، ۇمىت بولا باستاعان ۇجىم جايلى ارداگەرلەر سۇلتان ءورازالى، عادىلبەك شالاحمەتوۆ ءىس-شارانى ءوز دەڭگەيىندە وتكىزۋگە اتسالىستى. بۇل ومىرلەرىندە ورنەكتى ءىز قالدىرعان تۇلعالارعا دەگەن تاعزىم، يگىلىكتى ءىس بولدى. قاشاندا وتكەندى ەسكە الىپ، تىرىلەرىن تىرشىلىكتەرىندە ارداقتاپ، قۇرمەت كورسەتكەنگە نە جەتسىن...

قۇدايبەرگەن تۇرسىن،

تەلەتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور