زاڭ كەرەك!

كەيىنگى سالىنعان ۇلكەن جول­­دار ءبىراز اعاشتى قيراتىپ كەتتى. ءال-فارابي مەن اباي داڭ­عى­لىندا بۇرىن قاز-قاتار قارا­عايلار ءوسىپ تۇرۋشى ەدى. ولاردىڭ ورنىن جاساندى جاسىل ۆەلوسيپەدشىلەر مەن جول ارالىعىنداعى تەمىرگە اسىلىپ قاڭسىعان ىدىستارداعى گۇلدەر باستى. تەگەشتەي-تەگەشتەي بۇل ىدىستار ادامعا ەشقانداي دا ەستەتيكالىق ءلاززات بەرىپ تۇرعان جوق.

الماتىنى ال­ماتى قىلعان ونىڭ جاسىل جەلەگى بولاتىن. ونەر ادامدارى وسى جاسىل جەلەكتى شىعارمالارىنا بەكەر­دەن-بەكەر ارقاۋ ەتپەگەن شىعار. اقىن جاركەن بودەش ۇلى:

«الماتىنىڭ كوكتەمى كەشەۋ­لەدى،

ناۋرىزدىڭ قار بوراتتى كوسەم جەلى.

تال،

قايىڭ،

الما،

شيە،

شەتەن،

مويىل –

ەرەۋىلگە شىققانداي كوشە

ورلەدى.

ەمەۋرىنىن ءبىلدىرىپ يەكپەنەن،

باسۋ ايتتى –

سابىرلى، سۇيەكتى ەمەن»، – دەپ تولعاعان ەكەن.

سول اعاشتاردى بۇگىن ەگىپ، بۇ­گىن ءوسىرىپ وتىرعان جوقپىز، ءبارى بۇ­رىن­نان بار. راس، كەيىنگى كەزدە قالانىڭ ءار-ءار تۇسىنا مىڭداعان ءتۇپ كوشەت وتىرعىزىلىپ جاتىر. الايدا ول سالىنعان ۇلكەن قۇرى­لىستاردى بۇرىنعىداي كوركەيتە الماي تۇر. «ماماندار وزدەرى بىلەدى» دەگەننىڭ وزىندە، ەككەن كو­­شەت­تەرىنىڭ ءبىرازى قۋراپ قالىپ جاتقانىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. «شىبىق شانشىساڭ، شىنار شى­عادى» دەگەن جەر توزعان با، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما، ول جاعىن بىل­مەدىك.

كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە جوعا­لىپ بارا جاتقان – جالعىز قۇلجا ال­ما عانا ەمەس. بۇرىنعى ءزاۋلىم قا­راعايلاردىڭ ورنىندا قازىر ءوڭ-ءتۇسى بوتەندەۋ بۇتالار تىربيا­دى. سەنبەسەڭىز، ءال-فارابي داڭ­عىلىنىڭ بۇرىنعى فوتوسۋرەتى مەن بۇگىنگى كورىنىسىن سالىستىرىپ كو­رىڭىزشى. ونداعى قازىرگى ءوسىپ تۇر­عان قاراعايلار كورەر كوزگە دە كەم، قوراش.

الماتىدا اۋەزوۆ ەككەن، قاس­تەەۆ ەككەن جەمىس اعاشتارى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ۇلى ادامدار ول اعاشتاردى جايدان-جاي ەككەن جوق. بۇرىننان قالىپتاسقان سونداي ءداستۇر مەن دۇرمەككە ىلە­سىپ ەكتى. قالانى كوگالداندىرۋ قاي كەزدە دە ءبىرىنشى ورىندا تۇر­دى. وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇ­رىن كەي كوشەلەردە ءوزىڭدى تو­عايدا جۇرگەندەي سەزىنەتىنسىڭ. قازىر سونى ايتساڭ، جاستار تۇسىن­بەي بەتىڭە قارايدى.

ەۋروپاداعى قالالاردا قاي­تەدى؟ «مىنا كوشەنى جاياۋ جۇرەتىن كوشە جاسايىق» دەمەيدى. «اۋانى تازارتىپ تۇرۋ ءۇشىن بۇل كوشەنى توعاي جاسايىق» دەيدى. ءبىرىنشى توعايعا باسىمدىق بەرەدى. بىزدە دە بىرەر كوشە جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالىپ اشىلدى. جان-جاعىنا ءتۇرلى-ءتۇرلى كوشەتتەر دە ەگىلدى. بى­راق وسى كوشەلەردە اۋا جوق، وتتەگى جوق. اينالاسىنىڭ ءبارى مورتاسپەن شەگەندەلىپ تاستالعان جەردە ازدى-كوپتى اعاشتاردىڭ ءوزى دە تۇنشىعىپ تۇرعانداي اسەر بە­رەدى.

سوڭعى جىلدارى اۋا رايى دا كوپ وزگەردى. سوعان بايلانىستى بيىك ۇيلەردىڭ اۋلالارىنداعى اعاش­تاردى دا سۋارىپ تۇرماسا بولمايتىن بولدى. جاقىندا عانا ءبىر جيىندا: «اۋلاداعى اعاشتار نەگە سۋارىلمايدى؟» دەگەن سۇ­راقتى ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. جاز ورتاسىندا جاپىراقتارى تەسىلىپ، اۋرۋعا ۇشىراپ، قۇرت-قۇ­مىر­سقا قاپتاپ كەتەدى. باسقاسى باسقا، وتكەن جازدا ءتوزىمدى دەگەن ەمەندەردىڭ ءوزى دە سولعىن تارتىپ قالعانىن بايقادىق. بۇيتە بەرسە الماتى ءوزىنىڭ جاسىل جەلەكتى قا­لا دەگەن اتىنان ايىرىلىپ قا­لاتىن ءتۇرى بار.

الماتى جاڭادان قالا بولىپ بوي كوتەرگەن كەزدە اعاشتان ءۇي تۇرعىزۋعا تىيىم سالىنعان ەكەن. مىنە، سول زاماننىڭ وزىن­دە جاسىل جەلەكتى ازايتىپ الماۋدىڭ قام-قارەكەتى جان-جاق­تى قاراستىرىلعان بولاتىن. راس، كەيىن جەر سىلكىنىسىنە بايلانىس­تى ول تىيىم الىنىپ تاستالعان. بىراق سونداي نيەتتىڭ بولعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟!

قازىر شەتەلدەردە جاسىل تا­بيعاتتى قورعاۋ قوزعالىستارى ءجيى وتەدى. الماتىدا دا اۋلا­لار­داعى اعاشتاردى كەسىپ، قۇ­رى­لىس سالامىز دەسە بىردەن قار­سىلىق تۋادى. سوڭعى كەزدە قالا باسشىلىعى سول نارازىلىق بىلدىرگەن حالىقتىڭ جاعىنا شىعىپ ءجۇر. بۇل جاقسى نىشان.

بىراق قالانىڭ ىشىندە دە، سىر­تىندا دا: «جاۋ شاپتى، ويباي» دەگەن ايقاي ءبارىبىر ەستىلىپ قالادى. ەگەر ولارعا ەرىك بەرسەڭ، ساياباقتار مەن سكۆەرلەرگە دە شا­­بۋىل جاساۋدان تايىنباسى بەلگىلى. مۇندايدا ولاردى توق­تاتىپ قانا قويماي، بىردەن قاتاڭ شارا قولدانسا دا ارتىق ەمەس-اۋ دەيسىڭ.

 الماتىنىڭ تىنىسىن اشىپ تۇرعان تەك ساياباقتار مەن سكۆەرلەر عانا ەمەس. اينالاسىن ورماندى القاپ قورشاعان ۇلكەن-ۇل­كەن بەس-التى نىسان بار. ولار ءوز مىندەتىن عانا اتقارىپ تۇرعان جوق، جۇتاتىن اۋامىزدى دا تازارتىپ تۇر. بۇل نىساندار ال­ماتىنىڭ جاسىل جەلەگىمەن بىتە قايناسىپ، ءبىر ۇعىمعا اينالىپ كەتكەن. شىنى كەرەك، الماتىدا مۇن­داي اۋاسى كەڭ ورىنداردى قازىر قۇدايدان سۇراپ الا ال­مايسىڭ. وسىنداي جەرلەرگە بوتەن قۇرىلىس سالىنباسا ەكەن دەپ تىلەيسىڭ.

وركەنيەتتى ەلدەردە جەرگىلىكتى قاجەت­تىلىكتەن تۋىنداعان زاڭدار مەن ەرەجەلەر بار. بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قابىلدانعان. ال­ماتى قالاسىنىڭ كەيبىر جۇمىس­تارىنا سونداي زاڭ جەتپەي تۇرعان ءتارىزدى. مىسالى، قالانىڭ تىنىسىن اشاتىن ءبىر جەردى ءدۇمى ديىرمەن تارتقان بىرەۋ قۇرىلىس سالامىن دەپ تالقانداپ تاستادى دەيىك. قالا اكىمشىلىگى وعان نە ىستەي الادى؟

جاسىل جەلەك جايقالىپ تۇر­ماسا، الماتىنىڭ وكپەسى قى­سىلادى. ونى ساقتاۋدىڭ جوباسىن قايتا جاساماسا بولمايتىن سەكىلدى. جاسىل جەلەكتىڭ تاع­دىرىن قالا قۇرىلىسىنا ەمەس، قا­لا قۇرىلىسىن جاسىل جەلەككە تاۋەلدى ەتۋ كەرەك سياقتى. وسى تۇرعىدا ەكى جىل بۇرىن حالىقتان ۇسىنىس جيناعان قۇزىرلى مەكەمە جاپ-جاقسى باستامانىڭ اياعىن سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جى­بەرگەن ءتارىزدى. ولار دا كەيبىر ۇسى­نىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وزدەرىنە زاڭ كەرەك ەكەنىن ايتادى.

عالامدىق جىلىنۋدىڭ اسە­رىن بولاشاقتا الاتاۋدىڭ باۋ­رايىنداعى ارۋ قالا دا تىكەلەي سەزىنۋى مۇمكىن. تاۋ باسىنداعى مۇز­دىقتاردىڭ كولەمى ازايىپ بارا جاتىر. كوشەدەگى اعاش­تاردىڭ ءتۇسى بۇرىنعىداي ەمەس، ەرتەرەك سولعىن تارتا باستاعانداي. گاز بەن ءتۇتىندى ادامدارمەن بىرگە جۇتىپ جاتقان – سول اعاشتار.

 جاسىل جەلەك – الماتىنىڭ تولقۇجاتى ىسپەتتى. باسقا قالا­لار­دا اۋا لاستىعى تۋرالى اڭگىمە بولعانمەن، جاسىل جەلەك تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ال الماتى جاسىل جەلەگىمەن اتى شىققان قالا. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ الماتى ساپارىندا وسىنى ايتتى. ءسوزىن ىسپەن دالەلدەپ، كوپ جىلدان بەرى داۋعا اينالىپ كەلە جاتقان كوك-جايلاۋدا قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تىيىم سالدى.

قالا اكىمى باقىتجان ساعىن­تاەۆ­تىڭ دا قالا جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسكەندەگى ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى الماتىنىڭ جاسىل جەلەگى تۋرالى بولىپ ءجۇر. ەندى ولاردىڭ قالا حالقىنىڭ تىلەگىمەن ۇشتاسقان وسىنداي ءۇمىتتى سوزدەرى زاڭمەن بەكىتىلسە، پارمەنى ارتا تۇسەر ەدى. وندا بۇل ءبىر جولعى شارا ەمەس، ءبىرجولا شەشىلگەن شارۋا بولىپ سانالار ەدى.

مىنە، الماتىنىڭ ءيميدجى سوندا ارتادى. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى مەگاپوليس بىردەن وركەنيەتتى قا­لاعا اينالادى. وندا كۇبىر-سىبىر، قىبىر-جىبىر اڭگىمە وزىنەن ءوزى تىيىلادى. «انا جەردى اناۋ جەكەشەلەندىرىپ الماقشى ەكەن، مىنا جەردى مىناۋ يەلەنىپ قالماقشى ەكەن» دەگەن سياقتى قاۋەسەتتەردىڭ دە باسىنا سۋ قۇيى­لادى. كەيدە ءموراتوريسىز-اق شە­شىلەتىن نارسەلەرگە موراتوري جاريالاپ جاتقاندا، مۇنداي كەشەندى ىسكە قاتىستى كەسىمدى زاڭ قابىلداۋ قول جەتپەيتىن ارمان بولماسا كەرەك.

«الماتىنىڭ جاسىل جەلەگى مەن ەكولوگياسىنا نۇقسان كەلگەندە ايىپپۇل قالاي سالىنادى؟» دەگەن سۇراقتىڭ باسى اشىق شىعار. ال «ايىپپۇلدىڭ اق­شاسى بيۋدجەتتى تولتىرۋعا كەتە مە، الدە ب ۇلىنگەن نارسەنى قايتا قال­پىنا كەلتىرۋگە جۇمسالا ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى ەكى­ۇشتى بولىپ تۇر. سول سياقتى «الماتىدا جەكەشەلەندىرۋگە نە ساتۋعا بولمايتىن جەرلەردىڭ تىزى­مىندە قالانىڭ ەكولوگياسىنا اسەر ەتەتىن نىساندار بار ما؟» دەگەن سۇراق تا بەلى قايىسقان قالپىندا قايتا-قايتا الدىمىزدان شىعا بەرەدى.

وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابى انىق بولسا، اكىم دە وزىنە سە­نىم­دى بولادى. اكىممەن بىرگە قا­لا جۇرتشىلىعىنىڭ دا كوڭىلى ور­نىعادى. ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىندار دا اياعىن تارتادى. ايتپەسە بۇرىن دا ايتىلعان، بۇرىن دا تى­يىم سالىنعان. بىراق اكىم وزگەرگەن سايىن شە­شىم دە وزگەرىپ كەتەتىنى تاڭ بول­ماي قالدى. مىنە، سوندايدا الماتىنىڭ جاسىل جەلەگىن ادام قورعاماسا قورعاماس، بىراق زاڭ قورعايدى. باسقاسى باسقا، ال ال­ماتىعا ونىڭ جاسىل جەلەگى مەن توعايلى جەرلەرىن قورعايتىن وسىنداي زاڭ كەرەك.

ول زاڭ: «الماتىنىڭ جاسىل جەلەگى قالانىڭ ءتىرى اعزاسى، ياع­ني وكپەسى سەكىلدى قىزمەت ات­قاراتىنى ەسكەرىلىپ...» دەپ باس­تالىپ; «مۇندا ءار ءتۇپ اعاشتى الماتىنىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن وسىمدىكتەردەي، ياعني كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەك» دەپ تولىقتىرىلىپ; «اينالاسى توعايعا اينالعان نىساندارعا، ونىڭ توڭىرەگىندەگى جەرلەرگە قول سۇعۋعا رۇقسات بەرىلمەيتىن بول­سىن» دەپ اياقتالسا پارمەنى دە، دارمەنى دە زور بولار ەدى دەمەك­پىز.

جۇسىپبەك قورعاسبەك،

«ەgemen Qazaqstan»